مقدمه درباره دنیا و آخرت و نحوه ارتباط آن دو عده ای راه افراط پیموده و گروهی به تفریط گراییده اند.
عده ای اساساً جهان آخرت را انکار کرده و تنها به دنیا دل بسته اند و کامروایی خود را در رسیدن به زرق و برق دنیا می پندارند و برای به چنگ آوردنش از هیچ کاری فروگذار نمی کنند.
گروهی دیدگاهی کاملاً متفاوت با دسته اول دارند و بر این باورند که منزلگاه اصلی و ابدی انسان ها آخرت است و برای رسیدن به سعادت جاودانه آخرت، باید به دنیا پشت پا زد و از مواهب و لذت های دنیا به کلّی چشم پوشید و رهبانیت پیشه کرد.
اوصاف دنیا از نگاه قرآن انسان موجودی بسیار والا و ارجمند، امانت دار و خلیفه الهی است.
خدای بزرگ انسان را برای خود برگزیده، راه کمال و قرب را به روی او گشوده، امکانات سیر تا بی نهایت را در اختیارش گذاشته و فرصت زندگی دنیا را برای طی نمودن مسیر تکامل برایش مهیا ساخته است.
از نگاه قرآن منزلگاه اصلی و ابدی انسان ها سرای آخرت و دنیا گذرگاه رسیدن به آن است.
نیز برای این که انسان ها گذرگاه دنیا را منزلگاه نپندارند با هشدارهای تکان دهنده و با استفاده از تمثیل های گوناگون حقیقت دنیا را ترسیم کرده، از فنا پذیری و ناچیزی آن سخن به میان آورده، درباره دلربایی و فریبندگی دنیا هشدار داده و از سرگرم شدن به آن و فراموش کردن هدف، سخت بر حذر داشته است.
قرآن از انسان ها مؤکداً خواسته که از فرصت کوتاه دنیا برای منزلگاه ابدی و تکامل و قرب بهره ببرند و دنیا را به تجارت خانه ای تشبیه کرده و سود آن را به دست آوردن نعمت های جاودانه بهشتی معرفی کرده است.
در این جا با استفاده از آیات نورانی الهی تلاش می کنیم به درک صحیحی از حقیقت دنیا برسیم و اوصافی را که قرآن در معرفی دنیا بیان کرده مرور نماییم.
خدای متعال درباره حقیقت دنیا و مراحل مختلف آن می فرماید: ﴿ واعلموا انما الحیوه الدنیا لعب و لهو و زینه و تفاخر بینکم و تکاثر فی الاموال و الاولاد کمثل غیث اعجب الکفار نباته ثم یهیج فتراه مصفراً ثم یکون حطاماً و فی الآخره عذاب شدید و مغفره من الله و رضوان و ماالحیوه الدنیا الامتاع الغرور﴾[1] «بدانید که همانا زندگانی دنیا بازیچه و سرگرمی و زیور و فخر فروشی در میان شما و افزون طلبی در اموال و اولاد است.
همانند بارانی که کشاورزان را گیاه آن خوش آید، سپس پژمرده شود و آن را زرد شده بینی، سپس خرد و ریز شود، و در آخرت هم عذابی شدید هست و هم آمرزش و خشنودی از جانب خداوند، و زندگانی دنیا جز مایه فریب نیست.» اوصاف دنیا از نگاه قرآن 1- فناپذیری خدای متعال در آیات متعددی از فناپذیری دنیا سخن به میان آورده و این حقیقت را با ذکر مثال های زنده و روشن بیان کرده است.
خدای متعال فرموده: ﴿ واضرب لهم مثل الحیوه الدنیا کمآءٍ انزلناه من السماء فاختلط به نبات الارض فاصبح هشیماً تذروه الریاح و کان الله علی کل شیء مقتدراً المال و البنون زینه الحیوه الدنیا و الباقیات الصالحات خیر عند ربک ثواباً و خیر املاً﴾[2] «و برای آنان داستان زندگی دنیوی را به آبی مثل بزن که آن را از آسمان نازل کنیم و به آن گل و گیاه زمین آمیزد، و سرانجام خرد و خوار شود که بادها پراکنده اش کند، و خداوند بر هر کاری تواناست.
اموال و پسران، تجمل زندگی دنیوی است، و کارهای ماندگار شایسته، نزد پروردگارت خوش پاداش تر و امیدبخش تر است.» 2- سرای ناچیز قرآن مجید در آیات متعددی از بی مقداری و ناچیزی زندگی دنیا سخن گفته است.
در آیه ذیل خدای متعال برای ترسیم ناچیزی زندگی دنیا، صحنه ای جالب و گویا از اعترافات بندگان در روز قیامت را بیان کرده است: ﴿ قال کم لبثتم فی الأرض عدد سنین قالو لبثنا یوماً أو بعض یوم فسئل العادین قال إن لبثتم إلا قلیلاً لو أنکم کنتم تعلمون أفحسبتم أنما خلقناکم عبثاً و أنکم إلینا لا ترجعون فتعالی الله الملک الحق لا إله إلا هو رب العرش الکریم﴾[3] «گوید: چه مدت در روی زمین، به شمار سالیان، به سر بردید؟
گویند: روزی یا بخشی از روز به سر بردیم [باید] از شمارگران بپرسی.
گوید: اگر می دانستید جز اندکی به سر نبرده اید.
آیا پنداشته اید که شما را بیهوده آفریده ایم، و شما به نزد ما باز گردانده نمی شوید؟
بزرگا خداوند که فرمانروای بر حق است، خدایی جز او نیست که پروردگار عرش گرانقدر است.» 3- سرای سرگرمی و بازیچه خدای متعال در آیات متعددی سرای دنیا را با دو عنوان «لعب= بازی» و «لهو= سرگرمی» توصیف کرده و از جمله فرموده است: ﴿و ما هذه الحیوه الدنیا إلا لهو و لعب و إن الدار الآخره لهی الحیوان لو کانوا یعلمون﴾[4] «و این زندگانی دنیا جز سرگرمی و بازیچه نیست.
و زندگی حقیقی بی گمان در سرای آخرت است؛ ای کاش می دانستند.» آری زندگی دنیا یک نوع سرگرمی و بازی است؛ مردمی جمع می شوند و به پندارهایی دل می بندند، بعد از چند روز پراکنده می شوند و در زیر خاک پنهان می گردند و همه چیز به دست فراموشی سپرده می شود؛ اما حیات حقیقی که فنایی در آن نیست، حیات اخروی است.
خدای متعال در آیه دیگر این حقیقت را این گونه بیان کرده است: ﴿إنما الحیوه الدنیا لعب و لهو و إن تؤمنوا و تتقوا یؤتکم أجورکم و لا یسئلکم أموالکم﴾[5] «همانا زندگانی دنیا بازیچه و سرگرمی است و اگر ایمان داشته باشید و پروا و پرهیز بورزید، پاداش هایتان را به شما می پردازد، و اموالتان را [در عوض] از شما نمی طلبد.» 4- سرای فریفتگی و دلربایی در قرآن مجید از خاصیت فریفتگی دنیا با عنوان «متاع غرور» و از دلربایی آن با عنوان «آرایشگری دنیا» یاد شده است.
برای رعایت اختصار از هر کدام آیه ای نقل می کنیم: الف) آرایشگری (دلربایی): ﴿ زُیّن للناس حُبّ الشهوات من النساء و البنین و القناطیر المقنطره من الذهب و الفضه و الخیل المسومه و الأنعام و الحرث ذلک متاع الحیوه الدنیا والله عنده حُسن المَئاب﴾[6] «عشق به خواستنی ها از جمله زنان و فرزندان و مال هنگفت اعم از زر و سیم و اسبان نشاندار و چارپایان و کشتزارها، در چشم مردم آراسته شده است، این ها بهره زندگانی دنیا است، و نیک سرانجامی نزد خداوند است.» ب) فریفتگی ﴿کل نفس ذائقه الموت و إنما توفون اجورکم یومَ القیامه فمن زحزح عن النار وادخل الجنه فقد فاز و ماالحیوه الدنیا إلا متاع الغرور﴾[7] «هر جانداری چشنده [طعم] مرگ است و بی شک در روز قیامت پاداش هایتان را به تمامی خواهد داد، آنگاه هر کس که از آتش دوزخ دور داشته و به بهشت درآورده شود، به راستی رستگار شده است، و زندگانی دنیا جز مایه فریب نیست.» «بدانید که همانا زندگانی دنیا بازیچه و سرگرمی و زیور و فخر فروشی در میان شما و افزون طلبی در اموال و اولاد است.
خدای متعال فرموده: ﴿ واضرب لهم مثل الحیوه الدنیا کمآءٍ انزلناه من السماء فاختلط به نبات الارض فاصبح هشیماً تذروه الریاح و کان الله علی کل شیء مقتدراً المال و البنون زینه الحیوه الدنیا و الباقیات الصالحات خیر عند ربک ثواباً و خیر املاً﴾ «و برای آنان داستان زندگی دنیوی را به آبی مثل بزن که آن را از آسمان نازل کنیم و به آن گل و گیاه زمین آمیزد، و سرانجام خرد و خوار شود که بادها پراکنده اش کند، و خداوند بر هر کاری تواناست.
در آیه ذیل خدای متعال برای ترسیم ناچیزی زندگی دنیا، صحنه ای جالب و گویا از اعترافات بندگان در روز قیامت را بیان کرده است: ﴿ قال کم لبثتم فی الأرض عدد سنین قالو لبثنا یوماً أو بعض یوم فسئل العادین قال إن لبثتم إلا قلیلاً لو أنکم کنتم تعلمون أفحسبتم أنما خلقناکم عبثاً و أنکم إلینا لا ترجعون فتعالی الله الملک الحق لا إله إلا هو رب العرش الکریم﴾ «گوید: چه مدت در روی زمین، به شمار سالیان، به سر بردید؟
بزرگا خداوند که فرمانروای بر حق است، خدایی جز او نیست که پروردگار عرش گرانقدر است.» 3- سرای سرگرمی و بازیچه خدای متعال در آیات متعددی سرای دنیا را با دو عنوان «لعب= بازی» و «لهو= سرگرمی» توصیف کرده و از جمله فرموده است: ﴿و ما هذه الحیوه الدنیا إلا لهو و لعب و إن الدار الآخره لهی الحیوان لو کانوا یعلمون﴾ «و این زندگانی دنیا جز سرگرمی و بازیچه نیست.
خدای متعال در آیه دیگر این حقیقت را این گونه بیان کرده است: ﴿إنما الحیوه الدنیا لعب و لهو و إن تؤمنوا و تتقوا یؤتکم أجورکم و لا یسئلکم أموالکم﴾ «همانا زندگانی دنیا بازیچه و سرگرمی است و اگر ایمان داشته باشید و پروا و پرهیز بورزید، پاداش هایتان را به شما می پردازد، و اموالتان را [در عوض] از شما نمی طلبد.» 4- سرای فریفتگی و دلربایی در قرآن مجید از خاصیت فریفتگی دنیا با عنوان «متاع غرور» و از دلربایی آن با عنوان «آرایشگری دنیا» یاد شده است.
برای رعایت اختصار از هر کدام آیه ای نقل می کنیم: الف) آرایشگری (دلربایی): ﴿ زُیّن للناس حُبّ الشهوات من النساء و البنین و القناطیر المقنطره من الذهب و الفضه و الخیل المسومه و الأنعام و الحرث ذلک متاع الحیوه الدنیا والله عنده حُسن المَئاب﴾ «عشق به خواستنی ها از جمله زنان و فرزندان و مال هنگفت اعم از زر و سیم و اسبان نشاندار و چارپایان و کشتزارها، در چشم مردم آراسته شده است، این ها بهره زندگانی دنیا است، و نیک سرانجامی نزد خداوند است.» ب) فریفتگی ﴿کل نفس ذائقه الموت و إنما توفون اجورکم یومَ القیامه فمن زحزح عن النار وادخل الجنه فقد فاز و ماالحیوه الدنیا إلا متاع الغرور﴾ «هر جانداری چشنده [طعم] مرگ است و بی شک در روز قیامت پاداش هایتان را به تمامی خواهد داد، آنگاه هر کس که از آتش دوزخ دور داشته و به بهشت درآورده شود، به راستی رستگار شده است، و زندگانی دنیا جز مایه فریب نیست.» دنیا داری دنیا داری مطلوب از نگاه قرآن دنیا داری و بهره مندی از مواهب طبیعت، رفاه و آسایش، آباد کردن زمین، توسعه اقتصادی و صنعتی و تلاش در این زمینه ها نه تنها مذموم نیست بلکه اگر در چارچوب موازین شرعی انجام گیرد امری پسندیده و در حد رفع نیاز خود و جامعه اسلامی امری ضروری نیز هست.
خدای متعال فرموده: ﴿قل من حرم زینه الله التی أخرج لعباده و الطیبات من الرزق قل هی للذین آمنوا فی الحیوه الدنیا خالصه یوم القیامه کذلک نفصل الآیات لقوم یعلمون﴾ «[ای پیامبر!] بگو زیورهایی را که خدا برای بندگانش پدید آورده، و [نیز] روزی های پاکیزه را چه کسی حرام گردانیده؟
بگو این [نعمت ها] در زندگی دنیا برای کسانی است که ایمان آورده اند و روز قیامت [نیز] خاص آنان می باشد.
این گونه آیات [خود] را برای گروهی که می دانند به روشنی بیان می کنیم.» این جمله می تواند هم اشاره به «زینت های جسمانی» باشد که شامل پوشیدن لباس های مرتب و پاک و تمیز، و شانه زدن موها، و به کار بردن عطر و مانند آن می شود، و هم شامل «زینت های معنوی»، یعنی صفات انسانی و ملکات اخلاقی و پاکی نیت و اخلاص.
دنیا مداری تفسیر دنیا مداری چنان که گذشت از نگاه قرآن دنیا داری همراه با معنویت، ایمان و تقوی و در چارچوب ضوابط شرع و رعایت حدود و حقوق شرعی نه تنها مذموم نیست بلکه پسندیده و مورد توصیه خدای متعال است؛ اما در مقابل، دنیا مداری؛ یعنی دلبستگی به دنیا، فریب هوس های مادی را خوردن، تنها زندگی دنیا را هدف خود قرار دادن و برای رسیدن به دنیا به حقوق دیگران تجاوز کردن و ارزش ها را زیر پا گذاشتن و...
به شدت مورد مذمت قرار گرفته است.
از نگاه قرآن دنیا مداری موجب فراموشی خدا و در نهایت منجر به انکار خدا و معاد شده و انسان های دنیا مدار در روز قیامت از رحمت و نعمت بهشتی محروم و گرفتار عذاب سخت الهی خواهند شد.
خدای متعال فرموده است: ﴿ من کان یرید الحیوه الدنیا و زینتها نوف إلیهم اعمالهم فیها و هم فیها لا یبخسون اولئک الذین لیس لهم فی الآخره إلا النار و حبط ما صنعوا فیها و باطل ما کانوا یعملون﴾ «هرکس زندگانی دنیا و تجمل آن را بخواهد، حاصل اعمالشان را در همین دنیا به تمامی به آنان می دهیم، و در آن کم و کاستی نخواهند دید، اینان کسانی هستند که در آخرت جز آتش دوزخ ندارند و هر چه در دنیا کرده اند بر باد رفته و کار و کردارشان باطل شده است.» نام های دیگر آخرت قرآن مجید علاوه بر عنوان آخرت از تعبیرهای متنوع دیگری نیز برای ترسیم صحنه های مختلف آن رستاخیز بزرگ بهره جسته است.
مرحوم فیض کاشانی نوشته است: «در هر یک از نام های قیامت سِرّی نهفته است و در هر توصیفی معنی مهمی بیان گشته، باید کوشید این معانی را درک کرد و به این اسرار راه یافت.» بعضی از بزرگان نام های قرآن را در سه گروه خلاصه کرده اند.
با توجه به این که گروه یک و دو هر دو ناظر به اوصاف قیامت است لذا این نام ها را به دو دسته تقسیم می کنیم: دسته اول: نام هایی که ابعاد، ویژگی ها و صحنه ها و چهره های مختلف روز رستاخیز را رسم کرده است، مانند یوم القیامه، یوم الحساب، یوم الدین، یوم الجمع، یوم الفصل، یوم الخروج، یوم الموعود، یوم الخلود، یوم عظیم، یوم الحسره.
دسته دوم نام هایی است که وضع انسان ها را در آن روز بزرگ به نمایش گذاشته است.
اهتمام قرآن به آخرت قرآن مجید اهتمام فوق العاده ای برای ایمان به آخرت قائل است.
در ذیل به بعضی شواهد و قرائن مربوط به موضوع اشاره می گردد: 1- حدود 1200 آیه از آیات قرآنی درباره معاد، اثبات آخرت و صحنه های مختلف قیامت است و این آیات یک سوم کل قرآن را تشکیل می دهند و همچنین در تمام صفحات قرآن از آخرت و نعمت ها یا عذاب های آخرت سخن به میان آمده و این همه تأکید و تکرار نشان از اهتمام ویژه قرآن به امر آخرت دارد.
2- در آیات متعددی ایمان به آخرت در کنار ایمان به خدا ذکر شده و این امر نشان دهنده آن است که از نگاه قرآن ایمان به آخرت از ارکان دین و در مرحله بعد از ایمان به خدا و توحید قرار دارد.
3- از نگاه قرآن یکی از رسالت های تمام انبیاء دعوت به آخرت بوده است.
چنان که در صحف ابراهیم و موسی به پایدار بودن آخرت تأکید شده، شعیب قوم خود را به پرستش خدا و ایمان به آخرت دعوت و ترغیب کرده؛ یوسف از منکران خدا و آخرت دوری جسته و خود را در اعتقاد به مبدأ و آخرت، پیرو پدرانش ابراهیم و اسحاق و یعقوب معرفی کرده است.