دانلود تحقیق خط

خلاصه:آشنائی کوتاهی درباره خوشنویسی درایران واهمیت آن، شرح حال و آثار "یاقوت مستعصص" از بزرگان عهدالمستعصم بالله خلیفه عباسی (640-654 ه.)، معرفی بیست‌وشش اثروی که در کتابخانه‌ها وموزه‌ها ویا مجموعه‌های خصوصی موجود است.

یاقوت مستعصمی و هنر خوشنویسی دکتر بدیع الله دبیری نژاد استادیار دانشگاه اصفهان هنر خوشنویسی یکی از هنرهای برجسته ی ایرانی است که در گذشته با پیدایش و کوشش هنرمندان خوشنویس همواره راه پیشرفت و تکامل را پیموده است.

بررسیها و پژوهشهای تازه نشان میدهد که در عصر تکنیک فضا نه تنها هنر خوشنویسی پیشرفتی نکرده،بلکه دچار گونه یی واگشت و پس افتادگی گردیده است و دیگر مردم آنطور که باید دوستار فراگرفتن خوشنویسی و خواستار زیباییهای این هنر نمیباشند و یا دست کم روی کار آمدن افزار و ماشینهای جدید نگارش توجه باین هنر را از میان برداشته است.

هنر خوشنویسی و حس خط از دیرباز مورد توجه بود و کار کسانیکه در خوشنویسی کوششی بکار نمیبردند مورد نکوهش واقع میشد،چنانکه نورالدین عبدالرحمن جامی ضمن سفارش خوب و خوش نوشتن بناپسندی کار بد خطاطان نیز اشاره کرده و گوید: حرفی که بخط بد نویسی در وی همه عیب خودنویسی در خوبی خط اگر نکوشی از بهر خدا نه تیز هوشی اهمیت خط خوش باندازه یی بود که آنرا نصف علم میدانستند و میگفتند «الخط نصف العلم».

توجه و عنایت بزرگان و دانشمندان روزگار گذشته بخط فراوان بود و درباره ی آن سخنها گفته و چیزها نوشته اند.

از جمله شاعر معروف اصفهانی صائب شیرین سخن دیدن خط خوش را بهتر و بالاتر از خوانندگان گفتارهای سودمند میداند که آن خط خوش گویا و نمایانگر آنهاست.

چشم در صنع الهی بازکن لب را ببند بهتر از خواندن بود دیدن خط استادرا شاعر دیگری گوید: خط خوب ای برادر دلپذیر است چو روح اندر تن برنا و پیر است اگر منعم بود آرایش اوست و گر درویش او را دستگیر است با توجه باهمیتی که پیشینیان ما بخوشنویسی میداده اند و کم مهری ناگفتنی که امروز نسبت باین هنر موجود است زود باشد که این هنر از جرگه هنرهای زیبای ما رخت بربندد و بدیدار نیستی رهسپار گردد و ارزه و شکستی جبران ناپذیر بر پیکر زبان و ملیت و ادبیات و هنرهای ظریفه ما وارد شود.

«پیشرفت1و ترقی هر ملتی با ترویج علم و هنر نسبت مستقیم دارد که آن نیز در نوبه ی خود مربوط بگفتار و کتاب است از اینرو باید رهبران قوم برای سوق دادن ملت براه ترقی و تعادلی توجه ی کامل بزبان و خط ایرانی بنمایند.

جای بسی خوشوقتی است که در پهنه ی سرزمین وسیع ما افرادی از گذشته تا بامروز به خوشنویسی توجهی کافی داشته اند و همواره به ترجمه‌های کارنامه ی خطّاطان و خوشنویسان پرداخته اند و دست به تألیفات و تصنیفات سودمند و تذکره‌های مفید زده اند که میتوان افرادی نظیر میرزا مهدیخان سنگلاخ مؤلف تذکره الخطّاطین2و دانشمند بزرگ حاجی میرزا عبدالمحمد خان مؤدب السلطان ایرانی،مدیر چهره نمای مصر و تذکره ی خوشنویسان غلام محمد هفت قلمی دهلوی3و علی راهجیری مؤلف تذکره ی خوشنویسان معاصر،و ابوالقاسم رفیعی مهرآبادی مؤلف خط خطّاطان و تذکره ی خوشنویسان میرزا هدایت الله لسان الملک سپهر و خط و خطاطان تألیف میرزا حبیب اصفهانی و خط و سواد مجنون بن محمود رفیعی را نام برد.

و همچنین توجهات استاد بزرگوار دکتر مهدی بیانی که از اجلّه ی فضلا و علما و خوشنویسان ایرانست و همواره به فراهم آوردن آثار خوشنویسان و خطاطان ایرانی و اسلامی توجه داشته اند و با گردآوری نمونه‌های خطوط خوش کتابخانه ی سلطنتی مجموعه‌های سودمند به یادگار گذاشته اند در خور تحسین فراوان است.

ظهور ابو علی محمد بن علی بن حسین بن مقله4در قرن چهارم هجری و شاگردان او نظیر: اسماعیل بن حمّاد جوهری مؤلف صحاح اللغه،محمد بن اسماعیل بغدادی،ابواسحق ابراهیم بن هلال صابی مؤلف کتاب التّاح و شمس المعالی قابوس بن و شمگیر و بالاخص برادرش ابوعبدالله حسن بن علی بن مقله و پیدایش و اختراع اقلام گوناگون در این عصر و ظهور ابوالحسن علاءالدین علی بن هلال مشهور به ابن بوّاب ملقب به قبله الکتاب در قرن پنجم هجری و شاگردان و پیروان شیوه ی کتابت او نظیر محمد بن موسی بن علی شافعی،ابوالحسن مهاربن مرزویه دیلمی شاعر،ابو یوسف محمد بن اسماعیل گلپایگانی،ابوالفضل خازن،اسعد بن ابوالمعالی کاتب مصری،محمود کاتب،تاج الدین کاتب و بسیاری دیگر در ترویج هنر خوشنویسی با تألیفات و تصنیفات فراوانی که در مورد قواعد خط و شیوه ی نگارش آن و نوع قلم و خط آن فراهم آورده اند هنر خوشنویسی پیشرفتهایی کرده که جا دارد در فرصت دیگر در پیرامون هر یک از آنان مفصلاً سخن گفته شود.

با آشنایی کوتاهی که درباره ی خوشنویسی و اهمیت آن در ایران بدست آمد اینک بشرح حال و آثار برجسته ی یاقوت مستعصمی که از بزرگان و خوشنویسان بنام است میپردازیم: پس از ابن مقله و ابن بواب،یاقوت معروفترین خوشنویسان است که با ظهور وی سایر خوشنویسان جلوه یی نکرده اند.

جمال الدین ابوالمجد یاقوت بن عبدالله مستعصمی که بعدها بوی لقب قبله الکتاب دادند از نوادر و نوابغ قرن هفتم است.

وی مردی ادیب و عالم و فاضل و شاعر بوده است و یکی ازفضلا در حقش گوید: «اول من نقل الخط الکوفی الی الطریقه العراقیه ابن مقله ثم جاء ابن بواب وزاد فی تعریب الخط و ابداعه ثم جاء یاقوت المستعصمی الخطاط و ختم فی الخط و اکمله و ادرج فی هذا البیت جمیع قوانینه».

یاقوت پایه ی خط را بجایی رسانید که قبل از وی کسی بآن نزدیک نشده بود.

از اینرو او را مستعصمی گفته اند که وی غلامی بود از بردگان المستعصم بالله سی و هفتمین و آخرین خلیفه بنی عباس (640-656) که در دارالخلافه به تربیت وی پرداخته بود و بهمین وجه یاقوت خود را منتسب به «مستعصم» کرده پیوسته در رقمها خود را «مستعصمی» یاد کرده است.

خلیفه وقتی در وی آثار استعداد خوشنویسی و کمالات و فضایل و ملکات پسندیده دید به پرورش او همت گماشت ابتدا نزد عبدالمؤمن صفی الدین ارموی (یا اصفهانی) و بعد نزد شیخ بن جیب،مشق خط کرده و بعضی معتقدند ابتدا در نزد زینب شهده5و ولی عجمی تعلیم گرفته روا نیست زیرا که زینب بسال 574 و ولی بسال 618 در گذشتند و در آن تاریخها یاقوت متولد نشده و یا در صورت تولد در سنین کودکی بوده است.

اینکه وی را طویل العمر دانسته و گویند 180 سال زیسته سهو است و این اشتباه از آنجا حاصل گردیده که آثاری با رقم «یاقوت» دیده اند که تاریخ آنها را با دوره ی زندگی یاقوت مستعصمی وفق داده و سن او را بالا برده اند در صورتیکه این قبیل آثار از دو یاقوت6دیگر که مقدم بر یاقوت مستعصمی بوده اند میباشند و باین یاقوت نسبت داده اند و سن او را بهمین میزان سنجیده اند ولی اینکه بعضی سن او را 89 سال دانسته اند صحیح بنظر میرسد.

یاقوت معاصر اباقاخان مغول بوده و در زمان حکومت وی (663-680) چهار تن از بزرگان علم و هنر شهرت بسزائی داشتند و در فنون مختلفه نظیر و بدیلی نداشتند.

نخست حکیم افضل خواجه نصیرالدین توسی در علم و حکمت بود که هنگام هلاکوخان در سال 651 باو ملحق گشت و در انهدام قلاع اسماعیلیه و قلع خلفای عباسی ملتزم رکاب هلاکوخان بود.نمونه ای از خط ثلث یاقوتخلیفه وقتی در وی آثار استعداد خوشنویسی و کمالات و فضایل و ملکات پسندیده دید به پرورش او همت گماشت ابتدا نزد عبدالمؤمن صفی الدین ارموی (یا اصفهانی) و بعد نزد شیخ بن جیب،مشق خط کرده و بعضی معتقدند ابتدا در نزد زینب شهده5و ولی عجمی تعلیم گرفته روا نیست زیرا که زینب بسال 574 و ولی بسال 618 در گذشتند و در آن تاریخها یاقوت متولد نشده و یا در صورت تولد در سنین کودکی بوده است.

نخست حکیم افضل خواجه نصیرالدین توسی در علم و حکمت بود که هنگام هلاکوخان در سال 651 باو ملحق گشت و در انهدام قلاع اسماعیلیه و قلع خلفای عباسی ملتزم رکاب هلاکوخان بود.

دوم شمس الدین صاحب دیوان وزیر جوینی که در رأی و اندیشه اعجوبه ی زمان بود.

سوم عبدالمؤمن موسیقی که ظاهراً در هنر موسیقی دست داشت.

و چهارم یاقوت مستعصمی خوش نویس بود که در کتابت آثار بخط خوش شهرت جهانی یافت.

یاقوت نزد مستعصم خلیفه،بسیار معزز و محترم میزیست و خلیفه از تربیت و تشویق وی دقیقه یی فرو نمیگذاشت یاقتو هم در زمان خود شهرت فراوان یافته بود.

اتابک عطاملک علاءالدین جوینی صاحب دیوان وی را مینواخت و فرزندان خود و فرزند برادر خود،شرف الدین هارون بن شمس الدین جوینی را برای آموختن خط بوی سپرده بود و غالب اکابر بغداد فرزندان خود را نزد وی میفرستادند.

در مورد یاقوت حکایتی نقل کرده اند که محمد تغلغ7شاه،پادشاه هندوستان از یاقوت خواست که کتاب «شفای» شیخ الرئیس ابو علی سینا را بخط خود کتابت نماید و برای او بفرستد یاقتو اجابت کرد و کار را بپایان رسانید و در عوض دویست هزار دینار طلا جایزه گرفت و همچنین در ایران،ترکستان هندوستان و عراق عرب مشهور بود.

وقتی بزرگان این دیار برای او هدایا میفرستادند در مقابل از یاقوت قطعات و مرقعات او را دریافت میکردند.

یاقوت در نزد خلیفه مقامی رفیع و عزیز داشت وی علاوه بر حسن خط دارای استعداد و قابلیت ذاتی بود و تحصیلات علمیه داشت و شعر نیکو میگفت.

از اشعار اوست: اصول و ترکیب کراس و نسبه صعود و تشمیر نزول و ارسال و نیز گوید: وقدا بدعت خطا لم تنله رات بنی الفرات ولا ابن مقله فان کانت خطوط الناس عیناً فخطی فی عیون الخط مقله همو فرماید: ارونی مرشداً فی الخط مثلی و من احب الکتابه فی البلاد فلا فی الشرق ضد یضاهی و لا فی الغرب من یتبع اجتهادی در جای دیگر گوید: ولی فرس تجری بمیدان فضه تجر را ذیلا کلون الخنایس فیرکبها یوم العرید ثلثه محجله یمشی کمشی العرایس یاقوت اول کسی است که خط ثلث و نسخ را بدرجه ی کمال رسانیده و تا زمان وی کسی باستواری قلم و سرعت کتابت او نیامده است.

گویند هر ماه دو مصحف کتابت میکرده است.

با اینکه خلیفه بن حسن خط او ایمان داشت ولی هیچگاه از حسن خط یاقوت اظهاری نمیکرد روزی یاقوت دو خط نوشت یکی را بنام خود و دیگری را بنام ابن بواب رقم کرد و نزد خلیفه برد و پرسید کدامیک از این دو خط بهتر است خلیفه چون خط ابن بواب را دوست میداشت گفت خطی که برقم ابن بواب است بهتر میباشد – یاقوت آیین ادب بجای آورد و گفت: بی اندازه خوشحالم که خلیفه مرا سرافراز کرد و تصدیق نمود که خطم نیکوست زیرا خطی که برقم ابن بواب است در واقع خط منست – خلیفه بسیار شگفتیها نمود و نسبت باو عنایت بیشتری نمود.

تاریخ مرگ یاقوت را سالهای 667،696،697 ضبط کرده اند یعنی پس از استیلای هلاکوخان به بغداد و قتل مالک او مستعصم آخرین خلیفه عباسی،ولی اصح اقوال 698 و همانست که ابوالفضل عبدالرزاق احمد معروف به ابن الفوطی8مورخ ادیب فاضل در کتاب «حوادث الجامعه» نقل کرده است و ابن الفوطی که خود از خوشنویسان بنام و در سرعت کتابت و ملاحت خط معروف است از معاصرین یاقوت مستعصمی بوده و البته قول وی در این باب حجت است.

یاقوت در طول عمرش قرآنها و مرقعات و قطعات بسیار گرانقیمت نوشته که در کتابخانه‌های معروف جهان موجود است.

وفات یاقوت در شهر بغداد اتفاق افتاد و در جوار قبر احمد بن حنبل بخاک سپرده شده است.

یکی از شعرا در تاریخ مرگ یاقتو گفته.

یاقوت جمال دین شه ی اهل هنر در صبح خمیس سادس شهر صفر9 در سبعه و ستین بد و ستمائه کز دار فنا بآخرت کرد سفر یاقوت را علاوه بر خوشنویسی به تندنویسی نیز ستوده و بعضی گفته اند که 364 قرآن را بخط وی دیده ایم10.

یاقوت گذشته از زیبایی خط و خصائص گوناگون که در حقش گفته اند زمانیکه ابن مقله بیضاوی شیرازی خط کوفی را بعراق آورد و ابن بواب آن را اعراب و اعجام نمود،یاقوت آن خط را تکمیل کرده و تمام دستورهای آنرا در یک قطعه بشرح زیر گنجانیده: صعود و تشمیر نزول و ارسال11 با ظهور یاقوت مستعصمی خطوط متنوع اسلامی ثابت گردید و هم از زمان او اقلام متداول به خطوط ششگانه محمدود شد که آنها را «اقلام سته» یا «خطوط اصول» گویند و عبارتند از ثلث،ریحان،رقاع نسخ،توقیع،محقق،چنانکه در تاریخ تکامل خطوط اسلامی مشاهده میشود از این زمان (زمان یاقوت) تا مدتی قریب یکقرن ذکری جز از اقلام سته نشده است.

از اقلام ششگانه فوق الذکر پنج قلم را بخط یاقوت دیده اند و گمان میرود که یاقوت خط ثلث و ریحان را از سایر اقلام خوشتر مینوشته و خط نسخ او بمراتب از خط ثلث او فروتر است.

ولی از اینجهت که وی نخستین بار خط «نسخ جدید» را مشخص و معرفی نمود و راهنمای خوبی برای خوشنویسان خط نسخ گردیده بسیار مهم است گرچه عده یی معتقدند که شاگردان او و کسان دیگری پیدا شدند که بمراتب خط نسخ را از یاقوت بهتر نوشتند ولی در اقلام ثلث و ریحان کمتر کسی بپایه و مرتبه ی استاد رسیده اند.

از آثار خطوط یاقوت در کتابخانه‌ها و موزه‌ها و مجموعه‌های خصوصی ایران و جهان موجود است و ما بذکر بعضی از آنها میپردازیم: 1- یک قرآن بخط نسخ کتابت با تاریخ 674 در کتابخانه ی سلطنتی تهران.

2- یک قرآن بخط نسخ خفی (ریزه) و سرسوره‌ها بقلم ثلث با تاریخ 630 در همان کتابخانه (البته نسبت آن به یاقوت مشکوک بنظر میرسد زیرا که آنرا بنام خلیفه المستعصم بالله رقم کرده اند و در تاریخ 630 هنوز ده سال مانده بود تا مستعصم بالله خلیفه شود).

3- دیوان قطبه بن اوس تمیمی بقلم ثلث دودانگ جلی و نسخ،کتابت با تاریخ 652 در همان کتابخانه.

4- قرآنی بخط یاقوت بر سر قبر سلطان سلیم است که تاریخش سال 684 میباشد.

5- کتاب الشهاب بقلم نسخ کتابت و تاریخ 690 در همان کتابخانه.

6- گلستان سعدی اندازه 220*315 میلیمتر جلد ضربی مْذهُّب منقش اندرون سوخت معرق مذهب – کاغذ بغدادی دو صفحه اول متن و حاشیه مذهب مرصع عالی – صفحه ی آخر تماماً مذهب – بعضی صفحات متن وصّالی شده و عبارت ساقط،خط متن کتاب نسخ کتابت عالی و عنوانها ثلث دودانگ جلی ممتاز با تاریخ 668 که بعضی در انتساب آن به یاقوت تردید دارند در کتابخانه سلطنتی.

در پایان نسخه: «کتبه العبد الفقیر الی الله الغنی یاقوت المستعصمی فی اواخر شهر رمضان المبارک من سنه ثمان و ستین و ستمائه،حامداً علی نعمه و مصلیاً علی نبیه محمد و آله و سلماً کثیراً».

7- قرآنی بخط یاقوت با تاریخ کتابت 654 در حمیدیه.

8- مؤلف پیدایش خط و خطاطان عبدالمحمد خان ایرانی گوید«در کتابخانه ی معظمه ی حکومت مصر که دارای یکصد وبیست و هفت هزار کتب فارسی و عربی و ترکی و اروپایی است قرآنی بخط یاقوت دیده ام.

چنانچه در کتابخانه عامره یگانه فاضل مدقق و ادیب شاعر ناءر محقق جناب نورالدین بیک مصطفی ارنائوردی که در لغات سه گانه ی ترکی و فارسی و عربی متبحر بوده نگارنده قرآنی بخط یاقوت دیده ام12.

9- صحیفه ی سجادیه بقلم نسخ کتابت و تاریخ 964 در کتابخانه سلطنتی تهران.

10- قرآنی به خط نسخ در مجموعه آثار خوشنویسان آقای محمد علی کریم زاده در پایان نسخه «کتبه تضعیف عبادالله تعالی یاقوت المستعصمی فی سنه تسع و ثمانین و ستمائه حامدالله تعالی نعمه و مصلیاً علی نبیه محمد وآله».

11- قرآنی بخط یاقوت در جامع ایاصوفیه با تاریخ کتابت 654.

12- منتخب اشعار عربی بقلم نسخ و تاریخ 691 در کتابخانه ی سلطنتی تهران.

13- قرآن باندازه ی 175*263 جلد روغنی ممتاز کاغذ سمرقندی زرافشان متن و حاشیه جدول و کمند زرین دار- چهار صفحه ی اول متن و حاشیه مذهب – سر سوره‌ها بقلم زر تحریر یافته،بخط ثلث و خط متن،نسخ کتابت خفی ممتاز،رقم یاقوت – تاریخ 630 در پایان نسخه «وقوع الفراغ من کتابه هذا القرآن المجید فی شهر ثلاثین و ستمائه علی یدالضعیف یاقوت المستعصمی و قد کتب فی هذا العالم مفیماً فی المدینه المشرفه بعد ماقضیت ما فرض الله سبحانه و تعالی علی من حج بیت الله الحرام و مواظباً لکتابه هذا القرآن المجید اطاعته لامر سیدی و مولای السلطان الاعظم و الخاقان الاکرم مالک رقاب الامم خلیفه الله المستعصم بالله .

.

.» 14- دیوان الحادره بقلم ثلث دو دانگ جلی و نسخ کتابت با تاریخ 652 باز در همان کتابخانه.

15- کافیه ابن حاجب بقلم نسخ کتابت خفی با تاریخ 690 در کتابخانه ی مجلس شورای ملی تهران.

16- قرآن بقلم ثلث و نسخ با تاریخ 680 در کتابخانه ملک تهران.

17- دیوان الحادره و دیوان ابی المعجن ثقفی بقلم ریحان،ثلث،نسخ،رقاع و تاریخ 684-681 در کتابخانه ایاصوفیه اسلامبول ترکیه.

18- قرآن بقلم نسخ ریحانی کتابت با تاریخ 676 در کتابخانه دانشگاه اسلامبول.

19- سه قرآن بقلم نسخ بقلمهای ثلث،ریحان،رقاع و توقیع با تاریخهای 685-693 در موزه ی آثار ترک اسلامبول.

20- قطعات منفرد متعدد در کتابخانه‌های ایران،اسلامبول و رامپور هند و مجموعه‌های خصوصی.

21- ادعیه ی ایام هفته باندازه 185*200 جلد میشن ترنج و نیم ترنج،منگنه ی منقش اندرون ترنج سوخت معرق – کاغذ سمرقندی حاشیه تشعیرسازی مذهب بین السطور طلا اندازی یک سر لوح مذهب مرصع عالی خط ثلث کتابت ممتاز – رقم یاقوت – تاریخ 693 پایان.

«کتبها یاقوت المستعصمی فی شهور سنه ثلث و تسعین و ستمأئه حامداً الله»13.

22- چند مرقع و قطعه بقلمهای ثلث،ریحان،نسخ،رقاع،توقیع در کتابخانه ی سلطنتی.

23- قرآن بقلم ریحان و سر سوره‌ها بقلم رقاع و ثلث با تاریخ 685 در موزه ی ایران باستان.

24- قرآن بقلم ثلث کتابت خفی در بقعه مولانا جلال الدین قونیه ترکیه.

25- ادعیه بقلم ثلث و نسخ با تاریخ 682 که این نسخه بعدها بتملک مبارک شاه بن قطب شاگرد وی درآمده است در کتابخانه ی ایاصوفیه ی ترکیه.

26- قرآن بخط نسخ کتابت سر سوره‌ها بقلم ثلث با تاریخ 687 در مجله ی سالار جنگ هندوستان.

از معاریف شاگردان بلاواسطه ی یاقوت که تالی سبک استاد در خوشنویسی بوده اند میتوان: مولانا عبدالله ارغون،مبارک شاه بن قطب،ناصرالدین متطیب،یوسف خراسانی،شیخ احمد سهروردی،یحیی صوفی،میرحیدر گنده نویس را نام برد که هر یک از آنان در پیشرفت و ترقی هنر خوشنویس گامهای مؤثر و مفید برداشته شهره ی آفاق گردیدند.

یکی از شعرا در حق یاقوت گوید: به گرد گل خط از عنبر نوشتی بساط حسن خوبان در نوشتی کسی بالاتر از یاقوت ننوشت تو از یاقوت بالاتر نوشتی در پایان این مقال با آوردن سخنی از یاقوت باین بحث خاتمه میدهیم.

«اعلم ابن الخط مخفی فی التعلیم الاستاد و قوامه بکثره المشق و ترکیب المرکبات و ترک المنهیات و صفائه بصفاءالباطن و حسنه بحسن نیّه».

پایان “پاورقی‌ها“ 1- مقدمه ی کتاب تذکره ی خوشنویسان معاصر تألیف علی راهیجری ص 6-7.

2- این کتاب مشتمل بر شرح حال خوشنویسان و مطالبی درباره ی خط است و آنرا در زمان ناصرالدین شاه قاجار نوشته است.

3- نگارنده مدت یکسال و چند ماهیست تذکره ی مزبور را مورد مطالعه و مقابله با سایر تذکره‌ها قرار داده و بزودی با اضافات و اصلاحات و شرح کافی و ترجمه فارسی مقدمه ی انگلیسی آن بچاپ خواهد رساند.

4- سعدی در حقش گوید: کاش بودی این مقله در حیات تا بمالیدی خطت بر مقلتین و همو گوید: گر ابن مقله دگرباره در جهان آید چنانکه دعوی معجز کند بسحر مبین بآب زر نتواند کشید چون تو الف بسیم حل ننگارد بسان ثغر توسین فصاحته سحبان و خط ابن مقله و کلمه لقمان و زهد ابن ادهم اذا اجتمعت للمرو المر مفلس فلیس له قدر بمقدار درهم ر ک.

تذکره ی خوشنویسان معاصر تألیف و نگارش علی راهجیری.

5- زینب شهده دختر احمد مفرج ابزی ابیوردی خراسانی بود،و بحلیه کمالات گوناگون آراسته و در فضایل و حسن خط از مردان گوی سبقت ربوده و در فصاحت لسان و حلاوت بیان مشهور و معروف بوده قطعات و مرقَّعات نیکویی نگاشت.

وی استاد یاقوت بوده است.

وی بسن 80 سالگی بسال 574 در گذشت.

پیدایش خط و خطاطان عبدالمحمد خان ایرانی.

6- امین الدین یاقوت موصلی مملوک ملکشاه سلجوقی (465- 485) و مهذب یاقوت بن عبدالله رومی که در سال 634 فوت کرده و احتمالاً برخی از قرآنها که نسبت نگاشتن آنها را بیاقوت مستعصمی میدهند باید بخط یاقوتهای فوق الذکر باشد.

7- طغلق.

8- کمال الدین ابوالفضل عبدالرزاق بن احمد بن عمر بن ابوالمعالی محمد بن احمد بن محمد بن ابوالمعالی فضل بن عباس بن عبدالله بن معن زائده مروزی بغدادی اخباری کاتب مورخ حنبلی ابن الصابونی معروف به ابن الفوطی متولد 17 محرم 642 و متوفی در محرم 723 است.

9- 667 هجری.

10- در کتاب خط و خطاطان تألیف ابوالقاسم رفیعی مهرآبادی صفحه ی 79 سطر آخر چنین آورده شده است: یاقوت بیش از هزار قرآن نوشته و در کتاب پیدایش خط و خطاطان تألیف عبدالمحمد خان ایرانی یکهزار ویکدانه قرآن ذکر شده است صفحه ی 172.

11- اصول و ترکیب کراس و نسبه: صعود و تشمیر نزول و ارسال (یاقوت).

12- صفحه ی 173.

13- صفحه ی چهار فهرست نمونه خطوط خوش کتابخانه شاهنشاهی ایران نگارش دکتر مهدی بیانی استاد دانشگاه تهران.