حجاب، ارزش یا روش
کسانی کوشیده‌اند از طریق فاصله انداختن میان ارزشها با روش تحقق عینی آنها، میان حجاب با عفاف، تفکیک نموده و حجاب را غیر ضروری می‌خوانند و حفظ عفت را بدون حجاب نیز ممکن می‌دانند. اینک ما این تلاش را ارزیابی می‌کنیم:
تحلیل واژه:
-1 معنای لغوی: عفاف با فتح حرف اول، از ریشه "عفت" است و راغب اصفهانی در مفردات(1) خود، عفت را معنی می‌کند:
«العفه حصول حاله ٍ للنفس تمتنع بها عن غلبه الشهوه ».
(عفت، پدید آمدن حالتی برای نفس است که به وسیله آن از فزون خواهی شهوت جلوگیری شود).
طریحی نیز در مجمع البحرین(2) می‌آورد:
«عَفَّ عن الشیِء ای امتنع عنه فهو عفیفٌ».
(عفاف از چیزی ورزید یعنی از آن امتناع ورزید پس او عفیف است).
و ابن منظور در لسان‌العرب(3) می‌نویسد:
«اللفه : الکف عما لا یحل و لایجمل».
(عفت: خویشتن داری از آنچه حلال و زیبا نیست).
شرتونی لبنانی نیز در اقرب الموارد(4) می‌نویسد:
«عَفٍّ الرجل: کَفَّ عما لا یحل و لا یجمل قولاً او فعلأ وامتنع». (عفاف ورزید یعنی در گفتار و کردار از آنچه حلال نیست دوری جست و خویشتن‌داری نمود).
پایه عفاف، خویشتن‌داری است و ردپایی از جنسیت یا اختصاص به جنس خاص (زن) در معنی لغوی عفاف، وجود ندارد.
-2 معنای عرفی: در ادب پارسی، "عفاف" از نظر معنا و گویش، تفاوت یافته است.
در لغت‌نامه دهخدا(5) چنین آمده است:
«عفاف: پارسایی و پرهیزگاری، نهفتگی، پاکدامنی، خویشتن داری».
دکتر معین در فرهنگ فارسی معین(6) آورده است:
«عفاف: پارسایی، پرهیزگاری، پاکدامنی، در تداول غالباً به کسر اول تلفظ می‌کنند.»
بنابراین در گویش فارسی، عفاف به کسر اول و به معنی "پاکدامنی" به کار می‌رود.
-3 معنای اصلاحی: در تفکر اسلامی، عفاف، واژه‌ای با بار معنایی خاص برگرفته از آیات و روایات، و گونه‌ای منش است همراه با کُنِش رفتاری و گفتاری.
عفاف در قرآن: در قرآن چهار بار از ریشه عفاف، استفاده شده است:
-1 سوره بقره - 273: «یحسبهم الجاهل اغنیاًء من التعفف»؛
(نا آگاه گمان می‌برد که اینان توانگرند زیرا عفاف می‌ورزند). در این آیه، کنش بزرگ منشانه، عفاف است، خویشتن‌داری، عزت نفس و امتناع از دست نیاز دراز کردن.
-2 سوره نسأ - 6: درباره شناخت زمان رشد و بلوغ یتیمان، به سرپرستان سفارش می‌کند که از دست یازی به اموال یتیمان خودداری کنند و عفاف ورزند. این آیه نیز خویشتن‌داری را عفاف را خوانده است.
-3 سوره نور - 32: «ولیتعفف الذین لا یجدون نکاحاً حتی انعمهم الله من فضله»؛ (و کسانی که اسباب زناشویی نمی‌یابند، پاکدامنی ورزند تا آنکه خداوند از بخشش خویش توانگرشان گرداند). در این آیه خویشتن‌داری (استعفاف) را به رام کردن قوه جنسی اطلاق فرموده است.
-4 سوره نور - 60: «و القواعد من النسأ اللا تی لا یرجون نکاحأ فلیس علیهن جناحُ ان یضعن ثیابهن غیر متبرجات بزینه ٍ و ان یستعففنَ خیرٌ لهن والله سمیعٌ علیمٌ.»؛ (و زنان یائسه‌ای که امید زناشویی ندارند، گناهی نیست که جامه‌ها (چادرها)یشان را فروگذارند به شرط آنکه زینت نمایی نکنند و اگر پاکدامنی بورزند (و چادر را فرو نگذارند) بهتر است و خداوند، شنوای داناست(7)».
در زبان پارسی، از خویشتن‌داری در امور جنسی و شره نبودن، به پاکدامنی تعبیر می‌کنند که بخشی از گستره معنایی "عفاف" است زیرا عفاف، مطلق خویشتن‌داری را گویند همان‌گونه که در آیات یاد شده، از خویشتن‌داری در امور اقتصادی و مالی نیز با کلمه استعفاف و تعفف، یاد شده است.
اینک آیا می‌توان گفت: عفاف، صرفاً همان حالت درونی و نفسانی است و به بروز خارجی و اجتماعی آن حالت نفسانی، ربطی ندارد؟! از منظر قرآن، چنین نیست بلکه به دلیل اهمیت نحوه بروز عفاف، این واژه، به «ظهور خویشتن‌داری» نظر دارد. در آیه نخست، حالت رفتاری مسلمان فقیر را به نمایش می‌گذارد که چگونه خود را بی‌نیاز جلوه می‌دادند، با رفتاری عفیفانه و بزرگ منشانه.
در آیه دوم، دست یازی به اموال یتیمان را غیر عفیفانه، معرفی می‌کند. در سومین آیه، خویشتن‌داری و مراقبت از فرو رفتن در شهوات جنسی را استعفاف می‌داند و آیه چهارم، زنان سالخورده را سفارش می‌کند که عفاف ورزند و چادر از سر فرو نگذارند، یعنی عفاف را برابر با «حجاب» گرفته است. بنابراین عفاف از منظر تفکر اسلامی، هم رویه درونی دارد که حالتی نفسانی جهت کنترل و جهت‌دهی به شهوت (کشش و اشتیاق) است و هم رویه‌ای بیرونی که نشانه‌هایش در رفتار و گفتار هویدا می‌شود تا حالت درون را به نمایش گذارد. در روایات اسلامی نیز "عفاف" به معنی "خویشتن‌داری" است که در کردار و گفتار آشکار باشد.
مرحوم شیخ عباس قمی در سفینه البحار(8)آورده است:
«و یطلق فی الاخبار غالباً علی عفه الفرج و البطن و کفها عن مشتهیاتهما المحرمه». (در روایات، عفاف، بیشتر به معنی خویشتن‌داری نسبت به شکم و شهوت به کار می‌رود، و بازداشتن ایندو از فزون خواهی حرام).
علی(ع) می‌فرمایند:
«العفاف زهاده »(9)؛ (عفاف زهد ورزی و خویشتن‌داری است).
و «العفه تضعف الشهوه »(10)؛ (خویشتن‌داری شهوت را ناتوان می‌سازد).
رابطه "عفت" با "شهوت": در روایات و آیات، میان «شهوت‌پرستی» و «عفت»، تقابل جد‌ی برقرار شده و به دینداران، آموزش داده می‌شود که شهوت‌پرستان، عفیف نیستند ولی به نظر می‌رسد که معمولاً تنها بخشی از گستره معنایی شهوت‌پرستی، مورد نظر برخی دینداران واقع شده است.
معنای لغوی "شهوت": راغب در مفردات(11) می‌نویسد:
«اصل الشهوه نزوعُ النفس الی ما تریده و ذلک فی الدنیا ضربان، صادقه و کاذبه . فالصادقه ما یختل البدن من دونه کشهوه الطعام عند الجوع و الکاذبه ما لا یختل من دونه». (اصل شهوت، که کشش و اشتیاق نفس است به آنچه اراده کند، در دنیا بر دو گونه است: حقیقی و غیرحقیقی؛ اشتیاق حقیقی آنست که بدن بدون تأمین آن آسیب می‌بیند؛ همانند اشتیاق به غذا هنگام گرسنگی. و اشتیاق به کاذب آنست که بدن بدون تأمین آن آسیب نمی‌بیند).
طریحی در مجمع البحرین(12) می‌آورد:
«الشهوات بالتحریک جمع شهوه ، و هی اشتیاق النفس الی شییء». (شهوات جمع شهوت، به معنی اشتیاق نفس به چیزی است).
دهخدا در لغت‌نامه(13) می‌نویسد:
«شهوت: آرزو و میل و رغبت و اشتیاق و خواهش و شوق نفس و حصول لذت و منفعت»
و فرید وجدی(14) در دائره المعارف تعریف می‌کند:
«الشهوه حرکه النفس طلباً للملائم»؛ (شهوت حرکت نفس است در جستجوی آنچه موافق و سازگار است).
این معنی، جنبه عملی «شهوت» را نیز دربردارد در نتیجه، شهوت، معنایی عام دارد.
در اصطلاح قرآن(15) نیز شهوت به معنی عام به کار می‌رود:
«زین للناس حب الشهوات من النسأ و البنین و القناطیر المقنطره من الذ‌هب و الفضه و الخیل المسومه و الانعام و الحرث ذلک متاعٌ الحیوه الدنیا...»؛
(عشق به خواستینها از جمله زنان و فرزندان و مال هنگفت اعم از زر و سیم و اسبان نشاندار و چارپایان و کشتزاران، در چشم مردم آراسته شده است: اینها بهره زندگانی دنیاست).
معنای اصطلاحی شهوت: غالباً به خواهش و اشتیاق جنسی انسان، شهوت گفته می‌شود و شهوترانی را در بخش کوچکی از گستره امیال نفس به کار می‌برند حال آنکه در تحلیل قرآن و روایات، «شهوت به معنی عام» در برابر «عفت به معنی عام» قرار دارد. خواهش نفس و تلاش برای برآوردن آن میل، در برابر خویشتن‌داری در طاعت خواهشهای نفسانی است. انسان شهوت‌پرست از کردار و گفتارش پیداست. از کوزه، همان برون تراود که در اوست. انسان عفیف و با اصالت نیز از سخن و کنش او هویدا است. عفاف، تنها پاکدامنی جنسی نیست. شهید مطهری در "تعلیم و تربیت در اسلام" می‌گویند:
«عفاف یعنی آن حالت نفسانی یعنی رام بودن قوه شهوانی تحت حکومت عقل و ایمان. عفاف و پاکدامنی یعنی تحت تأثیر قوه شهوانی نبودن، شره نداشتن. یعنی جزو آن افرادی که تا در مقابل یک شهوتی قرار می‌گیرند بی‌اختیار می‌شوند، و محکوم این غریزه خود هستند، نبودن. این معنی عفاف است.»
ویژگی‌های مفهوم عفاف:
عفاف و خویشتن‌داری، در برابر فزون خواهی شهوانی و کشش نفسانی، چه ویژگی‌هائی دارد:
-1 خصلتی انسانی است.
-2 حالتی درونی است.
-3 نشانه‌های بیرونی دارد.
-4 در رفتار و گفتار بروز می‌کند.
5 - با رفتار و نشانه‌های متناقض، سازگار نیست.
-6 نه از موضع ناتوانی بل از بلندای عزت و اقتدار، صورت می‌بندد.
عفاف، خویشتن‌داری با علائم و نشانه‌های رفتاری و گفتاری است و وجود آن بستگی به وجود نشانه‌های آن دارد پس حفظ عفاف بدون رعایت نشانه‌های آن ممکن نیست. عفت نمی‌تواند یک امر صرفاً درونی باشد و هیچ علامت بیرونی نداشته باشد. بخشی از تفاوت در نشانه‌های خویشتن‌داری زن و مرد، از تفاوت در خلقت آنها سرچشمه می‌گیرد و یکی از نشانه‌های عفاف، پوشش است. عفاف بدون رعایت پوشش، قابل تصور نیست. نمی‌توان به زن یا مردی، «عفیف» گفت در حالی که عریان یا نیمه عریان در انظار عمومی ظاهر می‌شود گرچه تفاوت رفتارهای انسانی و حیوانی، ریشه در تفاوت خلقت و فطرت، گرایشها و منش‌ها دارد. در اسلام از نشانه‌های برجسته «عفاف» می‌توان به پوشش اسلامی (حجاب) اشاره نمود.(16)
شهید مطهری در مسئله حجاب می‌نویسد:
«وقتی زن پوشیده و سنگین از خانه بیرون رود و جانب عفاف و پاکدامنی را رعایت کند افراد فاسد و مزاحم جرأت نمی‌کنند متعرض آنها شوند.(17)».
ایشان در ذیل آیه 61 سوره نور چنین می‌نویسد:
«از جمله «ان یستعففن خیرٌ لهن» می‌توان یک قانون کلی را استنباط کرد و آن اینست که از نظر اسلام هر قدر زن جانب عفاف و ستر (پوشش) را مراعات کند پسندیده‌تر است و رخصتهای تسهیلی و ارفاقی که به حکم ضرورت درباره وجه وکفین و غیره داده شده است، این اصل کلی اخلاقی را نباید از یاد برد.»(18)