یکی از اصول مهم تعلیم و تربیت ، تطبیق فعالیتهای آموزشی و تربیتی با ویژگیهای شناختی ، جسمانی و عاطفی کودک می باشد . تعلیم و تربیتی که مبتنی بر این موارد نباشد، نمی تواند به اهداف مورد نظر دست یابد. ویژگیهای کودکان را به سه دسته جسمانی ، شناختی و عاطفی تقسیم بندی نموده اند :
کودک پیش دبستانی بین پنج تا شش سال ، استخوانهای نرم و انعطاف پذیری دارد ، هنوز مهارت کافی در استفاده از ماهیچه های کوچک پیدا نکرده است ، منظور از ماهیچه های کوچک ، انگشتان کودک است ، در انجام فعالیتهای بدنی ، از کل بدن خود استفاده می کند و می توان گفت : رشد کودک از عضلات بزرگتری ، مثل ماهیچه های دست ، پا و حرکات عام آغاز شده و به حرکات خاص و عضلات کوچکتر پیش می رود ، به تدریج بیناین عضلات هماهنگی لازم صورت می گیرد ( از طریق میه لینی شدن تارهای عصبی ) و قلب کودک در این مرحله سنی ، خیلی سریعتر از مراحل قبل رشد می نماید .
ویژگیهای شناختی و عاطفی کودک پیش دبستانی ، بسیار مهم و با اهمیت است و بر اساس آنها ، می توان روشهای تربیتی و محتوای درسی را مشخص نمود .
کودکان پیش دبستانی ، بسیار فعال و پر جنب و جوش هستند ، آنها در عین اینکه فعالند ، بسیار زود خسته می شوند و کنجکاو و جستجوگر هستند. این ویژگی ، به عنوان یکی از اهرمهای مهم تعلیم و تربیت محسوب می شود و مربی باید به نحو احسن از آن استفاده نماید .
کودک پیش دبستانی ، به تدریج به مرحله هوش عملی نزدیک می شود. هوش عملی، هوشی است که جنبه حسی و تجربی دارد . فعالیتهای کودک ، حسی و تجربی اند.
کودک با بکار بستن هوش عملی ، به فعالیتهای آزاد می پردازد ، نتیجه کار خود را می بیند و با این مشاهده ، تغییراتی در دیدگاههای خود ایجاد می نماید .
حرکات کودکان پیش دبستانی ، انفرادی است ، علاقه به بازیهای انفرادی دارند ، خودخواه و خود محورند ، به حرکات نمایشی علاقمندند ، فعالیتشان مبتنی بر رغبتهای آنی ، ذاتی و طبیعی است ، نه رغبتهای اکتسابی و در انجام کارها ، به بزرگتران وابسته هستند .
برنامه هایی که در زمینه ویژگیهای جسمانی کودکان طراحی می شوند ، با توجه به اهداف زیر صورت می گیرند :
1-هماهنگی چشم و دست
2-هماهنگی دست و دهان
3-هماهنگی ماهیچه های بزرگ
4-بازی با وسایل و مواد قابل دست ورزی
5-رنگ آمیزی در فواصل معین
ویژگیهای کودک پیش دبستانی
1-یکی از ویژگیهای مهم کودک پیش دبستانی که در امر تعلیم و تربیت کاربرد فراوانی دارد ، مبحث جهان بینی او است . بر اساس تحقیقات انجام شده، جهان بینی کودک در این دوره بسیار محکم می باشد ، تصور او از دنیا خالی از مناسبات است ، رابطه علٌی در آن یافت نمی شود و علت و معلول را درک نمی کند ، برای مثال ، در پدیده های طبیعی ، انگیزه انسانی را دخیل می داند ، از لحاظ ذهنی ، فکر کودک در هم آمیخته است. وقتی به مجموعه ای می نگرد ، تنها به یک بُعد آن توجه دارد .
منظور از جهان بینی ، دیدگاه فرد نسبت به جهان اطراف خود می باشد. کودک پیش دبستانی ، از این لحاظ پیشرفت کرده ، مرحله ای را پشت سر گذاشته است و خود را از دیگران تمیز می دهد ، یعنی به تمیز خود از دیگران دست یافته، روابط موجودات جهان را دقیقاً درک نمی کند ، قادر به درک پدیده های جهان نمی باشد ، اصل علیت را به خوبی درک نمی کند، فکر منطقی ندارد ، جهان بینی او مبهم است ، روابط با دیگران را درک نمی کند و قادر به درک یک مجموعه نیست . او قادر نیست ، جهان را با اجزاء تشکیل دهنده آن تحلیل کند ، روابط بین اجزاء را ببیند ، قوه تحلیل در او شکل نگرفته و واقعیات را با خیال در هم می آمیزد . بنابراین ، درک او از پدیده ها عینی نیست و بیشتر ذهنی می باشد .
به منظور تقویت و اصلاح جهان بینی کودک ، باید اقداماتی از قبیل موارد زیر صورت گیرد:
پرورش یک سری مفاهیم اساسی در ذهن کودک .
2-خود مداری کودک پیش دبستانی : منظور از خود مداری ، این است که کودک، خود را محور عالم احساس می کند ، بر نقطه نظرات خود تأکید دارد، دارای انعطاف پذیری ذهنی و چرخش روانی جهت درک نظریات دیگران نیست و مسائل راتنها از دید خود بررسی می کند .
خودبینی ، یک بحث اخلاقی است ، بزرگسالان نیز خودبین هستند .
تفاوت خود مداری و خودبینی ، در این است که خود مداری یک مقوله شناختی ، اما خودبینی ، مقوله ای اخلاقی است . بزرگسالان نیز خودبین هستند و منافع خود را در نظر می گیرند ، اما کودک پیش دبستانی ، خود مدار است . بچه در مقوله خودمداری ، به کارهای خود آگاهی ندارد ، ولی بزرگسالان نسبت به خودبینی، آگاه می باشند .
کودکان در سالهای پیش دبستانی ، خود محورند ، یعنی قادر به سازگار کردن افکار و بیان تفکرات خود از نظر دیگران نیستند . برای مثال ، کتاب را به سمت خود می گیرند و از مادر می خواهند که آنرا بخواند . اغلب یک جلسه قصه گویی برای آنها ، با گفتگوهای نامربوط از جانب هر کودک همراه است .
کودکان متمایل به بازی ، کشف محیط و یادگیری ، از طریق اشیاء واقعی اند و از این طریق ، بهتر یاد می گیرند .
3-فراخنای محدود توجه : فراخنای تمرکز کودک پیش دبستانی نسبت به مسائل ، محدود است. برای مثال کودک سه تا شش ساله ، تنها بین هفت تا ١٥ دقیقه می تواند ، روی یک مسأله تمرکز داشته باشد و پس از آن، توجه او به سمت چیز دیگری معطوف می گردد .
بنابراین ، آنها نمی توانند ، فعالیتی را به مدت طولانی ادامه دهند و به مدت طولانی آرام بنشینند ، زیرا نیاز به تحرک و فعالیت جسمی دارند . آنها از تکرار ، به ویژه تکرار قصه ، داستان و اشعار ، لذت می برند .
4-تشخٌص طلبی ، یکی از ویژگیهای مهم کودک در مرحله پیش دبستانی، تشخص طلبی یا اثبات ذات است . کودک نیاز دارد که وجود خود را به دیگران اثبات کند احساس شدید شخصیت می کند ، شخصیتی که متمایز از دیگران است .
تشخص طلبی ، دارای جنبه های بسیار مهمی است ، از سه سالگی شروع می شود و مسبوق به سابق است ، یعنی ناگهانی رخ نمی دهد. هنگامی که کودک واژه " من " را به کار می برد ، به تدریج رشد می کند و در دوره پیش دبستانی ، از خود ، تشخص طلبی نشان می دهد .
به طور مثال ، او در برابر بزرگترها ، ابراز وجود و مخالفت می کند ، در برابر ارائه کمک به دیگران ، مقاومت می کند و با انجام کارهای مختلف ، اثبات وجود می کند .
از جنبه های تشخص طلبی این دوره ، نافرمانی ، سرکشی در برابر دیگران علاقمندی به جذب و برانگیختن تحسین آنها می باشد .
موریس دس معتقد است : دروغگویی بچه ها در سن پنج تا شش سالگی، ناشی از مسائل روانشناختی است ، نه اخلاقی . دروغ کودک ، برای جلب توجه دیگران و خودنمایی است و برای از بین بردن آن ، می توان از تقویت منفی استفاده کرد .
با توجه به ویژگیهای مختلف کودک پیش دبستانی ، از جمله فراخنای توجه محدود ، می دانیم که او نمی تواند ، به مدت طولانی آرام نشسته و هیچ تحرکی نداشته باشد ، از تکرار لذت می برد و توقع بیش از حد از او بیهوده است . هر چه زمان آموزش کودک ، کوتاه تر باشد ، میزان یادگیری او بیشتر است.
برای حفظ بهداشت روانی متناسب با ویژگیهای روانشناختی کودک پیش دبستانی ، باید با توجه به این ویژگیها با او برخورد نماییم تا لطمه و آسیبی به بهداشت روانی او وارد نگردد.
اهداف آموزش و پرورش پیش دبستانی
هدف ، یک نقطه مطلوب در تعلیم و تربیت است که فرایند تعلیم و تربیت به سمت آن سوق داده می شود . اهداف باید تکامل پذیر باشند . اهداف تعلیم و تربیت از پیش تعیین شده هستند ، باید تحت شرایط خاص ، قابلیت تغییر داشته ، تکامل پذیر و قابل تحقق باشند.
هدفهای آرمانی ، غیر قابل تحقق و غیر واقع بینانه ، برای تعلیم و تربیت، معقول و مناسب نیست . موارد زیر از ویژگیهای اهداف می باشند. در آموزش و پرورش پیش دبستانی و مقاطع بالاتر ، هدف بسیار مهم است، زیرا موجب هماهنگی فعالیت ها می گردد و به معلم و دانش آموز ، انگیزه می دهد . از طرف دیگر ، معیار ارزشیابی پیشرفت تحصیلی دانش آموزان، هدف است . دست یافتن به اهداف ، بیانگر آن است که آموزش و پرورش تأثیر مناسبی داشته و در رسیدن به اهداف خود ، موفق بوده است.
آموزش پیش دبستانی ، باید اهداف را به صورت رفتاری تعیین کند . اهداف رفتاری ، اهدافی هستند که منظور معلم را از آموزش ، به صورت رفتار قابل مشاهده و اندازه گیری بیان می کنند .