دانلود مقاله تاریخچه فرش

فرش ایران دارای تاریخی بسیار طولانی است، در ایران از دیرباز بافتن انواع فرش متداول بوده و انگیزه ای اجدادی داشته است.

به نوشته مورخان، جهانگردان، جنگجویان و آثار مکشوفه از گذشتگان گویای آن است که فرشبافی به صورت هنری دستی ، مردمی ، روستایی و عشایری در ایران سابقه بس دراز دارد.

پروفسور «رودنکو» کاشف «فرش پازیریک» معتقد است که قالی مذکور کار مردم ماد یا پارس و پارت (خراسان بزرگ) است.

توجه به نقش های مشابه و هم زمان این فرش در ستون های تخت جمشید نیز این نظریه را تایید می نماید.

آثار دیگری از جمله نقاشیهای برخی هنرمندان قرون وسطی حاوی نقش قالیهایی است که گفته اند بافت ایران بوده است .

برخی مورخان در مورد حمله رومیان به ایران و غارت دستگرد قالی را از جمله غنایمی که در این غارت به دست آورده شده، قید نموده اند و نیز منابع یونانی از قالیهای زربفت ایران یاد کرده اند.

«فرش بهارستان» با آن همه هنرمندی که به تأیید روایات مختلف، دربافت آن به کار رفته بوده اگر چه گاه در تعریف از آن راه اغراق پیموده شده اما خود نشانگر پیشرفت صنعت فرشبافی و صنایع جنبی از جمله طراحی و رنگرزی در ایران قدیم می باشد.

فرش به عنوان نمودی از فکر و اندیشه بشری و متاثر از حس نوجویی او در طول تاریخ خود با نشیب و فرازهایی روبرو بوده که گاه با فراغت فکری هنرمندان و محیط مناسبی که برای رشد و شکوفایی هنر ایشان ایجاد گردیده به حد اعلای خود رسیده و گاه صدماتی که بر اثر مصائب طبیعی و غیر طبیعی بر پیکر جامعه وارد شده، آن را به دوره نهفتگی و خمود سوق داده است.

عصر مغول یعنی قرن هفتم هجری را می توان دروان بس غم انگیز برای انواع هنر ایرانی دانست و پس از آن قرون دهم و یازدهم هجری را که عصر صفویان است زمان شکوفایی طبع هنری مردم ایران باید به شمار آورد.

آغاز دوران صفوی متفارن با رشد بسیاری از هنرهای دستی و توسعه آن در کلیه شئون جامعه بوده است.

بسیاری از هنرمندان ایرانی در این دوره ظهور کرده اند که با اغتنام فرصت از آرامش و محیط مساعدی که به وجود آمده عمر گرانبهای خود را بر سر ارتقاء سطح کیفی هنر و صنایع دستی نهاده اند وبا ابداع طرح ها و نقشه های زیبا و هنرمندانه جایگاه این صنایع به ویژه فرش را به حد اعلاء خود رسانیده اند و نام ایران را در سراسر جهان با آثار خود پرآوازه ساخته اند.

با توجه به اهمیت عصر صفویه در اعتلاء هنر ایران و توجهی که در این زمان به صنعت قالیبافی مبذول شده، جا دارد به این عصر و وضعیت هنرمندان و قالیباقی آن مشروح تر بپردازیم.

فرشهای دوران صفویه را می توان متعلق به دو گروه زمانی دانست: اول: قالیهای بافته شده در دوران سلطنت شاه اسماعیل وشاه طهماسب که به" شاه طهماسبی" معروف است و خود مکتبی خاص دارد که به همین نام شهرت یافته.

شاه طهماسب همواره به تشویق هنرمندان و قالیبافان و طراحان می پرداخت و خود از هنر بهره داشت و حتی نوشته اند، رنگرزی می دانست و مستقیمأ طراحی می نمود و بافندگان را راهنمایی می کرد.

از این جهت در زمان پادشاهی او انواع صنایع ظریفه به ویژه قالی بافی راه ترقی پیمود و در طرح آن تغییرات کلی به وجود آمد.

قالیهای ترنجدار جانشین آن گروه از قالیهایی شد که تا اواخر قرن 9 هجری در ایران بافته می شد و بعدأ به طرح مغولی و تیموری شهرت یافت.

علاوه بر قالیهای ترنجدار در این دوره بافتن قالیهایی با طرح حیوان و شکارگاه متداول شد.

دوم: قالیهای بافته شده در زمان شاه عباس که به مکتب " شاه عباسی" معروف است.

در این دوره با اغتنام فرصت از وجود هنرمندان عصر نقشهای جدید به ویژه با استفاده از اسلیمی ها و گلهای مخصوص بوجود آمد برخی طرحهای قالی در مکتب شاه عباسی عبارتند از:/ الف – طرح ترنجدار یا لچک ترنج/ ب – طرح شکارگاه/ ج – طرح درختی/ د – طرح گلدانی .

اینک با توجه به سهولت ایجاد ارتباط بین هنرمندان نقاط مختلف و پیشرفت تکنیک طراحی و نقش پردازی، فرش همگام با سایر هنرها و صنایع مردمی رو به تکامل رفته است، طرحهای محلّی به نقاط دیگر برای بافت فرستاده می شود و هنرمندان از نتایج تجربیات دیگر همکاران خویش کاملاً با خبر می گردند.

وسایل کار طراحی پیشرفت نموده و تکنیک جدید به کمک هنرمندان آمده و ایشان به مهارت در تهیه و تکثیر طرحهای خود اقدام می کنند.

بازار های فرش جهانی به ویژه از اوائل قرن بیستم میلادی رونق گرفته و این خود تشویق دست اندرکاران را در پی داشته و به ویژه در تبریز، کرمان، کاشان، اصفهان، اراک ، داد و ستد این کالای ارزشمند را رونق داده و در این زمان است که بازار صادرات فرش های نو و کهنه گرم شده و کارگاه های بزرگ برای پاسخگویی به تقاضاهای روز افزون دایر گردیده است.

این قالیها به اروپا به ویژه کشور آلمان و آمریکا حمل می گردد و موجبات تقویت بنیه مالی کشور را در حد خود فراهم می سازد و تجارت خارجی را به سرمایه گذاری در تولید فرشهای مورد درخواستشان تشویق و ترغیب می نماید.

مجموعه این اقدام طی قرن اخیر در جهت تقویت بنیه اقتصادی کشور مؤثر بوده، اما دخالت فروشندگان و صاحبان سرمایه در کار طرح و رنگ فرش و سفارشات غیر مسئولانه ایشان به کیفیت این دستباف لطمه وارد ساخته است.

عدم نظارت صحیح بر کار بافت فرش و بسیاری عوامل دیگر از جمله قیمت ها و چگونگی صادرات طی نیم قرن گذشته، رقبای فرش ایران را به میدان رقابت کشانده واز سوی دیگر سودجویان را به سوء استفاده از غفلت دست اندرکاران و انجام تقلباتی در مراحل مختلف تهیه موارد اولیه و تولید فرش وا داشته و در نتیجه موجبات سقوط کیفیت و کمیت و گرمی بازار فرش ایران را فراهم نموده است به منظور ایجاد پیوستگی ارتفاء سطح کیفی این دستباف ارزشمند و تداوم تاریخ پرآوازه ی آن هوشیاری و کوششی همه جانبه لازم است که امید است عشق و علاقه عامه مردم به این میراث اجدادی خود آن را در ضمیر کلیه دست اندرکاران بیدار سازد .

طرح های فرش (قسمت اول) اساس تقسیم بندی شرکت سهامی فرش ایران، نقشه های فرش ایران به 19 گروه اصلی و تعداد زیادی طرح های فرعی تقسیم می شوند.

گروه 1- طرحهای آثار باستانی و ابنیه اسلامی: این طرحها از ساختمانها و کاشیکاری ها و اشکال هندسی و تزئینی بناها الهام گرفته شده است.

در طول تاریخ طراحان فرش در طرحهای اصلی دخل و تصرفاتی کرده و طرحهای فرعی را بوجود آورده اند.

معروفترین این آثار عبارتند از مسجد شیخ لطف الله، محرابی کوفی، مسجد کبود، مقبره شیخ صفی، سردر امامزاده محروق، گنبد قابوس، مسجد شاه اصفهان، تخت جمشید، طاق بستان، طاق کسری(ایوان مدائن)، و زیرخاکی.

گروه 2- طرحهای شاه عباسی: اساس این طرح را گلهای طراحی شده خاصی تشکیل می دهند که به نام شاه عباسی مشهور شده است.

این گلهای تجرید یافته، ضمن شاخه و برگها و گاه اسلیمی ها و ختائی ها در متن و حاشیه فرش، نقشه اصلی را تشکیل می دهند.

به گروه های فرعی طرح اصلی نامهای، افشان، لچک ترنج، ترنجدار، درختی، جانوری، شیخ صفی، طره دار سلسله ای، شاه عباسی تصرفی، ترنجی طره دار، بوته ای و لچک ترنج کف ساده، داده شده است.

گروه 3- طرح های اسلیمی: شکل اصلی این طرح را شاخه های دورانی در میان برگها تشکیل می دهد.

این شاخه ها، تجرید یافته طرح درخت می باشند.

اسلیمی انواع بسیار زیاد دارد و معمولا در بیشتر قالبها این طرح تکرار می گردد اما در بعضی فرشها این طرح مسلط است.

گروه 3- طرحهای اسلیمی: شکل اصلی این طرح را شاخه های دورانی در میان برگها تشکیل می دهد.

معروفترین اسلیمی ها ، اسلیمی دهن اژدر است.

در این نوع اسلیمی انتهای هر شاخه به دو بخش متقارن منشعب می گردد و بصورت فکین اژدها نشان داده می شود و روی ساقه شاخه ها جوانه هایی در نقاط مختلف تزئین شده است که بیشتر این جوانه ها را اسلیم می نامند.

شاید کلمه اسلیمی از اسلیم به معنای جوانه باشد و شاید هم این لغت مصغر اسلامی باشد و می دانیم که در هنرهای اسلامی از این طرح بسیار استفاده شده است.

این طرح نیز به لحاظ تغییرات و دخل و تصرف ها به گروههای فرعی بسیار تقسیم شده است.

مانند اسلیمی، اسلیمی بندی، اسلیمی شکسته، اسلیمی دهان اژدر، اسلیمی لچک ترنج، اسلیمی ترنجدار و اسلیمی ماری.

گروه 4- افشان: با آنکه در طرحهای فرش معمولا کلیه اجزا و اشکال، به هم پیوسته و مرتبط هستند، گفتی قلم نقاش از هنگام شروع طرح تا پایان آن تحرک و ارتباط خود را قطع نساخته است ولی طرح افشان به این صورت است که گل وبرگها و شاخه ها بطور پراکنده و بدون پیوستگی با یکدیگر در متن فرش افشانده شده اند.

به همین علت است که اصل چنین طرحی را افشان نامیده اند.

اما در طرح افشان نیز تنوع و تغییر زیادی داده شده است و طرحهای فرعی بسیاری از آن منشعب گشته است.

مانند افشان اسلیمی، افشان ختائی، افشان بندی، افشان شکسته، افشان گل اناری، افشان شاه عباسی، افشان شاخه پیچ، افشان دسته گل، افشان حیوان دار و افشان ترنجدار طرح های فرش و نامهای فرعی آن (قسمت دوم) گروه 5- اقتباسی: بعضی از این طرحها به نقشه های محلی و بومی مناطق مرزی ایران مربوط می باشد.

گروه 6 بندی: منظور از استعمال واژه بندی این است که یک قطعه کوچک از یک طرح در سرتاسر فرش چه از جهت طول و چه از سمت عرض تکرار گردد.

چون این قطعات در مرحله تکرار به هم می پیوندند، آنرا «بند بندی» یا واگره می نامند.

نامهای فرعی این گروه عبارتند از بندی اسلیمی، بندی پیچک، بندی شکسته، بندی کتیبه ای، بندی مستوفی، بندی ورامین یا میناخانی، بندی قالب خشتی یا لوزی، بندی ترنجدار، بندی درختی، بندی قابقابی، بندی شیر شکری یا بازوبندی، بندی سروی ، بندی آدمکی یا ملانصرالدین، بندی بختیاری، بندی مجلسی، بندی خوشه انگوری، بندی شاخه گوزن حیواندار، بندی خاتم شیرازی و بندی دسته گل.

گروه 7- بته ای: طرح بته ای تجرید یافته درخت سرو است.

بته های سرکج فرش ایران که به بته جقه شهرت یافته است.

در طرحهای بته ای به اندازه و اشکال مختلف به چشم می خورد.

معروفترین طرحهای بته ای عبارتند از بته جقه، بته شاخ گوزن، بته ترمه، بته سرابندی، بته خرقه ای، بته قلمکار اصفهان، هشت گل، بته کردستانی یا هشت بته، بته میر شکسته، بته لچک ترنج ، بته سنندج، بته افشاری و بته بازوبندی و بته بادامی.

گروه 8 – درختی: با وجودی که در طراحی فرش اساس کار را شاخه و برگها تشکیل می دهند ولی در طرحهای درختی سعی شده است تا وجه تشابه زیاد با طبیعت حفظ گردد.

طرحهای معروف درختی اینطور نامگذاری شده اند: درختی جانوری یا حیوان دار، درختی سبزیکار یا آب نما، درختی ترنجدار، درختی سروی و درختی گلدانی.

گروه 9- ترکمن یا بخارا : طرح فرشهای ترکمن از لحاظ هندسی و شکستگی خطوط در ردیف طرحهای ایلی و خاص مردم کوچ نشین است که بطور ذهنی و بدون نقشه بافته می شود.

ترکمنی قاب یمونی ، ترکمنی شانه ای، ترکمنی غزال گز(چشم آهو)، ترکمنی آخال، ترکمنی چهار قاب، ترکمنی خورجینی و ترکمنی قاشقی، طرحهای فرعی این طرح را تشکیل می دهند.

گروه10 - شکارگاه: مشخصاتی که در مورد طرحهای درختی ذکر شده در طرحهای شکارگاه نیز وجود دارد، اما در اغلب طرحهای شکارگاه، حیوانات وحشی در حال شکار نقش بسته شده است.

گروه های فرعی این طرح عبارتند از : شکارگاه درختی، شکارگاه ترنجدار، شکارگاه قابی، شکارگاه لچک ترنج و شکارگاه سراسری.

گروه 11- قابی: این طرح از قابهای چند ضلعی به وجود آمده است و از گروه های فرعی آن قابی اسلیمی، قابی قرآنی کرمان یا ستونی را می توان نام برد دارهای قالیبافی دار قالیبافی نیز از عوامل اصلی بافت یک فرش است که بدون آن ، بافتن فرش و هرنوع زیر انداز و کف پوش سنتی غیرممکن است .

دارهای قالیبافی ممکن است ابعاد مختلفی داشته باشند، اما از نظر کارایی تفاوتهای اندکی دارند.

از آنجایی که بافت قالی گره دار، مرحله ای پیشرفته تر از سایر دستبافت های بی گره است ، لذا در ساخت بسیاری از ابزارهای بافندگی آن، از ابزارها و وسایل بافت سایر دستبافت ها استفاده شده است .

به همین منظور دارهای قالیبافی نیز تفاوت چندانی با دارهای بافندگی گلیم ، جاجیم و...

نداشته اند.

اما به مرور تا حدودی پیشرفته تر و کامل تر گردیدند.

اولین و قدیمی ترین دارهای قالیبافی بصورت زمینی (افقی) بوده اند.

این نوع از دارها هم اکنون نیز در برخی از مناطق قالیبافی همچون چهارمحال و بختیاری ، سیستان و بلوچستان، کرمان و...

مورد استفاده می باشند.

دارهای زمینی بسیار ساده می باشند و از اجزای زیادی برخوردار نیستند.

مهمترین ویژگی آنها آن است که برخلاف دارهای عمودی (ایستاده ) فاقد راست رو یا ستون هستند، و فقط متشکل از یک چوب در بالا به نام سَردار و چوب دیگری در بخش پایین به نام زیردار هستند، که توسط میخ های چوبی با طناب به زمین مهارشده اند تا ثابت گردند.

نخهای تار نیز دور سردار و زیردار چرخانده می شود و بافنده از ابتدای دار که بخش پایین آن است شروع به بافت می کند.

در این نوع از دارها از آنجایی که بافنده بر روی دار می نشیند و به کار بافت می پردازد، برای جلوگیری ازفشار وزن او به تارهای فرش در زمین زیر تارها و هم سطح با آنها تخته ای چوبی قرارمی دهند که از دو طرف بر روی سنگ یا پایه ای دیگر قرار دارد.

بنابر این وزن بافنده هیچ گونه فشار مستقیم به فرش و تارها وارد نمی کند.

این نوع از دارها فاقد ستون های جانبی (که به راست رو شهرت دارند) هستند.

در واقع عامل اصلی قرار گرفتن این دارها بر روی زمین ، نداشتن ستون است تا به جای آن قسمتهای بالا و پایین دار قالی به زمین مهار شوند.

بدیهی است بسیاری از دارهای قالیبافی زمینی که امروزه در مناطق مختلف مشاهده می شوند و دارای ستونهای جانبی هستند، در واقع یک دار عمودی هستند.

زیرا توانایی ایستادن را دارا هستند.

مهمترین بخش دارهای زمینی کمان می باشد که وظیفه آن جا به جا نمودن تارهای زیر و رو برای پودکشی است .

کمان ، وسیله ای است که از ابتدا بر روی انواع دارهای بافندگی اعم از فرش گره دار و سایر دستبافتها بوده است ، اما به مرور زمان کاربرد آن فراموش گردیده وامروز ه فقط برخی از دارهای افقی و عمودی آن را دارا می باشند.

کمان همان گونه که از نام آن پیدا است ، وسیله ای است کمانی شکل که همواره بااستفاده از چوب ساخته می شود و حدود 60 الی 70 سانتیمتر طول آن است .

کمان در جلوی دار قالی و با فاصله ای در حدود 1 متر از آن قرار می گیرد.

دو طرف کمان ،دو عدد طناب بسته شده است که یکی توسط یک چوب بلند که در جلوی سطح تارها است به تارهای زیر، و دیگری به همین صورت به تارهای رو بسته شده است .به این ترتیب هنگامی که کمان بالا یا پایین رود، متعاقباً چوبهایی که به تارهای زیر ورو بسته شده اند عقب و جلو رفته و به این ترتیب جای آنها عوض می شود.

هنگام پودکشی فرش نه تنها جا به جا شدن تارهای زیر و رو نیاز است ، بلکه ضربدری که از محل تلاقی آنها بوجود آمده باید امکان حرکت به بالا و پایین را داشته باشد.

این عمل توسط یک عدد چوب لوله ای شکل که در لا به لای تارها قراردارد انجام می شود.

به این چوب «هاف» گفته می شود.

چوب هاف در بالای ردیف ضربدرها قرار می گیرد و با حرکت دادن آن ، تمام ضربدرها به بالا یا پایین حرکت می کنند.

لازم به ذکر است که هنگام کشیدن پود رو که معمولاً نازک است، چوب هاف را تاحد امکان پایین می آورند و هنگام کشیدن پود ضخیم ، آنرا بالا می برند.

چوب هاف در تمامی دارهای قالیبافی اعم از عمودی و افقی وجود دارد.

گروه دوم از دارهای قالیبافی بصورت عمودی هستند.

این نوع از دارها دارای چارچوب چوب کامل هستند.

یعنی علاوه بر سردار و زیردار، دارای دو ستون درطرفین می باشند که سردار و زیردار به آنها مهار می شوند.

برخی از دارهای عمودی دارای تفاوتهایی می باشند.

بعنوان مثال برخی از آنها فاقد ستون هستند و به جای ستون ، دیوارهای جانبی اتاق و یا سقف منازل را سوراخ نموده و سردار و زیردار را به آنها مهار می نمایند.

البته وجود این قبیل از دارها مؤید آن است که دارهای قالیبافی زمینی در مرحله ای از پیشرفت به شکل عمودی تبدیل شدند.

در واقع تبدیل دارهای قالیبافی افقی به عمودی دارای مراحلی بوده است که طی هزاران سال به وقوع پیوسته اند انواع فرش از نظر اندازه تذکر: با توجه به دستبافت بودن این گونه فرش ها احتمال چند سانتی متر اختلاف را بایستی در اندازه آنها در نظر گرفت.

1- قالی: به فرش هایی گفته می شود که مساحت آنها 6 متر مربع و یا از آن بیشتر باشند که معمولاً در ابعاد 3×2، 5/3×5/2، 4×3، 5×5/3، 6×4، 7×5، 10×6 متر و… باشند.

2- کلگی: ابعاد این گونه فرش ها معمولاً 3×5/1، 3×70/1، 5/3×2 متر می باشد.

بافت کلگی بیشتر در قدیم و در میان چادرنشینان و روستاییان معمول بوده است.

3- کناره: از این نوع فرش ها در قدیم برای پوشاندن فضاهای خالی کناره فرش تا دیوار استفاده می شده است و لکین امروزه بوسیله آن معمولاً راهروها و راه پله ها را مفروش می نمایند و پهنای آنها عموماً از 70 تا 110 سانتی متر و طول آنها 5/2 الی 8 متر است.

4- قالیچه: قالیچه ها، فرش های کوچکی هستند که عموماً در ابعاد 20/2×40/1 متر بافته می شوند.

5- پرده ای اندازه فرش های پرده ای معمولاً 5/2×5/1 متر می باشد.

این نوع فرش ها در مدخل اتاق یا سالن ها نصب می گردد.

6- ذرع و نیم: این نوع فرش ها عموماً در ابعاد 156×104 سانتی متر تهیه می شوند، بافت این نوع فرش ها بیشتر در مناطق فارسی باف رایج است لذا با توجه به اندازه ذرع فارسی که 104 سانتیمتر است و اضافه کردن نیم ذرع به آن (156 = 52+104) طول این نوع فرش ها 156 سانتی متر می گردد.

7- ذرع و چارک: ابعاد این نوع فرش ها عموماً 130×80 سانتی متر می باشند و بافت آنها نیز بیشتر در مناطق فارسی باف رایج است.

8- پشتی: به فرش هایی گفته می شود که عرض آنها از 50 تا 80 سانتی متر و طول آنها از 80 تا 120 سانتی متر می باشد و متداولترین اندازه پشتی 90×60 و یا 120×60 سانتی متر می باشد.

در نواحی گرگان و بجنورد به نوعی از پشتی ها که پشت آنها گلیم بافی شده است و مانند یک کیسه دردار تهیه شده اند قارچین می گویند.

9- پادری: این فرش به اندازه پاگرد در ورودی که معمولاً 70×50 است بافته می شوند طرح های قالی طرح های شکسته و گردان قالی از نظر طراحان و برخی کارشناسان فرش، طرح های قالی به دو شیوه کاملاً متمایز از یکدیگر قابل تقسیم بندی است: 1- شیوه روستایی (طرح های شکسته یا هندسی) 2- شیوه شهری (طرح های گردان یا منحنی) در بعضی طرح ها این دو شیوه با یکدیگر آمیخته شده و شیوه ی تقریباً تلفیقی را با نام طرح شکسته گردان به وجود آورده که به توضیح هر یک می پردازیم: طرح های شکسته: (روستایی یا هندسی) این طرح ها که سه خط افقی، قائم و مایل را شامل می شوند، جزء ابتدایی ترین و قدیمی ترین طرح هایی هستند که به ذهن هنرمندانِ طراح راه یافته است.

خط افقی شامل یک ردیف گره است که پهلو به پهلوی هم قرار می گیرد.

خط عمودی (یا قائم ) مشتمل بر یک ردیف گره است که بالای دیگری به روی یک جفت تار یا چله بسته می شود.

خط اریب (مایل) نیز که یک ردیف گره را شامل می شود، به تناوب یکی در بالا و یکی در کنار قرار می گیرد و یک زاویه 45 درجه را تشکیل می دهد.

نقشه های شکسته به واسطه سادگی مورد توجه بسیاری از روستاییان است.

اما هنوز در آسیای میانه، ترکیه، قفقاز و ایلات و عشایر ایران کاربرد فراوان دارد.

شاید یکی از دلایل گرایش روستاییان به این گونه طرح ها این باشد که از طرح های شکسته، بدون ترسیم بر روی کاغذ نیز می توان استفاده کرد و به مهارت بسیار، نیاز نیست.

در صورتی که طرح های گردان حتماً باید بر روی کاغذ رسم شود، تا بتوان از آن استفاده کرد.

طرح های گردان: (شهری یا منحنی) طرح های گردان با کمک گرفتن از خطوط منحنی به وجود می آیند.

این نقش ها از ابتدای قرن نهم بسیار مورد توجه قرار گرفته اند، با استفاده از گل و بته ها و شاخه های دوار ساده و ابتدایی، به سرعت مراحل تکامل را پیموده اند.

ایجاد نقش های گردان تنها توسط طراحان ماهر و بر روی کاغذهای نقشه کشی میسر است و بافنده نیز برای خواندن نقشه و بافت آن، باید از مهارت ویژه ای بهره مند باشد.

امروزه کاغذهای طراحی در اندازه های گوناگون کار نقشه پردازی طرح های گردان را بسیار آسان کرده است.

واحد نقشه، ورقی است شطرنجی که در اندازه های مختلف به خانه های مربع شکل کوچکی تقسیم شده است، هر مربع نیز به نوبه خود به مربع هایی بسیار کوچک (هر ضلع 10 خانه، جمعاً 100 خانه) تقسیم شده اند.

هر خانه کوچک نشان دهنده یک جفت تار، یا یک گره است.

اوراق نقشه در طول نزدیک به یک قرن مراحل مختلفی را طی کرده تا به شکل امروزی برای همگان مورد استفاده قرار گرفته است.

تا دوران انقلاب مشروطیت و رواج صنعت چاپ، همه نقشه ها را با دست خط کشی می کردند و بیشتر مرسوم بود که اول نقاش، نقشه دلخواه را نقاشی می کرد و بعد کسی که کارش جدول بندی بود خط های عمودی و افقی را با مرکب و به اندازه دلخواه – به نسبت ریزبافی قالی – روی صفحه نقاشی ترسیم می کرد و چهارخانه های هر گروه و هر رنگ را در می آورد.

این شیوه برای نقاش آسان تر و برای بافنده دشوارتر بود، چرا که خط کش و چهارخانه سازی پس از نقاشی، گاه موجب می شد یک گره در دو چهارخانه جا گیرد – نیم گره در یک چهارخانه و نیم دیگر در چهار خانه دیگر – و بافنده به دشواری می توانست با این نقشه ی نامیزان کار کند.

از این رو و از همان ابتدای کار استادان و هنرمندان سبک «نقطه زنی» را ابداع کردند.

اساس این سبک بر آن بود که روی کاغذ شطرنجی ترسیم شده، هر گره را بی کم و کاست و بی آنکه یک چهارخانه میان دو گره مشترک باشد، به صورت یک نقطه رنگی در چهارخانه ها جای می دهند.

رواج این شیوه کار بافندگی را آسان تر و دقیق تر و وسیع تر کرد، هر چند که نقطه زنی برای نقاش بسیار دشوار بود.

شاید همین دشواری کار سبب شد که همه نقاشان خود را مرد این میدان نیافتند و شیوه ی دیگری که کار نقاشی را آسان تر می کرد و به سبک «دوره گیری» معروف است، پدید آوردند.

در شیوه ی دوره گیری به جای آنکه هر گره یک نقطه شود، گره های همرنگ را تا چهار خانه امتداد می دهند، بنابراین رنگها و گره ها به هم پیوسته می شود و بافنده به دشواری می تواند جای درست و دقیق پاره ای از گره ها را معلوم کند و به همین سبب است که شبیه سازی در قالی بافی بدون نقطه زنی، میسر نمی شود.

پس از این که کاغذ های شطرنجی چاپی به بازار آمد، از حدود شصت سال پیش، بیشتر نقاشان به شیوه دوره گیری گرویدند بزرگترین فرش دنیا فرش سلطان قابوس که 4343متر مربع مساحت دارد به سفارش سلطان قابوس پادشاه کشورعمان ، جهت مفروش نمودن مسجد اعظم سلطان قابوس در مسقط، توسط شرکت سهامی فرش ایران بافته شد.

کلیه امور مربوط به فرش از جمله طراحی، تأمین موارد اولیه شامل: پشم ، رنگ ، پیاده سازی و بافت فرش در شرکت سهامی فرش ایران انجام شد.

بافت این فرش که اجرای آن دارای بـُعد ملی بود، رکورد بزرگترین فرش تولید شده جهان را به خود اختصاص داد.

مشخصات فنی فرش سلطان قابوس ابعاد: 90/60 متر × 50/70 متر مساحت: 4343 متر مربع در 48 قطعه مساحت بزرگ ترین قطعه : 1200 متر مربع مساحت کوچک ترین قطعه: 24 متر مربع رج شمار : 40 رج تعداد گره : 1700000000 گره جنس تارو پود: نخ پنبه ای جنس پرز: نخ پشمی تعداد رنگ : 28 نوع رنگ گیاهی نصب و نگهداری پس از اتمام بافت کلیه ی قطعات این فرش و انجام عملیات پرداخت، روگیری ، دارکشی و شستشو در تاریخ 10/10/1379 (30 دسامبر 2000 به کشور عمان حمل و طی 3 ماه کار مداوم توسط 50 نفر استادکار ماهر رفوگر کلیه قطعات به هم متصل ، و فرش ِ یک پارچه در صحن مسجد اعظم سلطان قابوس در تاریخ 15/2/1380 (5 می 2001) همزمان با افتتاح مسجد ، مورد بهره برداری قرار گرفت.

فرایند تولید شرکت سهامی فرش ایران پس از انعقاد قرارداد ، در سال 1375 (1969) با دربار کشور عمان ، ضمن تشکیل ستادی از زبده ترین کارشناسان خود نسبت به تهیه طرح های اولیه اقدام نمود و طرح و نقشه ی نهایی این فرش را به تأیید مقامات کشور عمان رسانید.

از آنجایی که بافت چنین فرشی (نزدیک به 5 هزار متر مربع) به صورت یک پارچه ، ناممکن بود و با توجه به اینکه در شبستان مسجد اعظم سلطان قابوس، 4 ستون اصلی و 18 ستون ، جهت رواق ها وجود داشت، بنابراین اجرای این طرح، تجربه و تخصص خاصی را برای طراحی و بافت فرش طلب می کرد.

بافت این فرش در شهر نیشابور در استان خراسان طی سه سال کار مداوم توسط 500 نفر بافنده در دو نوبت کار روزانه با صرف 12 میلیون ساعت کار و نظارت و کنترل 300 نفر کارشناس خبره شرکت صورت پذیرفت.

در رنگرزی مواد اولیه فرش از شویه ی ابداعی شرکت(رنگرزی پشم قبل از ریسندگی) استفاده شده است.

طرح و نقشه ی ترنج فرش با الهام از طرح داخلی گنبد مسجد شیخ لطف الله اصفهانی تهیه شده است و در زمینه ی این فرش ، از طرح افشان شاه عباسی که ترکیبی از شاخ و برگ است توسط طراحان و نقاشان ماهر شرکت با صرف 15000 نفر ساعت و استفاده از 13500 برگ نقشه رنگی انجام شده است.

وزن پشم مصرفی در این فرش 32 تن ، از بهترین پشم با توجه به استانداردهای موجود است و وزن فرش بافته شده پس از انجام عملیات پرداخت به 22 تن رسیده است قدیمی ترین فرش جهان قدیمی ترین فرش دستبافت ایرانی در سال 1949 میلادی در دومین مرحله ی کاوش های باستان شناس روسی، "رودنکو" در منطقه" پازیریک" کشف و به نام فرش پازیریک نامیده شد.

رودنکو در کتابی که به مناسبت این اکتشافات در سال 1953 در روسیه منتشر کرد، درباره ی فرش کشف شده توضیحات مفصلی نگاشت و آن را صراحتاً کار ایران و قدیمی ترین فرش ایرانی در دنیا دانست.

او نوشت: "بدون اینکه بتوانیم به طور حتم بگوییم ، این فرش کار کدام یک از سرزمین های ماد- پارت(خراسان قدیم) یا پارس است، تاریخ فرش مذکور و پارچه هایی که در پازیریک کشف شد، قرن پنجم و یا اوایل قرن چهارم پیش از میلاد تشخیص داده می شود." سپس او اضافه می کند: "تاریخ این قالی از روی شکل اسب سواران معلوم می شود.

طرز نشان دادناسب های جنگی که به جای زین، قالی بر پشت آنها گسترانده اند و پارچه ی روی سینه ی اسب، از مشخصات آشوری هاست.

اما ریزه کاریهای مختلف و طرز گره زدن دم اسبها روی فرش پازیریک، در نقوش برجسته تخت جمشید نیز دیده می شود." در زمان تسلط مغول ها (قرن سیزدهم و چهاردهم میلادی) قالی بافی به سطح بسیار بالایی از زیبایی وتکنیک رسید.

شکوفایی این صنعت شاید با حکومت غازان خان مصادف بود.

اما اوج هنر قالی بافی کلاسیک ایرانی را که از آن به عنوان رنسانس قالی ایران یاد می شود، زمان سلاطین صفوی به ویژه زمان حاکمیت شاه طهماسب اول و شاه عباس ثبت کرده اند.

از این دوران حدود 3000 تخته فرش به یادگار مانده که درموزه های بزرگ دنیا یا در مجموعه های شخصی نگهداری می شوند.

در این دوران در کنار قصرهای پادشاهان، کارگاه های قالی بافی بنا شد و مراکز گوناگون که قبلأ در تبریز ، اصفهان ، کاشان ، مشهد ، کرمان ، جوشقان ، یزد ، استرآباد ، هرات و ایالات شمالی، نظیر شیروان ، قره باغ و گیلان وجود داشتند توسعه و رونق بیشتری گرفتند.

در همان زمان، نقاشان و نگارگران بلند پایه، طرح های خلاصه شده و ترکیبی ترنج در وسط قالی و لچک ها را در آن وارد کردند ، یعنی همان طرحی که قبلأ به زیباترین وضعی در قرن پانزدهم روی جلد کتاب های ارزشمند به کار می رفت.

با اشغال کشور به وسیله افغان ها (1722-1721 میلادی)، این صنعت و هنر رو به انحطاط گذاشت.

در قرن نوزدهم قالی های ایرانی، به ویژه فرش های نفیس ناحیه ی تبریز به اروپا راه یافتند.

از سوی کشورهای اروپایی نمایندگانی به تمام کشورهای مشرق زمین گسیل شدند و با رقابت بسیار فشرده ، کلیه ی فرش های کهنه و عتیقه را گردآوری کرده به قسطنطنیه که هنوز هم مهمترین بازار قالی مشرق زمین است فرستادند.

با به پایان رسیدن منابع فرش های کهنه ، شرکت های انگلیسی (زیگلر 1883 م) ، آمریکایی و آلمانی به طور نامحدود اقدام به تأسیس کارگاه هایی در تبریز ، سلطان آباد (اراک) و کرمان کردند.

این روال تا جنگ جهانی اول که تولید قالی به طور قابل توجهی افزایش یافته بود، ادامه داشت جانها به قدوم ملک العرش نهادیمما دیده و دل در گرو فرش نهادیمنقشی شود و بر زبر فرش در آیدهر نکته به ما از طرف عرش برآید