مقدمه:
یکی از واقعیتهای موجود مساله اختلالات رفتاری در بین دانش آموزان است و خانواده نیز به عنوان مهمترین نهاد اجتماعی موثر بر تکوین شخصیت تلقی می شود و حتی این واقعیت را باید پذیرفت که اختلافات خانوادگی تاثیری بسیار سوء بر سلامت روانی کودکان و نوجوانان دارد بطوریکه نتایج مطالعات نشان می دهد افرادی که سطح بالای تعارض والدین را تجربه می کنند بطور معنی داری مشکلات بیشتری را نسبت به افرادی که تعارضات کمتری را تجربه نموده اند دارند و اختلاف در امر تربیت فرزندان می تواند زمینه ساز مشکلات رفتاری باشد (جکینز و اسمیت ، 1991). همچنین مطالعه نوابی نژاد (1372) نشان می دهد که مشکلات رفتاری از جمله افسردگی ، اضطراب ، کمرویی و ترس در دختران بیشتر از پسران است. باز مطالعه احدی (1371) نشان می دهد که دانش آموزان پسر بیشتر مرتکب بزهکاری می شوند و مطالعه مکارمی (1371) نیز نمایانگر آن است که روابط خانوادگی و ارتباط عاطفی والدین تاثیر معنی داری بر وضعیت تحصیلی و تربیتی کودکان و نوجوانان دارد. اما اینکه در شهرستان اردبیل در کدام دوره تحصیلی (راهنمایی و متوسطه) مشکلات رفتاری شیوع بیشتری دارد و از دید دست اندرکاران امر تعلیم و تربیت چه راههایی برای پیشگیری از مشکلات رفتاری کودکان و نوجوانان وجود دارد ، همچنین متغیرهای خانوادگی چون دوگانگی در امر تربیت فرزندان ، مشاجرات والدین ، جدایی والدین ، آزادی بیش از حد و طرد کودکان چه ارتباطی با مشکلات رفتاری دانش آموزان دارد سوالات مطرح شده در مطالعه حاضر بودند. روش کار برای پاسخ به سوالات مطالعه از دانش آموزان مشغول به تحصیل (64565 نفر) در سال تحصیلی 80-79 در شهرستان اردبیل 1610 نفر با روش نمونه گیری خوشه ای چند مرحله ای انتخاب شدند ، همچنین از 6012 نفر کارکنان آموزش و پرورش نیز 126 نفر با روش نمونه گیری تصادفی ساده انتخاب شدند بطوریکه دانش آموزان به پرسشنامه محقق ساخته که عوامل خانوادگی موثر در بروز مشکلات رفتاری را می سنجد و آزمون هفتاد و شش سوالی وودورث که 8 حالت روان شناختی را می سنجد به صورت گروهی پاسخ دادند و کارکنان آموزش و پروش نیز به چک لیست روشهای پیشگیری از مشکلات رفتاری به صورت انفرادی پاسخ دادند. ضمناً ماهیت موضوع و اهداف مطالعه ایجاب می کرد که از روش تحقیق زمینه یابی و همبستگی استفاده شود. نتایج نتایج مطالعه نشان داد که شیوع افسردگی در میان دانش آموزان فراوانی بیشتری در مقایسه با مشکلات دیگر دارد و شیوع مشکلات رفتاری در بین دانش آموزان دوره متوسطه نسبت به دانش آموزان دوره راهنمایی بیشتر است. بین دوگانگی در امر تربیت و مشاجرات والدین به عنوان متغیرهای پیش بینی کننده با مشکلات رفتاری دانش آموزان ارتباط معنی دار وجود دارد و متغیرهایی چون پذیرش کامل و طرد کامل کودکان از جانب والدین با مشکلات رفتاری دانش آموزان ارتباط معنی داری دارد.
یکی از مسائل و مشکلات اساسی نظام آموزشی هر کشوری ، مساله افت تحصیلی است. این موضوع هر ساله هزینه های بسیار بالایی را دربرداشته و دورنمای پیشرفت و توسعه اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی کشورها را مبهم می کند. مطابق مطالعات انجام شده ، این مشکل هر سال افزایش می یابد و بسیاری از دانش آموزان ابتدایی و راهنمایی ، نمی توانند از پس مواد و محتوای آموزشی طراحی و تدوین شده برآیند یا آنها را در موعد مقرر انجام دهند. زمانی این مساله اهمیت بیشتری پیدا می کند که بدانیم بسیاری از این افراد توانایی های لازم را برای کسب موفقیت دارند، ولی موفق نمی شوند. باید به مقوله افت تحصیلی توجه بیشتری کرد تا بتوان با شناخت آن ، توانایی ها و شایستگی های کودکان و نوجوانان را بارور کرد. افت تحصیلی کاهش عملکرد تحصیلی دانش آموز از سطحی رضایت بخش به سطحی نامطلوب است. توجه به تعریف فوق نشان می دهد مقایسه و سنجش سطح عملکرد تحصیلی قبلی و فعلی دانش آموز بهترین شاخص افت تحصیلی است. مشکلاتی که در این ارتباط شایان توجه است ، در ابعاد فرد، خانواده ، مدرسه و جامعه خلاصه می شود. البته فقط در ذهن و روی کاغذ می توان آنها را از یکدیگر مجزا کرد. این عوامل ، گاه چنان در هم تنیده اند و کنش متقابل دارند، که تعیین نقش و سهم هر کدام به دشواری امکانپذیر است.
علل فردی
مطالعات نشان داده است که حدود 10درصد از موارد افت تحصیلی به علت ناتوانی ذهنی و عدم کشش فرد است. البته در بسیاری موارد دانش آموزی دوره ابتدایی را که مشکل تحصیلی داشته و با تشخیص کمبود هوش به مراکز مشاوره ارجاع داده اند، پس از ارزیابی دقیق مشخص می شود دانش آموز هیچ ضعف شناختی یا هوشی ندارد و علت یا علل دیگری عامل مساله است. امروزه دیگر آن اهمیتی را که در گذشته به هوش داده می شد، داده نمی شود و گفته می‌شود هر شخصی با نردبان صفات شخصیتی خود راه تکامل و پیشرفت را طی می کند و آنچه مهم است ، صبر و بردباری و بویژه پشتکار است. از بین 2 دانش آموز دوره ابتدایی با بهره هوشی مساوی ، دانش آموزی موفق تر می شود و پیشرفت تحصیلی بهتری داد که تلاش و پشتکار زیادتری داشته باشد. توجه : برای یادگیری و به یاد سپردن هر مطلبی اولین شرط، توجه به آن است. بدیهی است اگر دانش آموز از هوش بالایی برخوردار باشد، ولی به مطلب یا موضوعی توجه نکند، نمی تواند آن را فراگیرد و علت افت و شکست تحصیلی بعضی دانش آموزان ، ناشی از عدم توجه به معلم و موارد تدریس شده و نیز نداشت متن تمرکز عوامل هنگام مطالعه و انجام تکالیف درسی است.
انگیزه:
انگیزه ، به حالتهای درونی فرد گفته می شود که موجب هدایت رفتار او به سوی نوعی هدف می شود و در واقع موتور حرکت هر فردی است. محققان ، نداشتن انگیزه پیشرفت را یکی از دلایل افت تحصیلی می دانند. آشفتگی های عاطفی و هیجانی: مشکلات عاطفی و هیجانی دانش آموزان در مقاطع مختلف رشد می تواند باعث افت تحصیلی آنان شود. فشارهای روانی خاص هر مرحله از رشد می‌تواند باعث اشتغال خاطر، آسیب وارد آمدن به قوای هوشی ، تحلیل انرژی ذهنی ، عدم تمرکز حواس و در نهایت افت تحصیلی دانش آموزان شود.
نارسایی های جسمی:
دانش آموزانی که دارای بنیه ای ضعیف هستند از سلامت عمومی کامل برخوردار نیستند، نمی توانند به اندازه کافی کوشش و فعالیت داشته باشند. این دسته به دلیل داشتن استعداد ابتلا به انواع بیماری ها از پیشرفت درسی باز می مانند. وجود ضعف در بینایی و شنوایی نیز سبب عقب ماندگی و افت تحصیلی می شود. ناراحتی های مربوط به مراکز عصبی و ناهماهنگی های حسی و حرکتی نیز در جای خود باعث افت تحصیلی می شوند.
درمیان خانواده
روابط و نظام ارزشی خانواده: مهمترین عامل موثر در شکل گیری نگرش دانش آموز دوره ابتدایی نسبت به تحصیل ، خانواده است ؛ این که والدین با دانش آموز و درس و تحصیل او چگونه برخورد کنند و در الگوهای تربیتی خود برای چه نوع رفتارهایی ارزش قائل می شوند، یکی از اجزای اساسی در شکل گیری نگرش دانش آموز نسبت به تحصیل است. در موارد بسیاری علت افت تحصیلی یا شکست تحصیلی به وجود نگرش های منفی ، تضادها، مساعد نبودن شرایط خانواده از نظر عاطفی ، روانی و... برمی گردد.مهمترین نقشی که والدین در زمینه پیشرفت تحصیلی فرزندان می توانند داشته باشند، ایجاد محیطی آرام و مساعد برای مطالعه و انجام تکالیف است. در بعضی مواقع ، والدین ناخواسته و ناآگاهانه نه تنها محیط مساعدی را برای مطالعه فرزندان ایجاد نمی کنند، بلکه اصرار می ورزند دانش آموزان در محلی آکنده از سر و صدا و محرکهای مختلف مزاحم به انجام تکالیف بپردازند، ولی باید توجه داشت یادگیری در شرایطی بهتر صورت می گیرد که در آن محیط آرام است و محرکهای مزاحم ازجمله تلویزیون ، بازی سایر کودکان و سر و صداهای دیگر کمتر هستند. والدین با اجتناب از ترتیب دادن جشنها و مراسم مختلف یا شرکت در آنها در ایام امتحانات می توانند بر پیشرفت تحصیلی فرزندان خود تاثیر داشته باشند. والدین می توانند به جای خرید اشیای غیرضروری برای دانش آموزان ، کتابها و وسایل کمک آموزشی تهیه کنند تا از این طریق هم دانش آموزان اوقات فراغت خود را به خوبی بگذرانند و هم به یادگیری آنها کمک شود. متاسفانه در کشور ما، مطالعه کتابهای غیردرسی و کمک درسی کمتر متداول است ، در حالی که از طریق تهیه این گونه کتابها می توان کمک موثری به فرزندان کرد.
فقر مالی خانواده:
یکی از عوامل مهم افت تحصیلی کودک است ، که به طور غیرمستقیم بر پیشرفت درسی او موثر است. محروم ماندن از غذای سالم و کافی و نداشتن استراحت لازم به علت فعالیت ها و کارهای غیردرسی برای جبران فقر مالی موجب عقب ماندگی درسی می شود. در کنار این موضوع ، می توان فقر فرهنگی و بی سوادی یا کم سوادی والدین ، فقدان والد یا والدین ، وجود مشاجره و ناسازگاری بین والدین و در نهایت نحوه ارتباط دانش آموز با برادران و خواهران را هم در افت تحصیلی دخیل دانست.
درآموزش چه خبر است؟
گاهی علت افت تحصیلی یا شکست درسی دانش آموز را باید در مدرسه جستجو کرد. اهم عللی که می توان از این نظر مورد بررسی قرارداد، به شرح ذیل است.
شیوه تدریس معلم:
می توان گفت هر دانش آموز به شیوه خاصی مطالب درسی را درک و فرامی گیرد. وظیفه معلم است که با شناخت دانش آموزان و آگاهی از چگونگی کاربرد شیوه های مختلف تدریس مدل مناسبی برای تدریس انتخاب کند. گاهی علت افت تحصیلی دانش آموز این است که شیوه تدریس معلم مطابق روش یادگیری دانش آموز نیست.
برنامه درسی مدرسه:
گاهی علت افت تحصیلی این است که برنامه درسی طراحی شده از طرف مدرسه مناسب نیست ؛ مثلا دروس نسبتا سخت را پشت سر هم و یا در ساعاتی گذاشته اند که عموما دانش آموزان خسته هستند.
انتظارات و پیش داوری های معلم:
معلم در اولین برخورد با شاگردان خود سعی می کند، با پیشداوری خود آینده تحصیلی آنها را مجسم کند. مطالعات نشان داده است که این قضاوت ها بر میزان پیشرفت و یا شکست دانش آموز در دروس تاثیر دارد، به این صورت که اگر دانش آموزی که نمرات متوسط دارد به یک معلم معرفی کنیم و به او بگوییم تیزهوش است و نمرات درخشانی خواهد آورد؛ خود این دادن نگرش در ارتباط با معلم با دانش آموز تاثیر خواهد گذاشت و باعث پیشرفت درسی وی خواهد شد.نتیجه این که معلمان باید از پیش داوری بویژه از نوع منفی آن بپرهیزند، زیرا خود این امر منجر به شکست او خواهد شد.
شرایط فیزیکی کلاس:
گرما یا سرمای بیش از حد کلاس ، نامناسب بودن نظافت و نور کلاس ، سر و صداهای غیرمعمول و تعداد بیش از حد دانش آموزان در کلاس ازجمله عواملی است که ممکن است مشکلات تحصیلی را در پی داشته باشند.
تعویض مکرر معلمان:
جابه جایی معلمان در طول سال تحصیلی و ناتوانی بعضی دانش آموزان به منظور سازگاری با روش تدریس و خصوصیات معلم ممکن است بویژه در مقاطع آموزشی پایین تر، منجر به افت تحصیلی شود. ارزیابی نادرست معلمان از عملکرد دانش آموزان ، کنترل نامناسب کلاس از سوی معلم ، فقدان وسایل کمک آموزشی ، کمبود کتب درسی ، عدم همکاری و ارتباط بین اولیا و مدرسه ، عدم وجود نظم و انضباط در کلاس و مدرسه و کمبود فضاهای آموزشی از دیگر علل موثر در افت تحصیلی دانش آموزان هستند.
اثرات افت
تحصیلی افت تحصیلی و مردودی را نمی توان فقط به عنوان یک مشکل فردی مورد توجه قرار داد؛ زیرا ابعاد و پیامدهای ناشی از آن بسیار فراتر و وسیع تر از مسائلا شخصی و فردی است.افت تحصیلی را نباید نادیده گرفت ، زیرا از طرفی بین افت تحصیلی ، مردودی و ترک تحصیل رابطه وجود دارد. مطالعاتی که به بررسی ارتباط بین مردودی و ترک تحصیل در دوره ابتدایی پرداخته اند، همواره نشان داده اند اکثر دانش آموزانی که تجربه مردودی دارند، عاقبت مدرسه را رها می کنند. برخی محققان گزارش کرده اند ترک تحصیل کنندگان 5 برابر بیشتر از دیگر دانش آموزان تجربه مردودی دارند. بنابراین اگر به طور جدی برای کاهش افت تحصیلی و نهایتا مردودی و ترک تحصیل اقدام شود، منابع جامعه خصوصا منابع انسانی، این گنجینه های ملی به هدر نخواهند رفت.