پیشگفتار
روند رو به رشد علوم و تکنولوژی تغییرات عمده ای را در فرایند زندگی انسانها به وجود آورده است . این تغییرات وظایف و مسئولیت های جدیدی را برای انسانها ایجاد نموده است که رعایت هر یک از آنها به سازگاری بیشتر آنها در قبال این تغییرات می انجامد به عبارت دیگر می توان گفت که با بروز تحولات در علوم و محیط انسانها نیز می بایست تغییراتی را در خود ایجاد کنند تا بهتر بتوانند با مولفه های جدید موثر در زندگی سازگاری پیدا کند .
علاوه بر آن گذشته از تاثیر پیشرفت های علمی در زندگی انسانها بعضی از موقعیت های دیگر نیز می تواند به صورت طبیعی و یا بر اساس موقعیت های خاص فردی در روند زندگی تاثیر داشته باشد و نیاز به آمادگی وداشتن مهارت است .
مقدمه
مهارت عبارت است از مجموعه توانائی های که فرد را قادر می سازد تا در طول زندگی در جهت ارتباط با خدا ورسیدن به کمال و ارتقاء و سازگاری با خود و دیگران و محیط کام بردارد بطوری که منجر به بهبودی کیفیت زندگی او شود .
البته در این راستا لازم است که جغرافیا را تعریف کنم که عبارت است از « روابط متقابل انسان و محیط » به منظور بهینه سازی زندگی و یا به تعبیر کرسی نیوز : جغرافیا عبارت است از « رابطه متقابل بین محیط و انسان » که دارای چشم انداز های دیگری است و می توان اینچنین هم تعریف کرد که « جغرافیا ارتباط بین محیط ، انسان و زمان » است و یا اینکه « جغرافیا رابطه بین انسان محیط ، مدیریت و تکنولوژی است » اما اصل موضوع این است که محیط به عنوان یک بستر و پدیده و انسان نیز به عنوان یک بستر و پدیده ای دیگر است .
بنابراین چون انسان به عنوان یک عامل وجوهر اصلی در تعریف و موضوع جغرافیا قرار دارد و از طرفی دیگر همین انسان در محیط زندگی می کند که به عنوان عاملی دیگر در جوهر اصلی تعریف و موضوع جغرافیا قرار می گیرد محیط که دارای شگفتیها و تنوع زیادی است که آفریننده خالق یکتا است و طبیعتا انسان نیز شیوه ای متنوعی از زندگی را ایجاد و انتخاب کرده است و پدید آورنده فرهنگ ها و چشم اندازهای متنوعی است چرا که محیط های طبیعی بستر زندگی و فعالیت انسان مطرح می شود .
بنابراین آگاهی از اوضاع جغرافیایی محیط های گوناگون و درک بهتر از چگونگی زندگی انسان ها با توجه به مهارت هایی که در این زمینه کسب کرده است باید دارای آگاهی و تفاهم بیش تر بین ملتها و همکاری و دوستی متقابل با دیگر ساکنان این محیط ( تفاهم بین المللی ) برای حفظ و نگه داری آن و بالاخره یادگیری شیوه های منطقی بهره برداری از منابع را نیز داشته باشد چون انسان همیشه درصدد است ا زسرزمینی که در آن به سر می برد و از زندگی مردم در سایر نقاط جهان اطلاعاتی کسب کند و به کنجکاویهای درونی خویش پاسخ گردید . بنابراین باید درسی بنام جغرافیا در جدول برنامه های درسی دانش آموزان از دوره ابتدایی تا متوسط گنجانده شود . جغرافیا علاوه بر پاسخ به کنجکاویهای ذهنی دانش آموزان درمورد مکانها و انسانها به چرایی تفاوت های مکانی نیز توجه دارد و این چراها با بررسی روابط علت و معلولی پاسخ گفته می شود از وظایف اصلی علم جغرافیا ، پاسخ به همین چراهاست که گاهی به صورت کنجکاویهای در مورد آداب و رسوم زندگی در مناطق مختلف جهان و یا به صورت سفر کردن و کشف سرزمینهای ناشناخته مطرح می شود . البته د راین ارتباط موضوعات جغرافیایی فقط مکانی می شود ولی زمانی موضوعات جغرافیایی استدلالی می شود که ارتباط متقابل انسان با محیط طبیعی نیز مطرح می شود وذهن دانش آموز بطور فعال با اطلاعات پایه ی جغرافیایی و روش استدلال جغرافیایی درگیر می شود و با توجه به آنها به فکر راه حل هایی در این ارتباط نیز هست مثلا در مبحث آلودگی هوا یا به هدررفتن آب چه در بخش کشاورزی یا صنعت و یا شهری و همچنین چگونگی ایجاد مخاطرات طبیعی ، تاثیر و پیامدهای آن و چگونگی مقابله کردن با آنها بوسیله انسان ؟ حتی در زمانی که تحت آن شرایط قرار نگرفته باشد که نوعی از مهارت همدلی را می رساند که چگونه شرایط دیگران را درک کند که باعث بهبود بخشیدن روابط اجتماعی می شود .
البته پاسخگویی به سوالات خود به خود دانش آموز را به سمت عوامل جنبی مثل عوامل اقتصادی – صنعتی –مدیریت بهره برداری و حفاظت از منابع طبیعی با توجه به اینکه این مدیریت کشش و واکنش میان عوامل زیستی ( انسان – جانوران و گیاهان ) و مکان های جغرافیایی ( شهری – روستایی – سواحل ) سبب می شود تا تعادل انسان و محیط حفظ شود و همچنین برنامه ریزیهای فضایی ( آمایش سرزمین ) سوق می دهد .
می توان بیان کرد که هدف آموزش جغرافیا در دوره ابتدایی و یا دوره های دیگر تحصیلی همین امر است که برای حل یک معضل محیطی نباید به صورت انفرادی عمل کرد بلکه باید سایر عوامل طبیعی و انسانی و همچنین استعانت از علوم دیگر اعم از علوم فیزیکی –شیمی –ریاضی – اجتماعی – روانشناسی – وحتی کامپیوتر نیز به بررسی مسائل ومشکلات پرداخت .
امروزه با توجه به عملکرد و فعالیت رسانه ای گروهی که بصورت مداوم و در برنامه های مختلف اسامی مکانها و شیوه ی زندگی و آداب و رسوم و یا پدیده های مختلف طبیعی در نواحی مختلف را بیان می کنند اکنون سوال اینجاست که کدام ماده درسی باید دانش آموزان را برای درک و شناسایی موقعیت این مکانها و یا شیوه های زندگی و یا اتفاق افتادن یک پدیده طبیعی د رمحیط آشنا کرد مسلما در میان دروس مختلف درس جغرافیا بیشتر خودنمایی می کند چرا که جغرافی دانان در جهان امروز با روش جغرافیایی ناحیه ای یا منطقه ای به مطالعه کره زمین می پردازد پس این موضوع به جغرافیا جنبه کاربردی نیز می بخشد وهمچنین مطالعات جغرافیا مطالعاتی نظامند هست چرا که معتقدیم جهان و محیط که یکی از عناصر مطالعاتی جغرافیاست عینی است و اجزای آن مانند یک سیستم تودر تویی است که از یکسری ورودی ها و خروجی ها تشکیل شده است که مطالعه این ورودیها و خروجیها حتما نیاز به مطالعه علوم دیگر را می طلبد تا این تعریف را که دید جغرافیا نسبت به مسائل یک دید کلی است نه جزئی مصادق پیدا کند و با توجه به همکاران برای آموزش واژه های جغرافیایی از مفاهیمی استفاده می کنند که در دنیای پیرامون دانش آموز وجود دارد ( یعنی واژه ای عینی ) بنابراین آموزش جغرافیا نیازمند وجود یک برنامه درسی باز است نه یک برنامه بسته و انعطاف ناپذیر !
به این ترتیب 2 نکته مشخص می شود که :
1- باید آموزش واژه ای جغرافیایی با آموزش اصطلاحات پیرامون محل زندگی و تحصیل دانش آموز شروع شود که این همان ارتباط جغرافیا و مهارتهای زندگی است .
2- آموزش جغرافیا هنگامی امکان پذیر است که یک برنامه درسی انعطاف پذیری وجود داشته باشد .
در این راستا اهداف اصلی آموزش جغرافیا در دوره عمومی و متوسطه را می توان اینچنین خلاصه کرد .
1- آموزش اصطلاحات پایه ای جغرافیایی و کسب مهارتهای مختلف در ارتباط با شیوه استفاده از وسایل و ابزارهای جغرافیا مثلا نقشه ونقشه خوانی .
آشنایی با نقشه ها و توانایی در کسب اطلاعات جغرافیایی و نحوه استفاده از آنها یکی از مهمترین مهارتهای جغرافیایی محسوب می شود .
الف – حداقل برای ما مسلمانان لازم و ضروری است ( ادای فریضه نماز ) و همچنین از گذشته ای دور نیز کاروانیان نیز به این مسئله توجه داشته اند که با توجه به صور فلکی و یا ستارگانی همچون ( ستاره قطبی ) به طرف هدف و مقصد معینی حرکت می کرده اند لذا آموزش وجهات چگونگی پیدا کردن جهات اصلی در روز و یا شب را آموزش می دهیم ، مثلا اگر در روز طوری بیستید که به هنگام طلوع خورشید دست راستمان به سمت آن وبطور طبیعی دست چپمان به سمت غرب و سپس رورو شمال و پشت سر نیز جنوب خواهد بود . و یا از روی سایه در اجسام و یا حتی از میزان خزه های که روی تنه و ساقه درختان رشد کرده اند .
در شب نیز از طریق اشکال ماه بطوری که اگر در نیمه اول ماه قمری غرب ماه به سمت غرب باشد ( P ) و نیمه دوم ماه غرب به سمت مشرق ( q ) باشد و یا در زمانی که ماه کامل است جهت حرکت آن از سمت شرق به غرب است .
ب – در زمان آدرس دادن بجای ، استفاده کردن کلماتی چون برو به سمت چپ یا راست ، بالا و پایین بهتر است از اصطلاحات جغرافیایی که همان جهت اصلی و فرعی است استفاده کنیم لذا برای آموزش این مطلب مطلوب است از وسایلی مثلا ساختن یک قطب نما و استفاده از آن و با مشخص کردن محل طلوع و غروب خورشید در حیاط مدرسه استفاده کنیم و همچنین برای بهتر آدرس دادن نیز لازم است که دانش آموز با چگونگی رسم نقشه ی ذهنی ( کروکی ) آشنا شود چرا که آنها با وجود اینکه مقیاس چندان دقیقی ندارند ولی برای آدرس و نشانی دادن بسیار کاربردی و مفید هستند بنابراین در مرحله اول جهت آموزش بهتر است از دانش آموز بخواهیم که کروکی از منزل تا مدرسه را با توجه به ویژگی هایی که برای رسم یک کروکی لازم است رسم کند ( بخصوص اینکه از او بخواهیم حتما لازم وضروری است که شمال منطقه مورد نظر را مشخص کند )
پ – استفاده کردن از نقشه ی جغرافیایی برای پیدا کردن اسامی و مکان ها بخصوص در هنگام مسافرت
2- استدلالی کردن جغرافیا برای دانش آموزاز طریق ایجاد مسئله وحل آن .
در این صورت معلم جغرافیا مانند یک پژوهشگر است که محیط جغرافیا را بررسی می کند وخود تحقیق کرده و ضمن کشف عناصر محیط واژه های سازنده ی آن را استخراج و به دانش آموز بیاموزد اکنون این مسئله مطرح می شود که این عناصر کدامند؟
این عناصر همان چشم انداز های غالب که ممکن است ، در محیط روستا و با در محیط شهر یا هر جای دیگر دیده شوند .
مثلا : یک روستای کوهستانی که دارای تپه ها و دامنه های شیب دار یا کم شیب –رودها- مزارع – باغات – جمعیت و فعالیتهای کشاورزی – دامپروی – صنعت – تجارت و بازرگانی ویا اتفاقات سیاسی ( مثل جنگ – صلح آشوب ها و تشنجات ... ) و یا واژه ای مثل بارانهای اسیدی و چگونگی ایجاد ، تاثیر بارانهای اسیدی بر روی محصولات کشاورزی ، آبهای سطحی ، جانوران و گیاهان ، آثار و ابنیه تاریخی ، ویا حتی سلامتی خود انسان ، افزایش دمای کره زمین وایجاد بیابان و پیامدهای آن و ...
آیا می توانیم آموزش واژه ای جغرافیایی را با همین کلمات که از یک تابلوی اولیه چشم انداز محیط جغرافیایی بدست می آوریم شروع کنیم ؟
البته یکی از بهترین راه های آموزش واژه ای جغرافیایی بشمار می رود شرط اینکه از محیط زندگی خود او گرفته شود و خودش نیز در توضیح بار معنایی کلمات نقش مهمی داشته باشد .
البته این مشکل نیز وجود دارد زمانی که برای یک دانش آموز ساکن کویر از واژه ای مثل دریا و موج یا جنگل و از بین بردن پوشش گیاهی ، یخچالهای قطبی گفته می شود و یا بالعکس ، برداشت دانش آموز از این واژه ها معادل همان برداشتی است که دانش آموز در این نواحی ساکن است ؟
آیا سرعت انتقال واژه ها و دریافت این واژه ها برای دانش آموزی که خودش در محیط زندگی می کند با دانش آموزی که ممکن است فاصله زیادی از این پدیده های جغرافیایی دارند یکسان است ؟
اینجاست که بحث مهارتها مطرح می شود و می توان برای تفهیم هر کدام از این پدیده ها از مثالهای ساده تری که در محیط زندگی با حتی خانه ی اوست استفاده کرد . به عنوان مثال برای آموزش چگونگی شکل گیری یخچالهای قطبی و با از بین رفتن و ذوب شدن آنها در اثر افزایش دمای کره زمین می توان از قسمت فریزر یخچال و محیط گرم آشپزخانه نام برد البته برای دریافت دقیق تر و آموزش پایدارتر مفاهیم جغرافیایی معمولا وجود عکس ها اسلاید یا فیلم ها ، نقشه و با مهارت ها ی مثل استفاده از اینترنت و رایانه ، ساختن ماکت و مدل ها نباید فراموش کرد چرا که هر کدام در جایگاه خودشان لازم و ضروری است ضمن اینکه در کنار تمامی این موارد باید از روش مشاهده – پرسش و پاسخ و انجام تکالیف فردی یا گروهی و انجام محاسبات مختلف فاصله ها و مقیاسها با استفاده از نقشه و اطلس یا کره جغرافیا استفاده کرد .
3- علاقه مند ساختن دانش آموزبه مکانی که در آن زندگی می کند و یا ا زآنجا است چرا که شهر وروستا با هر مکان دیگری که او زندگی می کند نزدیکترین محیط زیست و مکانی جغرافیایی است که ارتباط خود را به طور طبیعی و مستقیم با آن حفظ می کند بدون اینکه از قوانین ، اصول و مکانیسم این روابط اطلاع داشته باشد وبه طور عادی از مجموعه ساختاری طبیعی آن استفاده می کند و از آن جایی که جغرافیا دارای دید کلی است و یک نظم علمی دارد در این چشم انداز جغرافیایی در مفهوم معنا شناختی واژه ، جنبه ی سیاسی نیز به خود می گیرد ، که البته شهروندی و ناسیونالیستی آماده می کند بطوریکه از مکان گرفته تا دهستان محل زندگی و از آنجا تا ناحیه ازناحیه تا منطقه و از منطقه تا کشور و ملت و از آنجا تا قاره و بالاخره سر تا سر جهان که این همان به دیگران و درک آنها تحت هر شرایطی اززندگی است که ضمن مسئولیت پذیر کردن دانش آموز و کسب مهارت بهره برداری از محیط مفاهیم بین المللی رانیز آموزش می بیند .
فرانسیس بیکن فیلسوف انگلیسی معتقد است که دانش به انسان توانایی می بخشد و ارزش آن در همین توانمند سازی انسان است .
اطلاعات پایه ی دانش است و فناوری سبب افزایش تولید انبوه آن می شود از این روست که فناوری اطلاعات می تواند انسان را به توانمندی افزون تری نایل کند .
تحولات در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات در سالهای اخیر بر روی مطالب و موضوعات کتابهای درسی نیز تاثیرگذاشته است . بطوریکه این رابطه متقابل از یک سو به توسعه فناوری مذکور کمک می کند و از سوی دیگر فناوری شرایط ویژه ای برای تولید کتابهای درسی فراهم می کند .
به همین دلیل علومی چون آمار و رایانه ، اینترنت برای تحلیل بهتر جغرافیا وارد این علم شد . ( و از آنجا که جغرافیا علمی است پویا وپر تحرک وماهیت فناوری اطلاعات وارتباطات نیز متحرک وپر سرعت که همین امر وجه اشتراک بین جغرافیا و ارتباطات است ) اما ضرورتی ندارد که یک جغرافی دان بر دانش برنامه ریزی های رایانه ای با سخت افزارها یا علم آمار تسلط کاملی داشته باشد بلکه می تواند درحدی ازروش ها و استنباط های آماری با رایانه ای استفاده کند که بتواند اطلاعات پردازشی و تحلیلی کاملتر و دقیق تری را نشان دهد که این موضوع نیز در راستای همان مهارت های توانایی ارتباط موثر وحل مسئله ومقابله با استرس هاست .
درنهایت در مطالعات جغرافیا دانش آموز نیازمند جمع آوری آمار واطلاعات ، سازمان دهی آن و تفسیر و ارزیابی داده ها ، گسترش وتعمیم آنها ، قضاوت کردن – تصمیم گیری و حل مسئله است که توجه به این مهارتها موجب ارتقای صلاحیت های شخصی وفردی وی می شود واز این طریق می تواند به ارتقای دانش خود وتفاهم بین المللی نیز کمک کند .