نگارگری ایرانی که به اشتباه مینیاتور نیز خوانده میشود شامل آثاری از دورههای مختلف تاریخ اسلامی ایران است که بیشتر به صورت مصورسازی کتب ادبی(ورقه و گلشاه٬کلیله و دمنه٬سمک عیار و...)٬علمی و فنی(التریاق٬الادویه المفرده٬الاغانی و...)٬تاریخی(جامع التواریخ و...) و همچنین برخی کتب مذهبی همچون خاوران نامه میباشد.
مشخصترین سابقه نگارگری کتب در ایران به کتاب معروف ارژنگ میرسد(برگی از نوشتههای مانوی به خط سغدی)
پیشینه
اولین آثاری که بتوان نام نقاشی بر آنها نهاد در غار دوشه لرستان و با حدود هشت تا دههزار سال قدمت به دست آمده٬و در دوره تاریخی آنچه را که بتوان نقاشی نامید در دیوارنگاریهای اشکانی و ساسانی میتوان دید٬با ورود اسلام به ایران این کشور تا مدتها به دست امویان و عباسیان اداره شد و از آن پس با روی کار آمدن سلسلههای ایرانی سامانیان٬غزنویان و آل بویه استقلال از دست رفته ایرانیان تا حدودی به آنها بازگشت.
از این پس زمینه برای احیای هنر و فرهنگ ایرانی به فراهم شد و هنر ایرانی در خدمت اسلام درآمد٬عمده آثار به دستآمده در این دوران شامل مصور سازی کتب و کمتر شامل نقاشی دیواری کاخهاست.
همچنین عنوان میشود که مسلمین در حین ترجمه آثار یونانی و بیزانسی تصاویر این کتب را نیز کپی برداری کردهاند.
مکاتب
به منظور درک و توضیح بهتر تاثیر و تاثرات نگارگری ایرانی آن را در دورههای مختلف حکومتی سلسلههای ایرانی و یا پایتختهای همین حکومتها٬همچون مکتب سلجوقی٬عباسی٬شیراز یا برای مثال هرات دسته بندی میکنند.
نکته:باید توجه داشت که همپوشانیها در تاریخهایی که در پس این بخش خواهد آمد٬با توجه به پراکندگی حکومتها و پایتختهای ایشان در قلمروی فرهنگ و هنر ایرانی و نه قلمروی سیاسی آن قابل توجیه است.
مکتب بغداد
که آن را مکتب عباسی نیز نامیدهاند را برخلاف مکاتب دیگر مکاتب نگارگری نمیتوان مکتبی ایرانی نامید چراکه از یک سو زیر تاثیر هنر بیزانس و از سویی دیگر در استیلای هنر ایرانی(ساسانی) است٬از این روی این مکتب را مکتب بین المللی نیز گفتهاند.
پیشینه
با روی کار آمدن عباسیان(۶۵۶-۱۳۳ه.ق)٬بغداد به عنوان اولین مرکز مصورسازی کتب در دنیای اسلام مطرح شد و با مصورسازی کتبی که بیشتر جنبه علمی و فنی و کمتر جنبه ادبی داشتند کار خود را پی گرفت.
نگاره دو دینار از کتاب مقامات حریری -عربی-بغداد-۱۲۳۷ میلاد
فرم شناسی
نگارههای این مکتب ساده و زیباست٬البسه از پرداخت قابل توجهی به خصوص در چین و شکن جامهها برخوردار است و همچنین استفاده از نقوش اناری٬بالهای فرشته گون و شیوههای بازنمایی حیوانات وام گرفته شده از هنر ساسانی است و در بیشینه این نگارهها شاخه و برگی به نشانه طبیعت به چشم میخورد.
از خصوصیات دیگر این نگارهها میتوان به پسزمینههای ساده که یا بدون رنگ رها شده و یا به طور اجمالی رنگ آمیزی شدهاند گویی که نگارهها در فضا رهایند٬رنگها در نگاره اصلی اندک هستند ولی با هماهنگیای چشم نواز به کار رفتهاند.
کتب مکتب بغداد
الادویه المفرده(در زمینه مواد طبی)
معرفه الحیل الهندسیه(۷۱۵ ه.ق)
فی معرفه الخیال الهندسیه(هندسه و ریاضیات)
خواص عقاقیر
کلیله و دمنه(مصور شده به سال ۱۲۰۰م/ترجمه نصرالله منشی از سانسکریت به عربی و عبدالله مقفع روزبه ترجمه به فارسی)
مقامات حریری(مصور شده به سال ۱۲۳۷م/نوشته یحیی بن واسطی همدانی)
البیطره(مصور شده به سال ۶۰۵ ه.ق/در زمینه دامپزشکی)
مکتب سلجوقی
از قرن چهارم(ه.ق) سبکی در نگارگری ایران ظهور مییابد که آن را سبک سلجوقی مینامند٬این سبک اولین مکتب ایرانی در زمینه نگارگری است٬در این دوره دوباره تصویر سازی کتاب ارژنگ مانی رونق مییابد.
فرم شناسی
از منظر دیداری(بصری) در این مکتب هم چنان ترکیب بندیهای ساده هم چون مکتب عباسی حفظ شده ولی تاثیراتی که از نقاشی عهد ساسانی(و پیش از اسلام) و سلایق شرق دور(چین) بر این مکتب حاکم شده وجه عمده تمایز آن با مکتب عباسی است.
در بسیاری از پیکرهها هالهای دور سر وجود دارد که به دلیل جدا کردن پیکره از پس زمینه استفاده شده٬سرها بزرگتر از بدن هستند و بر بازوها عموما بازوبندی به چشم میخورد.
کتب مکتب سلجوقی
ورقه و گلشاه(این کتاب شامل ۷۰ صفحه نگاره است و تنها کتابی است که مشخصا مربوط به مکتب سلجوقی است-قرن پنجم)
سمک عیار
الاغانی(در زمینه موسیقی و تالیف ابوالفرج اصفهانی)
مفید الخاص(ذکریای رازی)
خواص الاشجار(ذکریای رازی)
شاهنامه توپقاپوسرای(اشاره به نام موزهای در ترکیه)
شاهنامه کاما(محفوظ در موسسه شرق شناسی کاما در روسیه)
سفالهای منقوش مکتب سلجوقی
به علت تحریم استفاده از فلزات گرانبها در دوره اسلامی٬ساخت ظروف سفالی رونق یافت٬نقشهای سفالها عمدتا ویژگیهای نگارههای این عهد را بازتاب میدهند و در مورد خطوط از خط کوفی بر سفالینهها سود بردهاند.
مکتب تبریز ۱
اولین مکتب نگارگری ایرانی که در تبریز پایه ریزی شده است،که به همین دلیل آن را مکتب تبریز ۱ نامیدهاند.
در دوران صفوی و بازگشت تختگاه به تبریز مکتب دیگری در نگارگری با نام تبریز ۲ شکل میگیرد.
همچنین برای اولین بار در تاریخ ایران مصور سازی کتب به شکل کارگاهی و در مجموعهای به نام ربع رشیدی که به همت خواجه رشد الدین فضل الله بنا شده بود به انجام میرسید
شاهنامه دموت-صحنه زاری و مویه برای مرگ اسکندر-قرن هفتم هجری-تاثیر از هنر بیزانس در توجه به نمایش دقیق چین و چروک پارچهها-محفوظ در گالری فری واشگنتنآمریکا
فرم شناسی
پایان جنگ(حملات مغولان به ایران) زمینه را برای تبادلات فرهنگی فراهم کرد،از این رو بیشترین تاثیر از هنر شرق دور در این دوره به چشم میخورد،نگارههای این مکتب در شکل هاشورزنی متاثر از مکتب تانگ در چین و در شکل پرداخت موضوع مشابه نقاشیهای دوره یوآن چین است و همچنین مولفههای هنری بیزانس در اندازهای کم رنگ تر در این نگارهها به چشم میخورد.