روش تدریس حروف ناخوانا برای خردسالان
هدف: همان هدفی است که از تدریس حروف ناخوانا برای بزرگسالان داشتیم و انتظارات می‌باشد.
مقدّمه: در بررسی موارد حروف ناخوانا در قرآن و سهولت آموزش آنها برای خردسالان به این نتیجه رسیدیم که پنج مورد از هفت مورد را تحت عنوان حروف ناخوانای «والی» در قرآن (که نشانه آنها نداشتن علامت بود) و دو مورد دیگر را تحت عنوان تبدیل صداهای کشیده به کوتاه مطرح می‌کنیم. در این تقسیم‌بندی جدید، موارد حروف ناخوانا را به ترتیب «و، ا، ل، ی» می‌آوریم، برای این مقصود پنج مورد را بر این اساس مورد بررسی دوباره قرار می‌دهیم.
حرف «واو»: حرف واو در دو مورد اوّل «پایه و کرسی همزه» و دوّم «پایه و کرسی الف مدّی» موجود بود.
حرف «الف»: حرف الف در سه مورد اوّل «پایه و کرسی همزه» و سوّم «الف جمع» و پنجم «همزه وصل» موجود بود.
حرف «لام»: حرف لام تنها در مورد ششم «لام «ال» تعریف نزد حروف شمسی» موجود است.
حرف «یاء»: حرف یاء در دو مورد اوّل «پایه و کرسی همزه» و دوّم «پایه و کرسی الف مدّی» موجود بود.
مراحل تدریس
1 از کلمات فارسی که دارای حرف ناخوانا باشند برای طبیعی جلوه دادن این امر کمک می‌گیریم.
2 حروف ناخوانا در قرآن را تحت عنوان «حروف والی» معرّفی می‌کنیم و مشخّصه آنها را بیان می‌کنیم.
3 موارد حروف ناخوانا به ترتیب حروف «و، ا، ل، ی» را معرّفی می‌کنیم.
4 روی کلماتی که دارای آن مورد از حروف ناخوانا باشد تمرین می‌کنیم.
5 روی آیاتی که دارای آن مورد از حروف ناخوانا باشد تمرین می‌کنیم.
روش تدریس
همانند روش بزرگسالان برای طبیعی جلوه دادن حروف ناخوانا در نگارش قرآن، از کلمات فارسی که دارای حرف ناخوانا باشد استفاده می‌کنیم و پس از آن، حروف ناخوانا در قرآن را معرّفی می‌کنیم.
معلّم: در قرآن به چهار حرف «و، ا، ل، ی» برمی‌خوریم که هرگاه علامت نداشتند خوانده نمی‌شوند.
هروقت بی علامتند زدست مردم راحتند
هروقت با علامتند گرفتار قرائتند
برای این که این چهار حرف، در ذهنتان بماند با آنها کلمه «والی» ساخته‌اند.
بَه بَه ببین چه عالیه چون از حروف والیه
نوشته میشه خونده، نمیشه
برای آشنایی کامل با آنها در قرآن، موارد هر یک را به ترتیب می‌آوریم، اوّلین حرف کلمه «والی»، «واو» است، امروز می‌خواهیم با موارد «واو ناخوانا» در قرآن آشنا شویم (عنوان موارد واو ناخوانا را روی تابلو می‌نویسیم).
موارد واو ناخوانا
معلّم: هرگاه روی حرف «واو»، «همزه» قرار گیرد «ؤ» در این صورت و او خوانده نمی‌شود و در حکم پایه و کرسی برای حمزه خواهد بود و علامت موجود روی آن مربوط به خود همزه است، مانند:
مُؤْمِنْ، تُؤْتی، باؤُو
چند مثالِ اوّل را نخست بدون حرف واو می‌نویسیم و بعد از خواندن آن، واو را با توضیحات لازم اضافه می‌کنیم، به عنوان مثال: معلّم: این کلمه را «مُئْ مِنْ» باهم بخوانید.
دانش آموزان: مُئْ مِنْ.
معلّم: این واوی که به این کلمه اضافه می‌کنم «مُؤْمِنْ» هیچ علامتی ندارد، آیا خونده میشود؟
دانش آموزان: خونده نمی‌شود.
معلّم: حالا باهم بخوانید.
دانش آموزان: مُئْ مِنْ.
معلّم: در این کلمه چه حرفی خوانده نشد؟
دانش آموزان: واو.
معلّم: چرا خوانده نشد؟
دانش آموزان: علامت ندارد.
معلّم: بله، این «واو» چون علامت ندارد خوانده نمی‌شود و در این جا حکم پایه و کرسی برای همزه دارد واز حروف «والی» به حساب می‌آید.
چند کلمه دیگر به همین روش مثال می‌زنیم، سپس برای آشنایی بیشتر، روی کلمات و آیاتی که دارای مورد فوق باشد تمرین می‌کنیم و پس از آن که مطئمن شدیم دانش آموزان یاد گرفته‌اند، مورد دیگر واو ناخوانا را معرّفی می‌کنیم.
معلّم: یکی دیگر از موارد واو ناخوانا در قرآن وقتی است که بعد از صدای کشیده فتحه «»، حرف «واو» قرار گیرد و هیچ‌گونه علامتی هم نداشته باشد. در درس صدای کشیده فتحه گفتیم که صدای کشیده فتحه چند شکل دارد؟
دانش آموزان: دو شکل «ا،».
معلّم:بعضی وقت‌ها پس از شکل دوّم صدای کشیده فتحه «» حرف واوی قرار می‌گیرد و هیچ‌گونه علامتی هم ندارند، در این صورت این واو خوانده نمی‌شود، مانند:
صَلوه ُ ، حَیوه ُ ، زَکوه ُ
برای چند مثالِ اوّل همانند روش پایه همزه عمل می‌کنیم (نخست واو را نمی‌نویسیم و بعد از خواندن کلمه، واو را با توضیحات مذکور اضافه می‌کنیم) سپس برای آشنایی بیشتر روی کلمات و آیات قرآنی که دارای مورد فوق باشد تمرین می‌کنیم، و پس از آن که مطمئن شدیم دانش آموزان درس را یاد گرفته‌اند، تکلیف منزل را مشخّص می‌کنیم.
موارد الف
پیش از تدریس موارد الف، نخست از درس گذشته تمرین می‌کنیم و پس از آن که مطمئن شدیم دانش آموزان درس را یاد گرفته‌اند، درس جدید را آغاز می‌کنیم.
معلّم: همه با موارد «واو» ناخوانا در قرآن آشنا شدیم، امروز می‌خواهیم با موارد الف ناخوانا آشنا شویم، یکی از موارد الف ناخوانا، الفی است که پایه و کرسی همزه قرار گیرد، در این صورت الف خوانده نمی‌شود، و علامت موجود روی آن مربوط به خود همزه است، مانند:
سَأَلَ، أَخَذَ، أَنْشَأْنا
مثال‌ها را مانند سابق، نخست بدون الف و سپس الف را با توضیحات مذکور اضافه می‌کنیم، پس از تمرین روی کلمات، آیات را تمرین می‌کنیم و بعد از آن که مطئمن شدیم دانش آموزان درس را یاد گرفته‌اند، مورد دیگر الف ناخوانا را بیان می‌کنیم.
دو مورد دیگر برای الف باقی ماند. یکی «الف جمع» ودیگر «همزه وصل»، برای پرهیز از اصطلاحات عربی، آن دو را بر این گونه معرّفی می‌کنیم: هرگاه الف در وسط (تا شامل همزه وصل شود) و یا آخر کلمه (تا شامل الف جمع شود) قرار گیرد و علامتی هم نداشته باشد، خوانده نمی‌شود. (دیگر کاری به نحوه خواندن همزه وصل در ابتدای کلمات نداریم. بعد از یادگیری ساده خوانی در بحث روانخوانی قرآن، آن را آموزش می‌دهیم(.
معلّم: اضافه بر مورد فوق که الف پایه و کرسی برای همزه بود، هرگاه الفی در وسط یا آخر کلمه قرار بگیرد و علامتی هم نداشته باشد خوانده نمی‌شود، مانند:
وَاضْرِبْ، نَصَرُوا، وَاذْکُرِاسْمَ
روی کلمات و سپس روی آیات تمرین می‌کنیم و پس از آن که مطئمن شدیم دانش آموزان درس را یاد گرفته‌اند، تکلیف منزل را مشخّص می‌کنیم.
مورد لام
برای لام یک مورد بیشتر نداریم و آن وقتی بود که بعد از «لام»، «حروف شمسی» باشد، با توجّه به این که خود «لام» در نگارش علامتی ندارد و در عوض «حروف شمسی» بعد از آن همه «مشدّد» می‌باشند، نیازی به معرّفی «الف و لام تعریف» و «حرف شمسی و قمری» نیست و می‌توانیم آن را این گونه ساده کنیم: هرگاه «لام» در نگارش علامتی نداشت خوانده نمی‌شود و در عوض حرف بعد از آن با علامت «تشدید» خوانده میشود و با آوردن چند مثال برای حروف شمسی و قمری تفاوت آن دو را در تلفّظ و علامت گذاری عملاً نشان می‌دهیم.
موارد یاء
فقط دو مورد درباره «یاء» داشتیم یکی مربوط به پایه و کرسی برای همزه و دیگری پایه و کرسی الف مدّی، پس از تمرین از درس قبل و پس از آن که مطمئن شدیم دانش آموزان درس را یاد گرفته‌اند، این دو رابه ترتیب توضیح می‌دهیم و تمرین می‌کنیم.
معلّم: امروز می‌خواهیم با موارد آخرین «حرف ناخوانا» که «یاء» باشد. آشنا شویم، در قرآن به دو مورد بر می‌خوریم که حرف «یاء» نوشته شده ولی خوانده نمی‌شود، یکی آن جاهایی که «پایه و کرسی برای همزه» واقع شود، هرگاه همزه«ء» روی حرف «یاء آخر» یا «غیر آخر»، «ئ، ئ» قرار گیرد، «یاء» در حکم «پایه و کرسی برای همزه» است وخوانده نمی‌شود، علامت موجود روی آن نیز مربوط به «همزه» می‌باشد. مانند:
بارِئُ که خوانده میشود بارِء‌ُ
مَلائِکَه ُ که خوانده میشود مَلاءِکَه ُ
روی کلمات و سپس روی آیات تمرین می‌کنیم و پس از آن که مطئمن شدیم دانش آموزان درس را یاد گرفته‌اند، مورد دیگر را بیان می‌کنیم.
معلّم: یکی دیگر از موراد «یاء ناخوانا» در قرآن، وقتی است که «پایه و کرسی برای صدای کشیده فتحه» واقع شود، هرگاه بعد از صدای کشیده فتحه «» حرف «یاء آخر» یا «غیر آخر» قرار گیرد و هیچ‌گونه علامتی هم نداشته باشد، « ی ی) خوانده نمی‌شود. مانند:
ضُحی که خوانده میشود ضُحا
نَزیکَ که خوانده میشود نَراکَ.
روی کلمات و سپس روی آیات تمرین می‌کنیم و پس از آن که مطئمن شدیم دانش آموزان درس را یاد گرفته‌اند، تکلیف منزل را مشخّص می‌کنیم تا برای جلسه بعد آن را انجام دهند.
تذکّراتی که در پایان روش تدریس حروف ناخوانا برای بزرگسالان دادیم، در مورد خردسالان نیز لازم است رعایت شود.
تبدیل صداهای کشیده به صدای کوتاه
دو مورد دیگر از حروف ناخوانا باقی ماند که بنا شد آن دو را تحت عنوان «تبدیل صداهای کشیده به کوتاه» مطرح کنیم، در این درس پس از تمرین از درس گذشته و این که مطمئن شدیم دانش آموزان درس را یاد گرفته‌اند، آن دو را به ترتیب بیان می‌کنیم.
معلّم: در قرآن به دو مورد برمی‌خوریم که صدای کشیده تبدیل به صدای کوتاه» میشود.
1 در قرآن به «شش کلمه» بر می‌خوریم که با«صدای کشیده» ضمّه «اُو» نوشته شده ولی با صدای کوتاه ضمّه «اُ» خوانده میشود، و آن شش کلمه عبارتند از:
اُولی، اُولُوا، اُولاءِ، اُولاتِ، اُولئِکَ، سَاُوریکُمْ
که به این شکل خوانده می‌شوند:
اُلی، اُلُوا، اُلاءِ، اُلاتِ، اُلئِکَ، سَاُریکُمْ
روی آیاتی که دارای این کلمات است تمرین می‌کینم و پس از این که مطئمن شدیم دانش آموزان درس را یاد گرفته‌اند، آخرین مورد از حروف ناخوانا را بیان می‌کنیم
2 هرگاه صدای کشیده « ا، ی ، ُ و» در آخر کلمه و در ابتدای کلمه دیگر حرف ساکن یا تشدید دار قرار گیرد، صدای کشیده تبدیل به صدای کوتاه «َُِ» میشود، در قرآن‌های با رسم الخط فارسی که صدای کشیده فتحه و کسره را به این شکل « ا ی» علامت گذاری کرده‌اند، برای راهنمایی قاری در موارد فوق به صورت صدای کوتاه فتحه و کسره (َِ) نوشته‌اند. تنها مورد صدای کشیده ضمّه است که باید دقّت کنیم با صدای کوتاه ضمّه خوانده شود. مانند: