دانلود پودمان کارورزی - تعلیم و تربیت سازنده

مقدمه

تعلیم و تربیت سازنده، آن است که خودآموزی را به انسان بیاموزد و او را در شکل دادن به روش و ساختار یادگیری خود توانا سازد، به انسان بیاموزد که چگونه مسئولیت ادامه آموزش و پروش خود را بر عهده بگیرد، و او را چنان بپرورد که جویندگی و بیش آموختن، خوی او شود و در دل و جان او جای گیرد.

اما، انسان جویا و پژوهشگر، باید ابزار جویندگی و پژوهش را بشناسد تا بتواند به گنجینه های گذشته و حال دانش بشری که در کتابخانه ها و مراکز اسناد و مدارک علمی گردآوری شده، دسترسی پیدا کند، و آن گنجینه ها را پشتوانه کار تحقیقی خود سازد، و آن گاه به یافته های تازه ای دست یابد و آنها را  بر آن گنجینه های عظیم بیفزاید.

در دنیای شتاب زده علم و صنعت امروز، دانستنی ها مرز زمان و مکان نمی شناسند، چنان دم به دم در حال گسترش است، و سیل بی امان انتشار کتابها و مقاله ها و نشریه های گوناگون چنان بی وقفه است که کار تهیه، ضبط و بازیابی مدارک علمی و منابع پژوهش، دیگر کار آسانی نیست. دایره کار پژوهشگر امروز، مانند زمان ابن سینا به صندوق ها و رف های یک کتابخانه محدود نمی ماند. و ابعادی به وسعت تمام کشورهای روی زمین دارد. دانش هایی که در عصر ابن سینا در چند کتاب می گنجید، چنان گسترش یافته و پیش رفته که یک پژوهشگر گاه باید برای یافتن پاسخ یک سؤال، ساعتها و روزها در پای شبکه های اطلاع رسانی و در کنار رایانه ها بنشیند. او، به جای رف یا صندوق انباشته از کتاب با شبکه های وسیع الکترونیکی و پایگاه های اطلاعاتی ملی، منطقه‌یی و جهانی سر و کار دارد، و ناگزیر است که همه این ابزارها را بشناسد.

فصل اول: منابع مرجع دست اول

هر پژوهنده ای، در هر سطحی از معلومات، برای یافتن پاسخ پرسشهای خود، اولین راهی که به ذهنش می رسد، پرسیدن از یک متخصص در همان زمینه است. می دانیم که همیشه دسترسی به یک متخصص آسان نیست. و در هنگام دسترسی نیز انتظار نمی توان داشت که یک تن همه جزئیات یک مطلب را دقیق به خاطر سپرده باشد و با یک نظم منطقی به یاد آورد و به ما بگوید.

پس چه باید کرد؟ دومین راهی که به ذهن می آید، جستجوی پاسخ در یک کتاب مرجع است، و این خود پرسش های دیگری را هم به ذهن می آورد که:

-آیا هر کتاب مرجعی، پاسخ هر پرسشی را در بر دارد؟

-برای پاسخ به پرسش مورد نظر، از میان مرجع ها، مناسب ترین مرجع را چگونه می توان یافت؟

-آیا جز افراد متحصص و کتاب های مرجع، منابع دیگری هم وجود دارد که با کمک آنها پاسخ پرسش های خود را بیابیم؟

-آیا...؟

پاسخ این «پرسش های دیگر» را کسی می داند که معنی «کتاب مرجع» را دقیق و درست بداند، ‌انواع مرجع ها را بشناسد، و بداند که هر نوع مرجع، پاسخگوی چه نوع پرسش هایی است؟ و نیز بداند که یک مرجع را چگونه به کار باید برد؟

در پاسخ به این که آیا افراد متخصص و کتاب های مرجع، تنها منابع پاسخ به پرسش های ما هستند؟ باید گفت که در درجه اول: بله، اما هر منبع دیگری که ما را به پاسخ درست و روشن برساند، نیز در شمار منابع مرجع است مانند کتاب های دیگری که در ظاهر کتاب مرجع نیست، اما می تواند پاسخ دقیق و درستی به پرسش های ما بدهد، مجله ها، روزنامه ها، نقشه های جغرافیایی، مواد و ابزارهای دیداری – شنیداری مانند فیلم و اسلاید و ... که این منابع نیز در صورتی پاسخگوی پرسش های ما خواهد بود که از آنها در موقع مناسب و برای پوشش مربوط و مناسب بهره بگیریم. تلفظ درست یک واژه را در یک واژه نامه باید جست، و موقع جغرافیایی یک شهر یا روستا را در یک فرهنگ جغرافیایی.

در این گفتار، منابع مرجع تعریف و گروه بندی می شود، و در باره مرجع اصلی و دست اول، و انواع و موارد استفاده و ارزیابی آنها، آنچه برای یک پژوهشگر ضروری و سودمند است، می آید، و معرفی منابع مرجع رابط یا دست دوم، در گفتار بعد خواهد آمد.

تعریف کتاب مرجع:

نخستین تعریفی که به ذهن می رسد، این است که یک کتاب مرجع باید پاسخ پرسش های بسیاری را در بر داشته باشد، و در هر مورد، پاسخ مناسب را در جای خود و در درون یک ساختار منظم پیش چشم ما بیاورد، و به آسانی بتوان گفت که پاسخ مورد نظر در ردیف الفبائی یا در فصل بندی آن کتاب، کجا قرار گرفته است؟ نیز در تعریف مرجع گفته‌اند: کتابی است که مطالب آن با حدس و گمان و خیال و احتمال به ذهن نیامده، و آنچه در اختیار ما می گذارد، حاصل جستجو و مطالعه و دقت، و رسیدن به امور یقینی و مقبول اهل فن است.

باید بدانیم که هدف یک کتاب مرجع، بیان نقطه نظرهای گوناگون و بحث گسترده و سؤال آفرینی نیست. یک مرجع فقط اطلاعات اصلی و بنیادی و تأیید شده را به صورتی فشرده و جامع باید در اختیار خواننده بگذارد. کتاب مرجع برای مطالعه پیوسته تدوین نمی شود، و حاوی پاسخ های بسیار برای پرسش های گوناگون است، و هنگامی به آن مراجعه می شود که یک پرسش مشخص در برابر پژوهنده قرار دارد. به همین دلیل، مطالب یک مرجع باید به صورتی تنظیم شود که هر مطلب را با ترتیب و تنظیم خاص، در آن بتوان یافت. آن ترتیب و تنظیم خاص به نوع و موضوع مرجع نیز بستگی دارد، مثلاً واژه نامه ها و دایره المعارف ها عموماً تنظیم الفبائی دارد، و مرجع های تاریخی را به ترتیب سالهای وقایع تنظیم می کنند.

در کتابخانه ها، عموماً کتاب های مرجع را در یک بخش جدا از کتابهای دیگر و در نقطه ای دیدرس و دسترس می گذارند، و چون مرجع ها مورد مراجعه مکرر و همگانی است، به امانت داده نمی شود، و فقط در درئون کتابخانه می توان از آنها استفاده کرد.

ارزیابی  منابع مرجع

ارزیابی منابع مرجع یعنی تعیین ارزش محتوای آنها، کارآیی و سودمندی آنها در پاسخ گویی، و اعتمادی که به پاسخ های آنها می توان داشت، و بخصوص آنچه هدف مشترک تمام کتابهای مرجع است: دادن پاسخ درست در زمانی کوتاه. در ارزیابی منابع مرجع، آنچه به عنوان معیارهای کلی و در مورد تمام مراجع باید درنظر گرفت، موارد زیر است:

1-اعتبار پدیده آورنده اثر، یعنی صلاحیت علمی و تخصص و تجربه نویسنده یا نویسندگان، و همه کسانی که در تألیف و تدوین آن مرجع شرکت داشته اند. توجه به آثار دیگری که از نویسندگان نشر شده، ارتباط سوابق تحصیلی و تجربی آنها با مفاد و مندرجات مرجع، توجه آنها به آخرین پژوهش های مربوط و بهره گیری از آن پژوهش ها در کار خود، و به طور کلی استناد آنها به منابع معتبر و قابل اعتماد، نشانه های اعتبار نویسنده یا نویسندگان یک مرجع است.

2-اعتبار ناشر – مؤسسه هایی هستند که به نشر آثار معتبر و با ارزش شهرت دارند و غالباً این شهرت نتیجه یک تبلیغ بازرگانی نیست. بعضی از ناشران ب رای حفظ اعتبار خود، روی کتاب هایی سرمایه گذاری می کنند که نویسنده آنها خود شهرت و اعتباری داشته باشد، و طبعاً بیشتر انتشارات آنها دارای اعتبار است.

3-تازه بودن اطلاعات – تازگی معلومات مندرج در یک مرجع، بخصوص در مراجع مربوط به علوم و فنون، بسیار اهمیت دارد. در مرجعی که محتوی شرح زندگانی گذشتگان و وقایع تاریخی است، ممکن است یک مطلب سالیان دراز و برای همیشه به یک صورت نوشته شود و قابل قبول باشد، اما در علوم و فنون و حرفه ها و صنایع هر روز نکته هایی تازه کشف می شود، و گاه یک قانون علمی که چند قرن مورد قبول بوده، بی اعتبار می شود. این امر، اهمیت تازه بودن مرجع و تازه بودن مآخذ و منابع آن درا بیشتر می کند.

4-زبان و شیوه نگارش – در بیان مطالب یک مرجع، نویسندگان باید هشیار باشند که تعبیرات و واژگانی که به کار می برند برای مراجعه کنندگان قابل فهم، و مناسب با ذخیره آنها از واژگان زبان باشد، برای مثال در مرجعی که ویژه کودکان و نوجوانان است، واژگان کتابهای دبستان و دوره راهنمایی تحصیلی باشد.

5-تنظیم منطقی- تنظیم یک مرجع یعنی این که مطالب گوناگون آن چگونه در پی هم یا در کنار هم بیاید که مراجعه کننده، هر مطلب را، جدا از مطالب دیگر به آسانی پیدا کند؟ در ارزیابی یک مرجع توجه به این نکته بسیار مهم است. د ر واژه نامه ها و دایره المعارف ها مناسبترین تنظیم، ترتیب الفبائی است که به مراجعه کننده امکان می دهد که مطالب مورد نظر خود را در ردیف الفبائی عنوان آن پیدا کند. در مراجعی که تنظیم آنها تابع ترتیب الفبا نیست، وجود نمایه ها (فهرست ها)ی الفبائی ضرورت دارد و بازیابی مطلب موئرد نظر را آسان می کند.

6-شکل ظاهری – در انتخاب یک مرجع برای کتابخانه، پس از توجه به محتوا و نظم علمی و منطقی و نگارش آن، شکل ظاهری کتاب را نیز نباید از نظر دور داشت. کتابی که مکرر مورد مراجعه است و و کسانی که با زمینه ها و خصوصیات مختلف آن را به کار می برند، باید از نظر چاپ و حروف چینی، کاغذ، صحافی و جلد، تصاویر و نمودارها عرضه ای مطلوب داشته باشد.

همان طور که در گفتار نخست خواندیم، مقدمه و پیشگفتار و فهرست مندرجات یک کتاب، ما را از هدف و محتوای کتاب آگاه می کند، و در انتخاب یک کتاب مرجع نیز باید از همان طریق دریابیم که آیا کتاب برای مراجعان کتابخانه ما مناسب و پاسخگوی نیاز آنها هست یا خیر؟ اگر کتاب ویرایش های مکرر دارد، باید به تغییراتی که در طی ویرایش پدید آمده توجه کرد. نیز باید وجود سیاهه اختصارها و آغازه ها، نمایه ها و فهرست های ارجاعی دیگر را درنظر گرفت، و از خود باید پرسید که آیا مراجعان کتابخانه یا گروه سنی که کتاب را در اختیارشان می گذاریم، می توانند آن اختصارها و رمزها را درک کنند؟ و آن آگاهی را در بهره گیری از متن مرجع می توانند به کار ببرند؟

انواع منابع مرجع؟

منابع مرجع را از روی شکل به دو گروه می توان تقسیم کرد: مآخذی که شکل کتاب دارد و مآخذی مانند نقشه های جغرافیایی، کره جغرافیایی و مواد و رسانه های دیداری – شنیداری که آنها که آنها را به طور کلی مراجع یا مآخذ غیرکتابی می گوییم.

کتاب های مرجع نیز با توجه به نقشی که در ارائه اطلاعات دارد، به دو گره تقسیم می شود:

-کتاب های مرجع اصلی یا دست اول که منبع مستقیم اطلاعات است و پژوهنده، پاسخ پرسش خود را مستقیماً از آنها می گیرد، و در این گفتار از آنها سخن کی گوییم.

-گروه دوم کتاب های مرجع دست دوم یا هدایت کننده که مانند یک پا، جوینده را به مرجع دیگر مربوط می کند که پاسخ پرسش او را در بردارد و از این مرجع های هدایت کننده یا دست دوم در گفتار بعد سخن خواهیم گفت.

کتاب های مرجع دست اول یا اصلی عبارتند از: واژه نامه ها، دایره المعارف ها، مجموعه های معلومات عمومی، سالنامه ها، دستنامه ها، دستورنامه ها، راهنماها، سرگذشت نامه ها، منابع جغرافیایی و نشریات دولتی که از هر یک جداگانه در این گفتار سخن می گوییم.

1-واژه نامه ها

واژه نامه کتابی است که به توضیح واژه های یک زبان یا واژه ها و اصطلاحات خاص یک رشته یا یک موضوع می پردازد. واژه نامه زبان واژه های بسیط یا مرکب و اصطلاحات رایج در یک زبان را، در گذشته و حال، همراه با هویت دستوری آنها ضبط می کند، و معانی گوناگون هر واژه یا اصطلاح را شرح می دهد، و در بعضی از واژه نامه ها، شواهدی از آثار نویسندگان و شاعران نیز با شرح واژه است. در زبان فارسی – تا آنجا که می دانیم – فرهنگ اسدی طوسی (ف: 465 ه) معروف به «لغت فرس» قدیم ترین واژه نامه موجود است، و پس از آن کتابهایی چون مصالح الفرس، مجمع الفرس، برهان جامع، برهان قاطع، فرهنگ رشیدی، و در قرن اخیر فرهنگ نظام و انجمن آزادی ناصری شهرت دارد، و در دوره معاصر فرنودسار یا فرهنگ نفیسی اثر دکتر علی نفیسی ناظم الاطبا، لغت نامه دهخدا، و فرهنگ فارسی از دکتر محمد معین واژه نامه های معتبری است که از نظر محتوا و نظم بر آثار گذشتگان برتری دارد. در اینجا واژه نامه ها را به دو گروه اصلی تقسیم. و در باره هر گروه جداگانه گفتگو می کنیم.

-واژه نامه های زبان

-واژه نامه های تخصصی و موضوعی

واژه های زبان:

واژه های زبان، با توجه به معلوماتی که مراجعه کننده از آنها دریافت می کند، به دو گروه تقسیم می شود: واژه نامه های عمومی زبان، و واژه نامه های اختصاصی زبان.

1-واژه نامه های عمومی زبان کلمات و اصطلاحات یک زبان را شرح، و به زبان ساده تر، معنی می کند، و همراه با شرح، املاء درست، تلفظ درست، هویت دستوری، متضادها، مترادف ها، و در واژه نامه های مفصل، نمونه هایی از کاربرد کلمه را در جمله، و بخصوص در متون قدیم، نشان می دهد. در بعضی از واژه نامه ها ریشه کلمه در زبان کهن یا زبان های هم خانواده، و نیز ریشه های اجزا یک کلمه مرکب نیز ذکر می شود. در این شمار «فرهنگ فارسی» معین، و حواشی دکتر محمد معین بر «برهان قاطع» را می توان نام برد.

واژه نامه های عمومی زبان، به نسبت وسعت، در یک یا چند جلد عرضه می شود، و گاه از واژه نامه های بزرگ و مفصل، صورت های فشرده و کوتاه یا فشرده تر و کوتاه تر تدوین می شود. یک مؤسسه واحد، ممکن است واژه نامه ای را در بیست یا سی جلد برای کتابخانه های بزرگ نشر کند، و همان را فشرده تر مثلاً در دو جلد یا یک جلد برای استفاده در خانه یا دفتر کار به بازار بیاورد. نمونه این کار واژه نامه های چندین جلدی آکسفورد و لاروس است که از آنها نشر یک جلدی نیز مکرر صورت گرفته یا در زبان فارسی، انتخاب اصلاح شده یا از لغت نامه دهخدا که به عنوان «لغت فارسی» در دست انتشار است.

واژه نامه های عمومی زبان، گاه یک زبانی است، یعنی واژه های یک زبان را به همان زبان شرح می کند. مانند فرهنگ نفیسی و فرهنگ فارسی معین؛ و گاه دو زبانی است که واژه های یک زبان را به زبان دیگر معنی می کند، مثل واژه نامه های رایج انگلیسی به فارسی، فرانسه به فارسی، آلمانی به فارسی و بالعکس. در واژه نامه های دو زبانی، گاه کتاب شامل دو واژه نامه است، و در یک نیمه ان مثلاً واژه های فرانسه به انگلیسی معنی شده، و در نیمه دیگر واژه های انگلیسی به فرانسه، و این نوع، برای بیشتر زبانهای غربی آن قدر فراوان است که نیازی به ذکر مثال ندارد. نوعی از واژه نامه های دو زبانه هم داریم که در آنها به جای شرح به نثر، از عبارات منظوم استفاده شده، و در خلال ابیات، واژه های یک زبان دیگر به نظم معنی شده، مثال معروف این نوع «نصاب الصبیان» ابونصر فراهی است، که معنی واژه های عربیر را به نظم فارسی بیان می کند.

یک واژه نامه ممکن است چند زبانی باشد، و معادل یک واژه یا اصطلاح را مثلاً در سه زبان مختلف در مقابل یکدیگر بیاورد، مانند «فرهنگنامه جدید فارسی – اردو – انگلیسی»

گاه در بعضی از واژه نامه های عمومی زبان، علاوه بر شرح لغات و ترکیبات و اصطلاحات، نام بزرگان تاریخ و فرهنگ یک سرزمین، عنوان وقایع مهم تاریخ، و نام شهرهای مهم را نیز در ردیف الفبائی در میان واژه ها و اصطلاحات می آورند و در باره آنها شرحی می افزاید. از این نوع، در فارسی لغت نامه را می توان نام برد.

2-واژه نامه های اختصاصی زبان، واژه نامه هایی است که در آنها واژه ها و ترکیبات و اصطلاحات یک رشته خاص یا یک موضوع خاص ضبط و شرح می شود یا واژه هایی که در محدوده جغرافیایی و قومی خاص به کار می رود، و از جمله آنهاست:

الفف. واژه نامه های گویش ها و لهجه ها که شامل واژه های خاص و کاربردهای یک گویش یا یک لهجه خاص است، و غالباً معادل آن واژه ها و کاربردها را در زبان عمومی و رسمی کشور به دست می دهد. و ویژگی های لفظی یا ساختاری آن گویش و لهجه را بیان می کند، مثل «واژه نامه یزدی» یا فرهنگ نائینی».

ب-واژه نامه های تاریخی، که همان واژه های زبان رسمی را ضبط می کند، اما در شرح هر واژه تحول آن را در دوره های تاریخی، و احتمالاًُ تغییرهای جزئی معنی واژه ها را در هر دوره، با ذکر مثال هایی از متون ادبی بیان می کند، و از این نوع است: «فرهنگ تاریخی زبان فارسی».

ج-واژه نامه های زبان عوام. واژه نامه هایی است که در آن ها واژه ها، کاربردها، ترکیبات، تکیه کلامها، و ضرب المثلهای زبان کوچه و بازار ضبط، و معنی آنها بیان می شود، مانند «فرهنگ لغات عامیانه» و «کتاب کوچه».

د-کتاتب های امثال و حکم، که در آنها ضرب المثل های رایج یک زبان، آنچه در متون و آثار ادبی گذشته، بکار رفته، و آنچه در زبان روزگار مولف رایج است، گردآوری، و شرح آن نوشته می شود، و در فارسی نمونه ممتاز و گستره آن کتاب چهار جلدی «امثال و حکم» از دهخداست.

ه. واژه نامه اختصارات و آغازه ها که در آن نشانه های اختصاری و صورت کوتاه شده اصطلاحات رشته های گوناگون که در زبان یک کشور به کار یم رود یا اختصارات رایج بین المللی، ضبط و تعریف می شود. همین اختصارات ممکن است در واژه نامه های عمومی زبان نیز بیاید.

تنظیم واژه نامه های عمومی و اخاتصاصی زبان، غالبا تابع ترتیب الفبایی هر زبان و از روی حرف اول و بعد حرف های دوم و سوم و ... است. اما در بعضی از واژه نامه های فارسی، همان ترتیب الفبائی را از حرف آخر واژه ها آغاز کرده اند. در لغت فرس اسدی طوسی فقط حرف آخر منظور شده است. در واژه نامه های عربی غالبا تمام واژه های مشتق از یک ریشه ثلاثی یا رباعی را، زیر آن ریشه می آورند.

واژه های تخصصی و موضوعی:

شرح و تعریف واژه هایی است که در یک زمینه مشخص یا یک رشته خاص علمی به کار می رود و اصطلاحات و علائم، و در مورد مباحث علمی، قوانین علمی را نیز تضویح می دهد. گاه در واژه نامه های عمومی زبان نیز ضبط و شرح این گونه واژه ها را در ردیف الفبائی هر یک می توان یافت. اما در یک واژه نامه تخصصی، غالباٌ شرح و تعریف دقیق تر و مبسوط تر، و بیشتر قابل اعتماد است.

واژه نامه های تخصصی و موضوعی نیز می تواند یک زبانی، دو زبانی یا چند زبانی باشد، «فرهنگ اصطلاحات نفت» یک واژه نامه تخصصی چهار زبانی است که اصطلاحاتت صنعت نفت را در چهار زبان انگلیسی، فرانسه، آلمانی و فارسی در برابر یکدیگر می گذارد.

واژه نامه های تخصصی و موضوعی در دنیای امروز برای بسیاری از رشته هیا علوم و فنون تدوین شده، و نمونه های آن به ویژه در زبان های اروپایی بسیار است. علاوه بر واژه نامه های تخصصی مستقل، بسیاری از مولفان، همراه با آثار خود، واژه های تخصصی مربوط به موضوع کتاب را نیز به ترتیب الفبایی تنظیم، و با شرح واژه ها در پایان کتاب خود یم آورند. برای بعضی از کتابها نیز، واژه نامه های خاص تهیه می شود که تمام واژگان آن کتاب را ضبط و تعریف می کند، مانند «فرهنگ لغات قرآن» یا «فرهنگ اشعار حافظ».

ارزیابی واژه نامه ها:

علاوه بر معیارهای کلی ارزیابی کتاب های مرجع که در آغاز این گفتار خواندیم، در مورد واژه نامه ها باید توجه داشت که:

1-پیشرفت های علمی و فنی، و اکتشافات و اختراعات، همواره واه ها و کاربردهای تازه ای پدید می آورد، و مولفان واژه نامه ها باید در ویرایش های اثر خود، این واژه ها و کاربردهای تازه را بیفزایند، و دانستنی های تازه را در کتاب بگنجانند.

2-با خواندن مقدمه و پیشگفتار یک واژه نامه، می توان دریافت که در چه سطحی و برای چه گروه هایی از مراجعه کنندگان تالیف شده؟ آیا یک واژه نامه ساده، و دستی است؟ یا کتابی برای هر واژه توضیح دقیق علمی و تحلیلی دارد؟ آیا ریشه کلمات و پیوند آنها را با واژه های زبان های دیگر به دست می دهد؟ آیا شرح واژه های بیگانه رایج در زبان را نیز در بر دارد؟ آیا تلفظ واژه ها را با املاء لاتین یا به صورتی دیگر آسان کرده است؟ آیا هویت دستوری واژه ها روشن است؟ آیا مترادف ها و متضادهای واژه ها در واژه نامه آمده است؟ آیا معنی واژه ها با ذکر مثال همراه است؟ و ...

3-در آغاز یک واژه نامه وجود فهرستی از علائم اختصاری و آغازه ها که در متن واژه نامه به کار رفته، و در واژه نامه های دذو زبانی و چند زبانی، وجود نشانه های آواشناسی و یک خلاصه همراه با مقایسه از دستور آن زبانها نیز، سودمندی و کارآیی واژه نامه را نی افزاید.

2-دایره المعارف

دایره المعارف مرجعی است که در آن مقاله هیا بسیار، به نسبت موضوع مقاله مفصل یا مختصر، و در باره موضوعات و دانستنی های گوناگون، در یک رشته یا در رشته هیا مختلف، گردآوری شده، و با یک نظم منطقی و علمی، غالباٌ به ترتیب الفبای هر زبان، تدوین و تإلیف یافته است. به عبارت دیگر یک دایره المعارف پاسخ گوی هر پرسشی است که با چه؟ کی؟ کی؟ کجا؟ و چگونه آغاز می شود.

ظاهرا نحستین کسی که برای گردآوری همه دانستنی های عصر خود کوشیده، ارسطو بوده است اما تنظیم الفبایی دایره العارف در قرن هفدهم، و صورت پیشرفته و علمی آن، در قرن هیجدهم مسیحی رواج یافته، و پس از آن در کشورهای اروپای غربی بنیادهای فرهنگی بزرگی پدید آمده که عهده دار تالیف و نشر دایره المعارف بزرگ جهان بوده اند. از نخستین دایره المعارف معتبر جهان، «فرهنگ انگلیسی جهانی هنر و دانش» را باید به یاد داشته باشیم که به دست چمبرز مربی و پژوهشگر انگلیسی قرن هیجدهم پدید آمده و در تالیف و نگارش دایره المعارف های بزرگ در زبان های دیگر اروپا، اثر داشته است. امروز در کشورهای پیشرفته جهان دایره المعارف های معتبری در دسترس پژوهشگران است که ویرایش های مکرر آنها همواره به بازار کتاب می آید و در هر ویرایش، اصلاح و تغییر و افزایشی در هر یک از آنها صورت می گیرد که مرجع را با پیشرفت های علوم و معارف بشری هماهنگ می کند. از مهم ترین و جهانی ترین آنها، (دایره المعارف بزرگ لاروس) به زبان فرانسه، (دایره المعارف بریتانیکا) و (دایره المعارف امریکانا به انگلیسی، و (دایره المعارف بزرگ میزر) به زبان آلکانی است.

در فرهنگ اسلامی نیز از قرن چهارم هجری، کسانی به گردآوری مجوعه های بزرگ از معارف اسلامی دست زده اند، و در کتابهایی چون «مفاتیح العلوم خوازرزمی» (فرهنگ لغات علمی، قرن 4) و «نفائس الفنون» محمد بن محمود آملی (قرن 8 ه) پدید آمده که مرجع های پرمایه ای است، اما بیشتر این آثار با روش علمی دایره المعارف های امروز تنظیم نشده، و غالبا تنظیم آنها بر اساس موضوع است.

در ایران امروز، استاد علی اکبر دهخدا را باید پیرشو تالیف دایره المعارف بشماریم که حاصل تمام عم خود و جمعی از یاران معتقد خود را به صورت مجموعه بزرگی از معارف بشری. و در کمال تواضع با نام ساده «لغت نامه» عرضه کرد، و تکمیل و تدوین و نشر کار او، تا یک ربع قرن پس از درگذشت او زمان گرفت، و هنوز سازمان لغت نامه دهخدا به عنوان یک مرکز فرهنگی وابسته به دانشگاه تهران، و برای ویرایش و نشر این اثر عظیم فعال است. پس از دهخدا، تالیف «دایره المعارف فارسی» زیر نظر دکتر غلامحسین مصاحب، و «دانشنامه ایران و اسلام» از بنگاه ترجمه و نشر کتاب را باید نام برد، و اکنون سه بنیاد دایره المعارف تشیع، دانشنامه جهان اسلام، و دایره المعارف بزرگ اسلامی، هر یک جداگانه در کار تألیف و نشر مرجع های سودمندی در زمینه فرهنگ اسلامی ایران اند.

انواع دایره المعارف:

دایره المعارف به طور کلی دو نوع است: عمومی و تخصصی، و هر یک از این دو نوع دایره المعارف، ممکن است مفصل یا فشرده و مختصر باشد، در چندین جلد یا فقط در یک جلد. در اینجا مشخصات دایره المعارف عمومی و تخصصی را جداگانه شرح می دهیم:

1-دایره المعارف عمومی که مقالات آن در موضوعات گوناگون، در تمام رشته های فرهنگ بشری، و شامل اطلاعات و معلومات قطعی و مورد قبول صاحبنظران هر رشته است، و مطالبی از قبیل سرگذشت بزرگان، معرفی کتابهای معروف و اثار هنری، شرح وقایع تاریخی، خلاصه سلسله ها و خاندان حکومتی، مباحث مختلف علوم و فنون و اختراعات و اکتشافات را در بر می گیرد، و مراجعه کننده در باره موضوع مورد نظر، معلومات اصلی و بنیادی را در آن می یابد.

در دایره المعارفی که مطابق موازین فنی و منطقی تدوین شده باشد، در پایان هر مقاله، مآخذ مورد استفاده نویسنده، و مآخذ سودمند دیگری که معلومات وسیع تر در آن مووضع را در بر دارد، ذکر می شود، تا جوینده را منابع وسیع تر و امکان مطالعه گسترده تر آگاه کند. در زبان فارسی، آنچه به عنوان یک دایره المعارف عمومی عرضه شده، دایره المعارف فارسی زیر نظر دکتر غلامحسین مصاحب است، و لغت نامه دهخدا را نیز باید یک دایره المعارف عمویم بدانیم که با یک واژه نامه مبسوط آمیخته است. دایره المعارف بریتانیکا و لاروس نیز دایره المعارف های عمومی است.

باید یادآور شد که دایره المعارف عمومی ممکن است برای گروههای سنتی خاصی نیز تدوین و تألیف شود، مثلا برای کودکان و نوجوانان. در چنین دایره المعارفی، نوع مطالب و گسترده مطالب و محدودتر و بیش و کم متفاوت است. زبان نگارش ساده تر، و تصاویر بیشتر و متنوع تر و رنگین تر خواهد بود. در زبان فارسی از نمونه های ارزنده دایره المعارف کودکان و نوجوانان، یکی «فرهنگنامه» است و دیگر «فرهنگنامه کودکان و نوجوانان» که به همت شورای کتاب کودک تهیه شده است.

2-دایره المعارف تخصصی، مرجعی است که مباحث، دانستنی ها و شرح اصطلاحات یک رشته خاص یا یک فن را در بر دارد، مانند دایره المعارف اسلام که مباحث مختلف علوم اسلامی، و فرهنگ کشورهای اسلامی را در بر می گیرد، و در زبان فارسی دایره المعارف تشیع، دایره المعارف اسلامی، و دایره المعارف بزرگ اسلامی نیز شامل همان مباحث است، و در آنها مطالب تاریخی، جغرافیایی، فلسفی، عرفانی، و علمی مربوط به جهان اسلام را می توان یافت.

تنظیم دایره المعارف عمومی و تخصصی، عموماً الفبائی است، و اگر موضوع یا عنوان خاصی را در ردیف الفبائی آن نیابیم، غالباً ارجاع به عنوان دیگر، ما را به مطلب مورد نظر هدایت می کند. در بعضی از دایره المعارف ها نیز که تنظیم بر اساس موضوع یا گروه بندی موضوعی است، و موضوعات فرعی را درون مبحث موضوع اصلی باید یافت، باز فهرست ها و نمایه های الفبائی ما را در رسیدن به مطلب مورد نظر راهنمایی می کند.

ارزیابی دایره المعارف ها:

علاوه بر آنچه در ارزیابی کلی کتابهای مرجع در این گفتار نوشته شد، در ارزیابی دایره المعارف ها به نکات مهم دیگری نیز باید توجه گرد: دایره المعارف هایی که یک سازمان دایر و مستقر آنها را ویرایش و نشر می کند، در هر نشر آنها تغییر و اصلاح و افزایش صورت می گیرد، و در بهره گیری از آنها توجه به تاریخ نشر، و این که به تازه ترین نشر کتاب مرجع کنیم، اهمیت دارد.

گاه مؤسسه های نشر دایره المعارف، نمی توانند تمام کتاب را در هر سال ویرایش و تجدید چاپ کنند، و ناچار سالنامه یا منتشر می کنند که حاوی تغییرات و اضافات مرجع است. در مراجعه به دایره المعارف ها باید دقت کرد که اگر چنین سالنامه ای با آنها همراه شده باشد، مطالب پیوست نادیده نماند.

آنچه در یک دایره المعارف عمومی یا تخصصی بیشتر نیاز به اصلاح و تغییر و افزایش دارد، غالباً مقاله های مربوط به علوم و صنایع است که با اکتشافات و اختراعات و بررسی های علمی و آزمایشگاهی، دانستنی های تازه ای بر آنها افزوده می شود، و گاهی مطالبی که سالیانی قطعی و پذیرفته بود، مهر ابطال می خورد.

وجود ارجاعات متعدد، سیاهه الفبائی اختصارها و آغازه ها، و دیباچه ای روشن در باره محتوا و شیوه تنظیم کتاب نیز از امتیازهای مثبت یک دایره المعارف است. دایره المعارفی که امضای پژوهشگران و دانشمندان نامدار و صاحب اثر در پای مقاله های آن دیده می شود، طبعاً اعتماد مراجعان را به مطالب خود بیشتر می کند، و باید پذیرفت که چنین مرجعی از نظر اعتبار بالاتری دارد.

در کنار گفتگو از دایره المعارف ها، انواع و ارزیابی آنها، باید به کتابهای شبیه دایره المعارف یا مجموعه های معلومات عمومی نیز اشاره یا بکنیم: مجموعه هیا اطلاعات عمومی یا معلومات عمومی کتابهایی است که در آنها مقاله ها، مباحث، جدول ها، و فهرست هایی از مطالب مختلف و مربوط به رشته ها و فنون مختلف گردآوری، به ترتیب الفبائی یا موضوعی تنظیم می شود. بعضی از این مجموعه ها را کسانی گردآویر و تألیف می کنند که از صلاحیت و تخصص بهره یا ندارند. در مراجعه به آنها بخصوص باید به این پرسش پاسخ داد که آیا گردآورنده کتاب سوابق تحصیل و تألیف، و به طور کلی دانش و تجربه مناسب برای این کار دارد یا خیر؟ و اگر جواب مثبت و قاطع نیست، بهتر است به جای این مجموعه ها به مرجع معتبری نگاه کنیم.