اصطلاحات پیشداوری ، تبعیض و حتی قالبی در محاورات روزانه و رسانه ها گاه به یک معنا به کار می روند ، ولی در واقع هر یک به مفهوم خاص اشاره دارد از این رو متون روان شناسی اجتماعی به طور متمایز بررسی می شوند. روان شناسی اجتماعی برای پیشداوری تعاریف متعددی ارائه داده اند که به چند نمونه اشاره می کنیم :
« پیشداوری، دوست داشتن یا بیزاری از افراد به دلیل عضویت آنان در یک گروه اجتماعی است که معمولاً بیشتر به سوگیری منفی اشاره دارد». (فورسیث ، 1995)
« پیشداوری نگرش ویژه نسبت به اعضای گروههای اجتماعی است که صرفاً به جهت عضویت آنها در آن گروهها شکل می گیرد و معمولاً منفی است » .(بارون،بایرن 1997)
پیشداوری قضاوت زود هنگام ، پندار یا احساس ویژه نسبت به یک موضوع است که معمولاً قبل از جمع آوری و بررسی اطلاعات لازم پدید می آید و بر شواهد ناکافی یا حتی خیالی مبتنی است. (کلاین برگ ، 1968) .
پیشداوری مفهومی عام است ولی در متون روان شناسی اجتماعی در اغلب موارد فقط پیشداوری منفی نسبت به اعضای گروههای اجتماعی بررسی گردیده و کمتر به موارد دیگر پیشداوری اشاره شده است. در حالی که ممکن است پیشداوری نسبت به اشخاص ، اشیا و حتی مکان ها باشد. افزون بر این پیشداوری ممکن است مثبت باشد که در بحث تصورات قالبی به آن اشاره خواهیم کرد.
پیشداوری نسبت به گروههای اجتماعی معمولاً به صورت نگرش در می اید و خصوصیات آن را به همراه دارد. نگرش ها به عنوان طرح ذهنی عمل می کنند. طرحهای ذهنی چارچوبهایی شناختی اند که تفسیر و یادآوری اطلاعات را سازماندهی می کنند. به همین جهت افرادی که نسبت به برخی گروهها پیشداوری دارند مایلند اطلاعات مربوط به این گروه ها را به نحو متفاوتی پردازش کنند . آنان اطلاعات هماهنگ با دیدگاههای خویش را بیشتر مورد توجه قرار می دهند و آنها را با دقت به خاطر می سپارند . یکی از خصوصیات دیگر نگرش ، احساسات و عواطف مربوط به موضوع نگرش است. معمولاً افراد دچار پیشداوری نسبت به اعضای گروه های اجتماعی احساسات و عواطف منفی دارند.
تصورات قالبی : این اصطلاح را نخستین بار لیپمن 1992 به کار برد وی آن را تصویری ذهنی در نظر گرفت که ماهیت و کارکرد گروههای اجتماعی را نشان می دهد بعد از وی تصور قالبی معنای فراتر به خود گرفت و بدین صورت تعریف شد : « تصورات قالبی مجموعه ای از چارچوب های شناختی است که مشتمل بر شناخت ها و باورهایی راجع به گروههای اجتماعی خاص است. (بارون ، بایرن ، 1997) .
تصورات قالب نقش میان برهای دهنی را ایفا می کند و به کارگیری آنها ما را در بسیاری از موارد از کوشش های شناختی بی نیاز می سازد. وقتی توانایی ما برای فعالیت شناختی محدود است بیشتر احتمال دارد که برای قضاوت درباره دیگران به تصورات قالبی میان برهای ذهنی رجوع کنیم. بنابراین تصورات قالبی را می توان نخستین عناصر شناختی پیشداوری در نظر گرفت.
تبعیض : پیشداوری معمولاً به صورت رفتار تبعیض آمیز آشکار می شود. البته نگرش ها همیشه در رفتار آشکار تجلی نمی نماید و پیشداوری نیز از این امر مستثنی نیست . در برخی موارد اشخاصی که نسبت به اعضای گروههای مختلف اجتماعی نگرش های منفی دارند نمی توانند نظر خویش را مستقیماً ابراز کنند. زیرا محدودیت های اجتماعی و ترس از انتقام آنان را از چنین امری باز می دارد و همچنین افرادی که اعتقاد دارند تبعیض تعدی به حقوق دیگران است ، هنگامی که خود به رفتار تبعیض آمیز دست می زنند دچار احساس گناه می شوند.
انواع پیشداوری
هرگاه افرادی در یک صفت قابل ملاحظه اجتماعی مانند دین ، قومیت ، جنس ، سن ، گرایش سیاسی ، جایگاه اجتماعی و زمینه فرهنگی مشترک باشد یک گروه اجتماعی محسوب می شوند، هر چند دیگران آنان را یک گروه در نظر نگیرند و گاه خود نیز از این که یک گروه تشکیل داده اند بی خبرند. مثلاً مسافران یک کشتی که سفری نسبتاً طولانی در پیش دارند یک گروه محسوب می شوند ، هر چند روابط اعضای چنین گروهی اغلب با پایان سفر بیشتر ادامه نخواهد یافت . پیشداوری مبتنی بر ملاک های فوق شکل می گیرد و به همین جهت در جوامع بشری شاهد پیشداوری گروهی بر اساس علایق دینی ، نژادی ، قومیت و سایر ملاک ها هستیم. نتایج بررسی های بارن ، بایرن نشان می دهد که غیر از گروههای اجتماعی ، گاهی افراد دارای تیپ های جسمانی مختلف چاق ، لاغر و عضلانی در معرض پیشداوری قرار می گیرند. مثلاً افراد چاق در مصاحبه های شغلی بی کفایت تر از دیگران ارزیابی می شوند و پرستاران نیز از همدلی کمتر خویش با افراد چاق و بی میلی به مراقبت از آنان گزارش می دهند. این در حالی است که هیچ افراد چاق یک گروه اجتماعی محسوب نمی شوند.(بارون ، بایرن، 1997) .
روشن شده است که در جریان پیشداوری به هر دو دسته پیشداوران و کسانی که هدف پیشداوری قرار می گیرند آسیب های شدیدی وارد می شود. اگر چه مضرات پیشداوری در موارد مختلف یکسان نیست ولی تاثیر فراگیر آن در رفتار و روابط افراد و گروهها قابل مشاهده است. ما در این بخش اشاره ای به پیشداوری دینی و قومی می کنیم و سپس پیشداوری جنسی را بررسی خواهیم نمود.
الف) پیشداوری و تعصبات قومی و دینی
یکی از قدیمی ترین منابع اختلاف گروهها که پیشداوری ، تعصب ناروا به دنبال داشته است . عقاید دینی و گرایش های مذهبی بوده است بسیاری از جنگ های خونین ، قتل و پرخاشگری و تفتیش عقاید را می توان از پیامدهای ناگوار تعصبات دینی بر شمرد مخالفت های یهودیان با عیسی (ع) معارضه یهودیان مدینه با پیامبر اسلام جنگ های صلیبی ، اشغال سرزمین فلسطین و سرانجام جنگ نابرابر صربستان با مسلمانان بوسنی و تجاوز به کوزور از تعصبات دینی نشأت گرفته است. در آسیا به ویژه هند و پاکستان نیز شاهد اختلاف ادیان هستیم . در میان گروندگان به هر دین نیز اختلافات فرقه أی متداول است که اختلاف بین کاتولیک ها و پروتستان ها در مسیحیت و اختلاف شیعه و اهل سنت در اسلام از این نمونه اند . در همه این موارد آمیزه ای از علایق دینی و قومی موجب اختلافات شده است. بررسی ها نشان می دهد که طرفداران و معتقدان به ادیان و مذاهب در قبال دین یا مذهب مقابل، تصورات قالبی منفی شدیدی داراند که موجب پیشداوری نسبت به آنها می شود. و زمینه اختلاف و تعارض شدید را فراهم می کند. گر چه این نوع پیشداوری و تعصب اهمیتی در ردیف انواع دیگر پیشداوری دارد و حتی در خور توجه بیشتری است ، ولی در متون روانشناسی اجتماعی از آن غفلت شده است .
ب) پیشداوری جنسی
نیمی از جمعیت دنیا را زنان تشکیل می دهند ، ولی با وجود این واقعیت در برخی فرهنگها با آنان مشابه گروه های اقلیت برخورد می شود؛ تصورات قالبی منفی بر ضد آنان رواج می یابد و در نتیجه از برخی مزایای اجتماعی محروم می شوند. در برهه ای از تاریخ حتی انسانیت زنان مورد تردید قرار می گرفت ولی اکنون به توانایی ها و استعدادهای این جنس توجه بیشتری می شود. اگرچه رفتار تبعیض آمیز آشکار در برخی کشورها بر اساس قوانینی منع شده است ولی هنوز پیشداوری جنسی در مناطقی از جهان ادامه دارد و باید اذعان کرد که این نوع پیشداوری فراگیرتر از سایر انواع پیشداوری است.
« ربودن و به اسارت بردن زنان ، تجاوز با آنان در اردوگاه های پناهندگی و کشتار کودکان بی پناه ، جنایاتی است که صرب ها در هر جنگ تکرار می کنند. حمله صرب ها به کوزور و کشتار آلبانی تبارها نیز از این قاعده مستثنی نبود. صرب ها از زنان و کودکان آلبانیایی به عنوان سپر انسانی استفاده می کنند و برای جلوگیری از حملات هوایی و موشکی ، آنها را به ناطق تحت کنترل خود نظیر پل ها و تاسیسات نظامی می بردند.
تصورات قالبی جنس :
هسته شناختی تبعیض جنسی ، تصورات قالبی مربوط به جنس است. اغلب نسبت به زنان تصورات قالبی نیرومند و پایداری وجود دارد . اگر چه در مورد مردان نیز تا حدی این گونه است ، ولی تصورات قالبی مربوط به زنان از نظر تعداد بیشتر و در محتوی منفی تر است. مثلاً در بسیاری از فرهنگ ها فرض می شود که مردان دارای خصلت های مطلوبی مانند قاطعیت ، قوت ، اعتماد به نفس ، بلند پروازی و عقلایی بودن هستند. در مقابل فرض می شود که زنان از صفات ظاهراً نامطلوبی مانند انفعال ، سلطه پذیری ، عدم قاطعیت ، عاطفی بودن و وابستگی برخوردارند (بایروت ، بایرن، 1997) .
ج) پیشداوری بر توانایی های جسمی
در این بخش به یکی از ابعاد کاربردی پیشداوری که مربوط به امور جسمانی است می پردازیم . شواهد اخیر نشان می دهد که تصورات قالبی و به دنبال آن پیشداوری علاوه بر تاثیری که بر افکار و تعامل های اجتماعی دارد بر سلامت جسمانی و توانمندی های افراد نیز اثر می گذارد. بررسی لوی ولانگر درباره آثار افزایش سن بر حافظه شواهدی بر این امر فراهم می کند . بسیاری از افراد باور دارند که قدرت حافظه انسان با افزایش سن، کاهش می یابد. از جمله در امریکا تصورات قالبی پیری بسیار منفی است. افزایش سن در این کشور با نقصان در سلامت و توانایی های شناختی و قیافه ظاهری قرین شمرده می شود . به عبارتی پیر شدن خوشایند قلمداد نمی شود ، ولی فرهنگ های دیگر دیدگاه بسیار متفاوتی از پیران دارند. در فرهنگ اسلامی یا در فرهنگ های شرقی ، اشخاص پیر به علت عقل و دانش انبوه و تجربه بسیارشان مورد احترام و ستایش قرار می گیرند. مثلاً در فرهنگ چینی نمی پذیرند که پیران حافظه خود را از دست می دهند یا توانایی شناختی آنان کاهش می یابد .
لوی و لانگر اظهار می دارند که آثار تصورات قالبی بر سلامت جسمانی از طریق باورهایی است که مردم بدون قید و شرط می پذیرند. وقتی این باورها شکل گرفت دیگر بررسی نمی شود و به شیوه ای ناهشیار پذیرفته می شود. این باورها ممکن است در تصورات قالبی گنجانده شوند و به دلیل استحکام آنها تاثیر نیرومندی بر تصورات قالبی اعمال کنند. لوی ولانگر برای بررسی این امر سه گروه آزمودنی را مورد مطالعه قرار دادند. ناشنوایان امریکایی آمریکایی هایی که شنوا بودند و چینی ها . بررسی ها نشان می دهد که امریکایی ناشنوا دیدگاهی شبیه ب چینی ها دارند و پیری را موجب کاهش توانایی های افراد نمی دانند . در هر گروه نیمی از آزمودنی ها جوان بودند. (بین 20 تا 30 سالگی) و بقیه پیر بودند (از 50 تا 100 سالگی) . همه آزمودنی ها تکالیفی را انجام می دادند که حافظه آنان را می سنجید. همان گونه که در نمودار ملاحظه می شود نتایج عملکرد جوانان سه گروه تفاوت بسیاری نداشت . ولی در نتایج پیران ، عملکرد چینی ها و امریکایی های ناشنوا بسیار بهتر از امریکایی های شنوا بود. یافته های دیگر نشان می دهد که فرهنگ بر تصورات قالبی آزمودنی ها در باب پیری واقعاً اثر می گذارد. بعلاوه هرچه دیدگاه ها درباره پیری مثبت تر باشد عملکرد آزمودنی در تکالیف سنجش حافظه بهتر بوده است. این نتایج تاثیر تصورات قالبی را بر کنش اجتماعی و سلامت افراد نشان می دهد (لوی ولانگر ، 1994) .
نژاد پرستی
امروزه ،نژاد پرستی به صورت قبلی خود وجود ندارد تحول اجتماعی موجب شده است که تصورات قالبی و پیشداوری های اجتماعی ، حتی اگر از بین نرفته باشد، مثل سابق آشکارا بیان نشود . برای اجتناب از به کار بردن کلمه نژادپرستی ، کلمات و عبارات دیگری ساخته شده است. مثلاً به جای گفتن « سیاهان» از عبارت اقلیتهای قابل توجه استفاده می شود . امروزه بر حسب نژادپرست با نکوهش اجتماعی بسیار شدید همراه است. در کشورهای اروپایی و آمریکایی اتهام نژادپرستی به اشخاص ، بزرگترین توهین به حساب می آید.
جنسیت گرایی
جنسیت گرایی از روی پیشداوری ها و رفتارهای تبعیضی نسبت به یک شخص ، بر اساس تعلق او به یکی از دو جنس ، شناخته می شود هر چند که این تعریف هم رفتارهای مربوط به زنان و هم رفتارهای مربوط به مردان را شامل می شود ، لزومی ندارد که مدتها در تاریخ بشریت تحقیق کنیم تا نشان دهیم همیشه زنان قربانیان تبعیض جنسی بوده اند.
منابع پیشداوری
هر دوی اینها رفتارهایی اکتسابی است و کلیه توضیحات روان شناختی ، جامعه شناختی و اقتصادی به فهم چگونگی پیدایی و توسعه این رفتارها کمک می کند.
الف: تبیینهای روان شناختی
توضیحات روان شناختی را می توان به شرح زیر خلاصه کرد :
1 اکتساب پیشداوری و تعصب فرآیندی سه مرحله ای است که در خلال اجتماعی شدن یا جامعه پذیری حادث می شود . از مطالعه ای که اخیراً انجام شده ، چنین بر می آید که کودکان تا 8 سالگی از ویژگی های نژادی برداشتی روشن و ثابت ندارند. دومین مرحله ، پیشداوری با حمایتهای اجتماعی که از یک گروه به عمل می آید همراه می شود. مثلاً بچه ها تا سال دوم دبستان بیشتر دقت می کنند و اهمیت نمی دهند ، اما در کلاس پنجم در انتخاب دوستان بیشتر دقت می کنند و همرنگهای خودشان را ترجیح می دهند. مرحله سوم توانایی کاربرد عملی پیشداوری و تبعیض است. در دبیرستان شاگردان نسبت به اشخاص متعلق به نژادهای دیگر مؤدبانه یا بی ادبانه رفتار می کنند که با رفتار 8 ساله ها بسیار تضاد دارد ، زیرا گروه اخیر فقط معمولاً حرف می زنند ، اما گروه اول عملاً پیشداوری و تبعیض را به کار می گیرند.
2 یکی از منابع عمده پیشداوری و تبعیض شخصیت سلطه گر (استبدادی ، خودکامه) است. بر اساس پنج تحقیق انجام شده این نوع شخصیت به معنای آن است که صاحب آن به شدت از ارزشهای طبقه متوسط دفاع می کند بدون انتقاد افراد قوی و قدرتمند را می پذیرد و تمجید می کند ، با ضعفا به درشتی رفتار می کند ، و درباره ندانسته ها (آنچه ناشناخته است = ناشناخته ها) با ترس و خرافات شدید عمل می کند . طرفداران این نظریه می گویند که چنین کسی به ابراز پیشداوری و تبعیض در برابر گروههای نژادی تمایل شدید دارد. شرایط مساعد جامعه پذیری می تواند رشد این نوع شخصیت را تشویق کند. این نوع شخصیت معمولاً محصول روش توام با سختگیری و انضباط در پرورش فرزندان است ، زیرا به موجب این روش کودکان باید بی چون و چرا از والدین اطاعت کند ولی اگر نسبت به والدین بی احترامی روا دارند تنبیه می شوند.
جامعه شناسان بدان سبب از نظریه مربوط به شخصیت مورد بحث استقبال کرده اند که نتایج مطالعه درباره آن در سالهای اخیر مرتباً منتشر می شده است. اما از لحاظ تاریخی ، مطالعات مربوط به شخصیت مستبد را به دلیل روش ضعیف نمونه گیری و دیگر نقطه ضعفهای تحقیقی با باد انتقاد گرفته اند . به علاوه عده ای از جامعه شناسان با آن مخالفت کرده می گویند : پیشداوری و تبعیض شرایطی است که انحصاراً معلول پرورش نادرست کودکان است و افراد بهنجار را شامل نمی شود. در واقع بسیاری از شواهد مبین آن است که عوامل دیگری غیر از اجتماعی شدن به شیوه استبدادی در تشدید اینگونه تمایلات
موثر است.