اصطلاحات پیشداوری ، تبعیض و حتی قالبی در محاورات روزانه و رسانه ها گاه به یک معنا به کار می روند ، ولی در واقع هر یک به مفهوم خاص اشاره دارد از این رو متون روان شناسی اجتماعی به طور متمایز بررسی می شوند.
روان شناسی اجتماعی برای پیشداوری تعاریف متعددی ارائه داده اند که به چند نمونه اشاره می کنیم : « پیشداوری، دوست داشتن یا بیزاری از افراد به دلیل عضویت آنان در یک گروه اجتماعی است که معمولاً بیشتر به سوگیری منفی اشاره دارد».
(فورسیث ، 1995) « پیشداوری نگرش ویژه نسبت به اعضای گروههای اجتماعی است که صرفاً به جهت عضویت آنها در آن گروهها شکل می گیرد و معمولاً منفی است » .(بارون،بایرن 1997) پیشداوری قضاوت زود هنگام ، پندار یا احساس ویژه نسبت به یک موضوع است که معمولاً قبل از جمع آوری و بررسی اطلاعات لازم پدید می آید و بر شواهد ناکافی یا حتی خیالی مبتنی است.
(کلاین برگ ، 1968) .
پیشداوری مفهومی عام است ولی در متون روان شناسی اجتماعی در اغلب موارد فقط پیشداوری منفی نسبت به اعضای گروههای اجتماعی بررسی گردیده و کمتر به موارد دیگر پیشداوری اشاره شده است.
در حالی که ممکن است پیشداوری نسبت به اشخاص ، اشیا و حتی مکان ها باشد.
افزون بر این پیشداوری ممکن است مثبت باشد که در بحث تصورات قالبی به آن اشاره خواهیم کرد.
پیشداوری نسبت به گروههای اجتماعی معمولاً به صورت نگرش در می اید و خصوصیات آن را به همراه دارد.
نگرش ها به عنوان طرح ذهنی عمل می کنند.
طرحهای ذهنی چارچوبهایی شناختی اند که تفسیر و یادآوری اطلاعات را سازماندهی می کنند.
به همین جهت افرادی که نسبت به برخی گروهها پیشداوری دارند مایلند اطلاعات مربوط به این گروه ها را به نحو متفاوتی پردازش کنند .
آنان اطلاعات هماهنگ با دیدگاههای خویش را بیشتر مورد توجه قرار می دهند و آنها را با دقت به خاطر می سپارند .
یکی از خصوصیات دیگر نگرش ، احساسات و عواطف مربوط به موضوع نگرش است.
معمولاً افراد دچار پیشداوری نسبت به اعضای گروه های اجتماعی احساسات و عواطف منفی دارند.
تصورات قالبی : این اصطلاح را نخستین بار لیپمن 1992 به کار برد وی آن را تصویری ذهنی در نظر گرفت که ماهیت و کارکرد گروههای اجتماعی را نشان می دهد بعد از وی تصور قالبی معنای فراتر به خود گرفت و بدین صورت تعریف شد : « تصورات قالبی مجموعه ای از چارچوب های شناختی است که مشتمل بر شناخت ها و باورهایی راجع به گروههای اجتماعی خاص است.
(بارون ، بایرن ، 1997) .
تصورات قالب نقش میان برهای دهنی را ایفا می کند و به کارگیری آنها ما را در بسیاری از موارد از کوشش های شناختی بی نیاز می سازد.
وقتی توانایی ما برای فعالیت شناختی محدود است بیشتر احتمال دارد که برای قضاوت درباره دیگران به تصورات قالبی میان برهای ذهنی رجوع کنیم.
بنابراین تصورات قالبی را می توان نخستین عناصر شناختی پیشداوری در نظر گرفت.
تبعیض : پیشداوری معمولاً به صورت رفتار تبعیض آمیز آشکار می شود.
البته نگرش ها همیشه در رفتار آشکار تجلی نمی نماید و پیشداوری نیز از این امر مستثنی نیست .
در برخی موارد اشخاصی که نسبت به اعضای گروههای مختلف اجتماعی نگرش های منفی دارند نمی توانند نظر خویش را مستقیماً ابراز کنند.
زیرا محدودیت های اجتماعی و ترس از انتقام آنان را از چنین امری باز می دارد و همچنین افرادی که اعتقاد دارند تبعیض تعدی به حقوق دیگران است ، هنگامی که خود به رفتار تبعیض آمیز دست می زنند دچار احساس گناه می شوند.
انواع پیشداوری هرگاه افرادی در یک صفت قابل ملاحظه اجتماعی مانند دین ، قومیت ، جنس ، سن ، گرایش سیاسی ، جایگاه اجتماعی و زمینه فرهنگی مشترک باشد یک گروه اجتماعی محسوب می شوند، هر چند دیگران آنان را یک گروه در نظر نگیرند و گاه خود نیز از این که یک گروه تشکیل داده اند بی خبرند.
مثلاً مسافران یک کشتی که سفری نسبتاً طولانی در پیش دارند یک گروه محسوب می شوند ، هر چند روابط اعضای چنین گروهی اغلب با پایان سفر بیشتر ادامه نخواهد یافت .
پیشداوری مبتنی بر ملاک های فوق شکل می گیرد و به همین جهت در جوامع بشری شاهد پیشداوری گروهی بر اساس علایق دینی ، نژادی ، قومیت و سایر ملاک ها هستیم.
نتایج بررسی های بارن ، بایرن نشان می دهد که غیر از گروههای اجتماعی ، گاهی افراد دارای تیپ های جسمانی مختلف چاق ، لاغر و عضلانی در معرض پیشداوری قرار می گیرند.
مثلاً افراد چاق در مصاحبه های شغلی بی کفایت تر از دیگران ارزیابی می شوند و پرستاران نیز از همدلی کمتر خویش با افراد چاق و بی میلی به مراقبت از آنان گزارش می دهند.
این در حالی است که هیچ افراد چاق یک گروه اجتماعی محسوب نمی شوند.(بارون ، بایرن، 1997) .
روشن شده است که در جریان پیشداوری به هر دو دسته پیشداوران و کسانی که هدف پیشداوری قرار می گیرند آسیب های شدیدی وارد می شود.
اگر چه مضرات پیشداوری در موارد مختلف یکسان نیست ولی تاثیر فراگیر آن در رفتار و روابط افراد و گروهها قابل مشاهده است.
ما در این بخش اشاره ای به پیشداوری دینی و قومی می کنیم و سپس پیشداوری جنسی را بررسی خواهیم نمود.
الف) پیشداوری و تعصبات قومی و دینی یکی از قدیمی ترین منابع اختلاف گروهها که پیشداوری ، تعصب ناروا به دنبال داشته است .
عقاید دینی و گرایش های مذهبی بوده است بسیاری از جنگ های خونین ، قتل و پرخاشگری و تفتیش عقاید را می توان از پیامدهای ناگوار تعصبات دینی بر شمرد مخالفت های یهودیان با عیسی (ع) معارضه یهودیان مدینه با پیامبر اسلام جنگ های صلیبی ، اشغال سرزمین فلسطین و سرانجام جنگ نابرابر صربستان با مسلمانان بوسنی و تجاوز به کوزور از تعصبات دینی نشأت گرفته است.
در آسیا به ویژه هند و پاکستان نیز شاهد اختلاف ادیان هستیم .
در میان گروندگان به هر دین نیز اختلافات فرقه أی متداول است که اختلاف بین کاتولیک ها و پروتستان ها در مسیحیت و اختلاف شیعه و اهل سنت در اسلام از این نمونه اند .
در همه این موارد آمیزه ای از علایق دینی و قومی موجب اختلافات شده است.
بررسی ها نشان می دهد که طرفداران و معتقدان به ادیان و مذاهب در قبال دین یا مذهب مقابل، تصورات قالبی منفی شدیدی داراند که موجب پیشداوری نسبت به آنها می شود.
و زمینه اختلاف و تعارض شدید را فراهم می کند.
گر چه این نوع پیشداوری و تعصب اهمیتی در ردیف انواع دیگر پیشداوری دارد و حتی در خور توجه بیشتری است ، ولی در متون روانشناسی اجتماعی از آن غفلت شده است .
ب) پیشداوری جنسی نیمی از جمعیت دنیا را زنان تشکیل می دهند ، ولی با وجود این واقعیت در برخی فرهنگها با آنان مشابه گروه های اقلیت برخورد می شود؛ تصورات قالبی منفی بر ضد آنان رواج می یابد و در نتیجه از برخی مزایای اجتماعی محروم می شوند.
در برهه ای از تاریخ حتی انسانیت زنان مورد تردید قرار می گرفت ولی اکنون به توانایی ها و استعدادهای این جنس توجه بیشتری می شود.
اگرچه رفتار تبعیض آمیز آشکار در برخی کشورها بر اساس قوانینی منع شده است ولی هنوز پیشداوری جنسی در مناطقی از جهان ادامه دارد و باید اذعان کرد که این نوع پیشداوری فراگیرتر از سایر انواع پیشداوری است.
« ربودن و به اسارت بردن زنان ، تجاوز با آنان در اردوگاه های پناهندگی و کشتار کودکان بی پناه ، جنایاتی است که صرب ها در هر جنگ تکرار می کنند.
حمله صرب ها به کوزور و کشتار آلبانی تبارها نیز از این قاعده مستثنی نبود.
صرب ها از زنان و کودکان آلبانیایی به عنوان سپر انسانی استفاده می کنند و برای جلوگیری از حملات هوایی و موشکی ، آنها را به ناطق تحت کنترل خود نظیر پل ها و تاسیسات نظامی می بردند.
تصورات قالبی جنس : هسته شناختی تبعیض جنسی ، تصورات قالبی مربوط به جنس است.
اغلب نسبت به زنان تصورات قالبی نیرومند و پایداری وجود دارد .
اگر چه در مورد مردان نیز تا حدی این گونه است ، ولی تصورات قالبی مربوط به زنان از نظر تعداد بیشتر و در محتوی منفی تر است.
مثلاً در بسیاری از فرهنگ ها فرض می شود که مردان دارای خصلت های مطلوبی مانند قاطعیت ، قوت ، اعتماد به نفس ، بلند پروازی و عقلایی بودن هستند.
در مقابل فرض می شود که زنان از صفات ظاهراً نامطلوبی مانند انفعال ، سلطه پذیری ، عدم قاطعیت ، عاطفی بودن و وابستگی برخوردارند (بایروت ، بایرن، 1997) .
ج) پیشداوری بر توانایی های جسمی در این بخش به یکی از ابعاد کاربردی پیشداوری که مربوط به امور جسمانی است می پردازیم .
شواهد اخیر نشان می دهد که تصورات قالبی و به دنبال آن پیشداوری علاوه بر تاثیری که بر افکار و تعامل های اجتماعی دارد بر سلامت جسمانی و توانمندی های افراد نیز اثر می گذارد.
بررسی لوی ولانگر درباره آثار افزایش سن بر حافظه شواهدی بر این امر فراهم می کند .
بسیاری از افراد باور دارند که قدرت حافظه انسان با افزایش سن، کاهش می یابد.
از جمله در امریکا تصورات قالبی پیری بسیار منفی است.
افزایش سن در این کشور با نقصان در سلامت و توانایی های شناختی و قیافه ظاهری قرین شمرده می شود .
به عبارتی پیر شدن خوشایند قلمداد نمی شود ، ولی فرهنگ های دیگر دیدگاه بسیار متفاوتی از پیران دارند.
در فرهنگ اسلامی یا در فرهنگ های شرقی ، اشخاص پیر به علت عقل و دانش انبوه و تجربه بسیارشان مورد احترام و ستایش قرار می گیرند.
مثلاً در فرهنگ چینی نمی پذیرند که پیران حافظه خود را از دست می دهند یا توانایی شناختی آنان کاهش می یابد .
لوی و لانگر اظهار می دارند که آثار تصورات قالبی بر سلامت جسمانی از طریق باورهایی است که مردم بدون قید و شرط می پذیرند.
وقتی این باورها شکل گرفت دیگر بررسی نمی شود و به شیوه ای ناهشیار پذیرفته می شود.
این باورها ممکن است در تصورات قالبی گنجانده شوند و به دلیل استحکام آنها تاثیر نیرومندی بر تصورات قالبی اعمال کنند.
لوی ولانگر برای بررسی این امر سه گروه آزمودنی را مورد مطالعه قرار دادند.
ناشنوایان امریکایی آمریکایی هایی که شنوا بودند و چینی ها .
بررسی ها نشان می دهد که امریکایی ناشنوا دیدگاهی شبیه ب چینی ها دارند و پیری را موجب کاهش توانایی های افراد نمی دانند .
در هر گروه نیمی از آزمودنی ها جوان بودند.
(بین 20 تا 30 سالگی) و بقیه پیر بودند (از 50 تا 100 سالگی) .
همه آزمودنی ها تکالیفی را انجام می دادند که حافظه آنان را می سنجید.
همان گونه که در نمودار ملاحظه می شود نتایج عملکرد جوانان سه گروه تفاوت بسیاری نداشت .
ولی در نتایج پیران ، عملکرد چینی ها و امریکایی های ناشنوا بسیار بهتر از امریکایی های شنوا بود.
یافته های دیگر نشان می دهد که فرهنگ بر تصورات قالبی آزمودنی ها در باب پیری واقعاً اثر می گذارد.
بعلاوه هرچه دیدگاه ها درباره پیری مثبت تر باشد عملکرد آزمودنی در تکالیف سنجش حافظه بهتر بوده است.
این نتایج تاثیر تصورات قالبی را بر کنش اجتماعی و سلامت افراد نشان می دهد (لوی ولانگر ، 1994) .
نژاد پرستی امروزه ،نژاد پرستی به صورت قبلی خود وجود ندارد تحول اجتماعی موجب شده است که تصورات قالبی و پیشداوری های اجتماعی ، حتی اگر از بین نرفته باشد، مثل سابق آشکارا بیان نشود .
برای اجتناب از به کار بردن کلمه نژادپرستی ، کلمات و عبارات دیگری ساخته شده است.
مثلاً به جای گفتن « سیاهان» از عبارت اقلیتهای قابل توجه استفاده می شود .
امروزه بر حسب نژادپرست با نکوهش اجتماعی بسیار شدید همراه است.
در کشورهای اروپایی و آمریکایی اتهام نژادپرستی به اشخاص ، بزرگترین توهین به حساب می آید.
جنسیت گرایی جنسیت گرایی از روی پیشداوری ها و رفتارهای تبعیضی نسبت به یک شخص ، بر اساس تعلق او به یکی از دو جنس ، شناخته می شود هر چند که این تعریف هم رفتارهای مربوط به زنان و هم رفتارهای مربوط به مردان را شامل می شود ، لزومی ندارد که مدتها در تاریخ بشریت تحقیق کنیم تا نشان دهیم همیشه زنان قربانیان تبعیض جنسی بوده اند.
منابع پیشداوری هر دوی اینها رفتارهایی اکتسابی است و کلیه توضیحات روان شناختی ، جامعه شناختی و اقتصادی به فهم چگونگی پیدایی و توسعه این رفتارها کمک می کند.
الف: تبیینهای روان شناختی توضیحات روان شناختی را می توان به شرح زیر خلاصه کرد : 1 اکتساب پیشداوری و تعصب فرآیندی سه مرحله ای است که در خلال اجتماعی شدن یا جامعه پذیری حادث می شود .
از مطالعه ای که اخیراً انجام شده ، چنین بر می آید که کودکان تا 8 سالگی از ویژگی های نژادی برداشتی روشن و ثابت ندارند.
دومین مرحله ، پیشداوری با حمایتهای اجتماعی که از یک گروه به عمل می آید همراه می شود.
مثلاً بچه ها تا سال دوم دبستان بیشتر دقت می کنند و اهمیت نمی دهند ، اما در کلاس پنجم در انتخاب دوستان بیشتر دقت می کنند و همرنگهای خودشان را ترجیح می دهند.
مرحله سوم توانایی کاربرد عملی پیشداوری و تبعیض است.
در دبیرستان شاگردان نسبت به اشخاص متعلق به نژادهای دیگر مؤدبانه یا بی ادبانه رفتار می کنند که با رفتار 8 ساله ها بسیار تضاد دارد ، زیرا گروه اخیر فقط معمولاً حرف می زنند ، اما گروه اول عملاً پیشداوری و تبعیض را به کار می گیرند.
2 یکی از منابع عمده پیشداوری و تبعیض شخصیت سلطه گر (استبدادی ، خودکامه) است.
بر اساس پنج تحقیق انجام شده این نوع شخصیت به معنای آن است که صاحب آن به شدت از ارزشهای طبقه متوسط دفاع می کند بدون انتقاد افراد قوی و قدرتمند را می پذیرد و تمجید می کند ، با ضعفا به درشتی رفتار می کند ، و درباره ندانسته ها (آنچه ناشناخته است = ناشناخته ها) با ترس و خرافات شدید عمل می کند .
طرفداران این نظریه می گویند که چنین کسی به ابراز پیشداوری و تبعیض در برابر گروههای نژادی تمایل شدید دارد.
شرایط مساعد جامعه پذیری می تواند رشد این نوع شخصیت را تشویق کند.
این نوع شخصیت معمولاً محصول روش توام با سختگیری و انضباط در پرورش فرزندان است ، زیرا به موجب این روش کودکان باید بی چون و چرا از والدین اطاعت کند ولی اگر نسبت به والدین بی احترامی روا دارند تنبیه می شوند.
جامعه شناسان بدان سبب از نظریه مربوط به شخصیت مورد بحث استقبال کرده اند که نتایج مطالعه درباره آن در سالهای اخیر مرتباً منتشر می شده است.
اما از لحاظ تاریخی ، مطالعات مربوط به شخصیت مستبد را به دلیل روش ضعیف نمونه گیری و دیگر نقطه ضعفهای تحقیقی با باد انتقاد گرفته اند .
به علاوه عده ای از جامعه شناسان با آن مخالفت کرده می گویند : پیشداوری و تبعیض شرایطی است که انحصاراً معلول پرورش نادرست کودکان است و افراد بهنجار را شامل نمی شود.
در واقع بسیاری از شواهد مبین آن است که عوامل دیگری غیر از اجتماعی شدن به شیوه استبدادی در تشدید اینگونه تمایلات موثر است.
3 ـ به موجب نظریه وجه المصالحه یا سپر بلا (Scapegoar Theory) بر این نکته تاکید می شود که هرگاه راه رسیدن به هدف سد شود ، گاه نمی خواهند یا نمی توانند منابع یا مبانی ناکامی را پیدا کنند و در نتیجه خشم خود را متوجه فرد یا گروهی که در دسترس آنان است می سازند .
« جابجایی خشم از منبع اصلی ناکامی به سپر بلا » موجی آرام شدن تنش Tension انسان می شود که به آن تخلیه بار هیجانی (Catharsis) می گویند.
در سه موقعیت ممکن است گروه نژادی یا قومی به صورت « سپر بلا» در آید .
1ـ به سادگی بتوان گروه را بر حسب رنگ ، خال یا علایم روی پوست بدن ، یا علایم دیگر نظیر ستاره داود که نازیها، یهودیان را به استفاده از آنان وادار می کردند ، تشخیص داد.
2 ـ گروه نژادی مورد نظر چنان ضعیف باشد که احتمال اعتراض وجود نداشته یا بسیار اندک باشد.
3 ـ گروه قابل دسترسی باشد.
ب : تبیینهای فرهنگی زبان از اجزای مهم فرهنگ است .
آمریکائیها بدون واژه های سیاه، سفید ، زرد، سرخ نمی توانند تفاوتهای رنگ پوست را مشخص کنند.
به علاوه آنچه همراه این لغات می آید ، معمولاً با عواطف زیادتری همراه است.
مثلاً برای سیاه مفاهیم چندی بر شمرده اند که اکثراً منفی است : شریر ، بدجنس، بدکردار، شیطان … در حالی که 134 واژه مترادف «سفید» عمدتاً بار مثبت دارد: بیگناهی، حرمت، خلوص ، درستکاری، قابل اعتماد.
ج : تبیینهای اقتصادی در ایالات متحده و جاهای دیگر توسعه برده داری معلول استفاده از ارزانترین نیروهای انسانی بود.
نگاهی به تاریخ ایالات متحده نشان می دهد که چون شمالی ها از برده داری سود اقتصادی اندک یا هیچ داشتند.
با آن مخالفت می کردند.
در مواقعی عامل اقتصادی چندان آشکار نیست .
اما در هر صورت و چه این امر آشکار یا پنهان باشد عواملی اقتصادی پیشداوری و تبعیض به انضمام دیگر عوامل یادشده متفقاً عمل می کند.
این موضع در جدول زیر به اختصار آمده است.
علتهای پیشداوریها تصورات قالبی پیشداوری ها و تبعیض از کجا به وجود می آید؟
آیا تصورات قالبی پیشداوری ها را به وجود می آورد و آنها نیز به نوبه خود تبعیض را موجب می شود؟
آیا عکس این فرایند نیز می تواند درست باشد؟
آیا رفتار (تبعیض) می تواند نگرش (پیشداوری) به وجود آورد و آن نیز دلیل تراشی برای تبعیض را از طریق تبدیل آن به باورها )تصورات قالبی) مساعد کند؟
این نوع پیش رفتن نیز امکان پذیر نیست.
در واقع پی بردن به ریشه پیشداوری ها کار بسیار دشوار و پیچیده ای است که باید در سطوح متعدد تحلیل شود: تاریخی جامعه شناختی روان شناختی، اجتماعی و روان شناختی (شکل) به همین دلیل است که ما از تبیینهای خیلی کلی شروع می کنیم، در جهت تبیینهای اختصاصی پیش می رویم تا بتوانیم به سؤال پاسخ دهیم.
تاریخ: ریشه و تحول روابط بین گروهها پیشداوری ها در یک واقعیت تاریخی مسلم قرار می گیرد.
دیروز و امروز نیست که ترکها و فارسهای ایران درباره یکدیگر تصورات قالبی پیدا کرده اند.
برای این پدیده می توان علتهایی پیدا کرد که ریشه های آنها به تاریخ این دو قوم، حمله مغول، حمله اعراب، تجاوز کشورهای همسایه، انقلاب مشروطیت، انقلاب اسلامی، رشادتهای جداگانه هر قوم و ظهور حماسه آفرینانی چون بابک خرمدین، ستارخان ، باقرخان، ثقه الاسلام و شیخ محمد خیابانی می رسد.
جوکهایی که معمولاً برای ترک زبانها می سازند، نشانه درگیری تاریخی این قوم با اقوام دیگر ایران است.
البته گیلانیها، کردها، لرها و...
نیز از این پیشداوریها مستثنا نیستند.
طبق دیدگاه جامعه شناسی مارکسیستی، ریشه پیشداوریها را باید در روابط سلطه گری بین گروههای اجتماعی جستجو کرد )الپورت، 1958).
در زمانهای قدیم روابط بین گروهها به این صورت بود: گروهای گروه دیگر را به زیر سلطه خود در می آورد و آنگاه سلطه گری خود را بدین صورت توجیه می کرد که آن گروه توانایی اداره کردن خود را ندارد.
مثلاً شوروی سابق، به بهانه این که مردم چک و اسلواکی و مردم افغانستان به حقوق خود آشنا نبودند و نمی توانستند از آن دفاع کنند به آن کشورها حمله می کرد.
اعضای گروه مسلط در اعضای گروه تحت سلطه ضعفهای غیرقابل اصلاح، تنبلی، عقب ماندگی، بی فرهنگی و بی سوادی می بینند و در نهایت به این نتیجه می رسند که با تسلط بر آنها برایشان اعتبار و شرافت به ارمغان می آورند.
گروه مسلط ویژگیهای ذاتی به خود نسبت می دهد ویژگیهایی که تسلط را توجیه می کنند.
در این پدیده خطای اسناد بنیادی نقش غیرقابل انکار دارد).
اعضای گروه مسلطت شرایطی محیطی را فراموش می کنند تا نهایتاً به این نتیجه برسند که موفقیت آنها محصول تواناییهای درونی آنهاست.
همچنین، آنها به استدلالهای چرخشی متوسل می شوند.
بدین صورت که شانس ارتقا اجتماعی فقرا را با دشوار کردن ورود آنها به تحصیلات عالیه کاهش می دهند بعد فقر آنها را به ناکامی و نقص در تحصیلات نسبت می دهد.
بنابراین می توان ریشه پیشداوریها را در تاریخ پیدا کرد.
با این همه خواهیم دید که این عوامل نمی گوید که چرا و چگونه همه مردم به رغم تعلق به یک گروه معین پیشداوری های یکسان ندارند.
بافت اجتماعی ـ فرهنگی: تغییراتی که پیشداوریها را به وجود می آورد بنابراین فارسها، ترکها، کردها، لرها، بلوچها، عربها و گیلانیهای ایران، برای داشتن تصورات قالبی درباره یکدیگر، علتهای تاریخی دارند.
آیا ممکن است این تصورات قالبی به صورت دیگری نیز به وجود آید؟
آیا وقتی در کنار یکدیگر زندگی می کنیم، تصورات قالبی و پیشداوریها اجتناب ناپذیر می شود؟
در سالهای 1950، مظفر شریف، در اردوهای تابستانی کودکان، تحقیقاتی انجام می دهد (شریف 1961) او برای مدتی کودکانی را که تازه به اردوگاه رسیده بودند و مورد توجه مددکاران اجماعی بودند در نظر می گیرد.
بعد آنها را به دو گروه تقسیم می کند، بدین صورت که دوستی های ایجاد شده بین آنها یا در حال ایجاد شدن را به هم می ریزد.
هر گروه، به طور جداگانه، به کار خود ادامه می دهد.
شریف متوجه می شود که کودکان برای تحقیر دوستان قبلی خیلی سریع با گروه تازه همانند سازی می کنند.
و بالاخره شریف، در فعالیتهای مختلف با دادن جایزه پولی به گروه برنده و ندادن جایزه به گروه بازنده، آنها را به رقابت با یکدیگر وامی دارد.
نتایج غیرقابل انتظار مشاهده می شود: همانند سازی با یک گروه، خیلی سریع طرد گروه دیگر را به دنبال می آورد.
به صورت تدریج که رقابت برای دریافت جایزه پولی شدیدتر می شود، طرد، ابتدا به صورت نفرت واقعی بعد به تعارض آشکار جلوه می کند.
هر گروه، برای رو در رو شدن و مبارزه با گروه دیگر، هیچ فرصتی را از دست نمی دهد.
بنابراین شریف نتیجه می گیرد که ریشه پیشداوری ها بر علتهای عینی استوار است، یعنی بر تقسیم قلمرو و منابع، مبارزه دو گروه برای تسخیر قلمرو و به دست آوردن غذا و منابع مادی، طبق نظریه تعارض گروهها، ریشه پیشداوری ها را تشکیل می دهد.
این نوع مشاهدات را در موقعیتهای واقعی نیز می توان انجام داد.
تا به حال کدام یک از شما نشنیده اید که بگویند: »ترکها تمام تهران را قبضه کرده اند» کسانی که این حرفها را می زنند در واقع می خواهند از قلمرو خود دفاع کنند.
می دانیم که منابع محدود است، بنابراین رقابت برای تسلط منابع محدود، انگیزه بسیار قوی برای رودررو شدن گروههای است که زنده ماندن خود را تنها در مخالفت با گروههای دیگر و حتی از بین بردن آنها می دانند.
مخالفت بین نسل امروز و نسل گذشته که از آنها صبح کرده ایم باز هم بر تعارض بین گروهها استوار است.
نسل جوان.
نسل گذشته را مهم می کند که تمام منابع را انحصاری کرده است و آن را در اختیار وارثان پیشداوری های شدیدتر از آنچه معمولاً بین نسلها مشاهده می شود، به وجود آورد.
فشار اجتماعی: تبیین هرچه بیشتر از دیدگاه روان شناسی اجتماعی تبیینهایی که درباره شکل گیری پیشداوری ها به عمل آوردیم.
از جامعه شناسی یا از روان شناسی اجتماعی الهام می گیرد، بدین معنا که در آنها، بدون آن که تاریخ شخصی افراد به حساب آید، پدیده های گروه در کل مورد توجه قرار می گیرد.
با دیدگاه روان شناسی اجتماعی خواهیم دید که اجتماعی شدن و نفوذ اجتماعی چگونه می توانند ظهور و ابراز پیشداوری ها را تبیین کنند.
اجتماعی شدن چون پیشداوری ها جزء نگرشها به حساب می آید، بنا براین آموخته می شود ما با توشه ای از پیشداوری ها به دنیا نمی آییم که باید منتظر باشیم به موقع خود را نشان دهند.
پیشداوریها با تجربه مستقیم به دست می آید.
یعنی در تماس با کسانی که موضوع پیشداوری واقع می شوند.
اما پیشداوری ها اغلب از یک شخص به شخص دیگر مخصوصاً در جریان اجتماعی شدن کودک انتقال می یابد.
به نظر نمی رسد که بین اعضای اقوام مختلف نفرت طبیعی وجود داشته باشد.
طبق نظریه یادگیری اجتماعی، پیشداوری ها با سوگیری الگوهای ارایه شده به کودکان و نوجوانان، در جریان اجتماعی شدن آنها، آموخته می شود.
لزومی ندارد که والدین به کودکان خود بگویند: ترکها سخت کوشند.
یا زنها برای کارهای مهندسی و مکانیکی آفریده نشده اند.
می توان گفت که آنها عقاید خود را معمولا القا می کنند، بدین صورت که رفتارشان برای کودکان منبع الهام قرار می گیرد.
به عبارت دیگر، والدین با رفتار خود پیشداوری ها را انتقال می دهند.
از قدیم گفته اند، تصویر ذهنی یک پدر سلطه گر و یک مادر سلطه پذیر، هزار نکته پنهان دارد )اشمور و دل بوکا 1976) معلوم شده که یادگیری پیشداوری ها در سنین خیلی پایین انجام می گیرد.
مثلاً کودکان سفیدپوست آمریکایی پیشداوری های خود درباره سایر گروههای اجتماعی را بین سه تا پنج سالگی یاد می گیرند.
این پیشداوری ها بین زمان یادگیری و هفت سالگی تقویت می شوند.
در برخی کودکان پیشداوری ها تا نوجوانی تجلی می کند و در برخی دیگر رو به کاهش می یابد.
رسانه های ارتباط جمعی، در اجتماعی شدن کودکان و نوجوانان نقش بسیار مهمی دارند.
در واقع، تصویری که آنها از واقعیت ارایه می دهند، اغلب تصورات قالبی رایج در جامعه را تقویت می کند.
اگر به برنامه های تلویزیون خوب توجه کرده باشیم و آن قدر بی کار باشیم که همه برنامه ها را ببینیم، متوجه خواهیم شد که گاهی لهجه های برخی اقوام به مسخره گرفته می شود.
تصورات قالبی جنسیت گرا در سنین پایین آموخته می شود.
نه تنها والدین با فرزند خود، برحسب این که دختر باشد یا پسر، به شیوه متفاوت رفتار می کنند، بلکه کتابها، برنامه های تلویزیونی، کارتونها، موسیقی و فیلمهای مخصوص کودکان نیز تصورات قالبی سنتی را انتقال می دهند.
هرچند که کتابهای درسی مثل گذشته قابل انتقاد نیست، باز هم تعداد اسامی پسر یا مرد عکسهای پسر یا مرد، در مقایسه با اسامی یا عکسهای دختر یا زن، بسیار زیاد است.
حتی زبان مورد استفاده در مدرسه و دانشگاه اغلب جنسیت گراست (کندی1993) جداکردن درهای ورودی زنان و مردان و پرده زدن به در ورودی مدارس دخترانه نیز بیانگر افکار و رفتار جنسیت گراست.
نفوذ اجتماعی وقتی رفتار نازیهای آلمان را در نظر می گیریم، این که چگونه به زندگی هزاران یهودی پایان دادند، خیلی راحت است که بگوییم از اختلالهای روانی بسیار شدید رنج می برند.
خواهیم دید که این نوع برداشت از رویدادها خیلی هم به دور از واقعیت نیست زیرا برخی تیپهای شخصیتی، برای پیشداوریها، آمادگی ذاتی دارند.
درست است که همه آلمانها در کشتن یهودیها شرکت نداشتند، اکثر آنها درباره قوم یهود پیشداوری داشتند.
در آن دوره، کمتر کسی با آتش زدن مراکز تجاری یهودیان، مصادره اموال یا اخراج آنها از مراکز تجمع مخالفت می کرد.
چرا؟
در فصل ششم خواهیم دید که نفوذ اجتماعی می تواند انسان را به انجام دادن کارها یا گفتن سخنانی وادار کند که هرگز فکر نمی کرد توانایی انجام دادن یا گفتن آنها را داشته باشد.
پیشداوری ها نیز همین طور است.
ممکن است پیشداوری ها آن قدر در اجتماع تعمیم یابد که بلند کردن صدای مخالف، حتی در ارتباط با گسترش تسلیحات نظامی، جزء گناهان کبیره به حساب آید.
اگر افکار یک فرد با افکار گروه مطابقت نکند فرایندهایی که نفوذ اجتماعی را هدایت می کنند به حرکت در می آیند: یا او درصدد متقاعد کردن دیگران بر می آید یا خود، از ترس طرد شدن جزء گروه می شود.
و اطاعت جمعی خیلی راحت به اطاعت واقعی و درونی شده منجر می شود.
از طرف دیگر، تصورات قالبی گاهی آن قدر لنگر می اندازد که هیچ شخصیتی نمی تواند آنها را تصورات قالبی به حساب آورد.
مثلاً خیلی وقت نیست که تصویر ذهنی مرد حقیقی زیر سوال رفته است سابق بر این خیال می کردند.
که هر مردی واقعاً مرد است و هیچ صفت زنانه در او پیدا نمی شود.
در مورد زنان نیز همین تصور قالبی وجود داشت.
اما امروزه می بینیم که زن و مرد بودن روی یک پیوستار قرار می گیرد و دو طرف آن را به ترتیب زنان و مردان حقیقی تشکیل می دهند و اکثر افراد در وسط این پیوستار قرار می گیرند.
به همین ترتیبت، افکاری که در برخی زمانها و مکانها به عنوان تصورات قالبی به حساب می آمد، در زمانها و مکانها دیگر معنای خود را از دست می دهد.
حتی حادتر از آ، پذیرش تصورات قالبی می تواند مساله مرگ و زندگی باشد.
مثلاً در برخی کشورها صحبت از برابری حقوق مرد و زن در واقع خطر کردن است.
شخصیت: برخی اشخاص، برای مقاومت در برابر ندای پیشداوری ها، کمتر آمادگی دارند حتی اگر گسترش و حفظ پیشداوری ها تنها به شخصیت وابسته نباشد، باید پذیرفت که همه مردم در مقابل فشار اجتماعی تسلیم نمی شوند در حالی که برخی از آنها پیشداوری ها را خیلی آسانتر و سریعتر از میانگین مردم به دوش می کشند.
پس از قتل ام یهودیان، برخی پژوهشگران این سؤال را مطرح کردند که آیا نوعی شخصیت وجود ندارد که زمینه ساز گسترش پیشداوری ها باشد؟
در واقع، آنها می خواهند پویایی درونی افراد را با نفوذ اجتماعی آشتی دهند.
این کار، مشهورترین مطالعات روان شناسی اجتماعی را موجب می شود.
آدورنو و همکاران 1950 به دنبال یک سری مصاحبه نیمرخ روانی نوعی شخصیت را ترسیم می کنند که از میان ویژگیهای آن می توان به اطاعت از قدرت، ترس از دگرگونی، قوم مداری و انعطاف پذیری ذهنی اشاره کرد.
شاید گفتن این عبارت که اطاعت از قدرت یکی از ویژگیهای شخصیت قدرت طلب است، عجیب به نظر برسد.
مسلماً شخصیتهای قدرت طلب، در صورت امکان تا آنجا پیش می روند که از قدرت خود حداکثر استفاده را می کنند.
اما وسواس قدرت آنها در جهت دیگر نیز پیش می رود: آنها بدون قید و شرط و به مدت نامحدود قدرت را می پذیرند و از آن طرفداری می کنند.
چون این افراد از تغییر و دگرگونی ترس دارند، اطاعت از قدرت قوی برایشان احساس ایمنی به همراه می آورد، زیرا حفظ موقعیت آنها را در مقابل دگرگونی های غیرقابل پیش بینی بهتر تضمین می کند.
قوم مداری، حالت روانی کسانی است که خیال می کنند گروهشان بهترین گروههاست و نسبت به گروههای دیگر نگرش منفی دارند.
مشاهده این حالت در اشخاص قدرت طلب جای تعجب نخواهد داشت: آیا ترس از دگرگونی با ترس از افراد ناشناسی یا ترس از بیگانگان در هم می آمیزد؟
در دوره حزب نازی آلمان، یهودی برای کسانی که شخصیت قدرت طلب داشتند، نماینده بد مطلق بود.
تبلیغ حزب نازی، یهودیان را به موشهایی تشبیه می کرد که باید آنها را با همان شیوه ای که موشهای فاضلاب را از بین می برند، به هلاکت رساند تا از شرشان خلاص شد.
هیتلر معتقد بود، همان طور که حیوانات و انسانها با یکدیگر تفاوت دارند.
قومها نیز با یکدیگر فرق دارند.
در واقع هیتلر، این امکان را به وجود آورده بود که مردم کینه بیگانگان را به طور عام و کینه یهودیان را به طور خاص، آشکارا و خشونت آمیز ابراز می کردند.
آنها آن قدر در این کار پیش می رفتند که یهودیان را بنیانگذار کمونیسم معرفی می کردند و در نتیجه بی نظمی اجتماعی و شورش علیه قدرت را نیز به آنها نسبت می دادند.
خلاصه این که ترس نازیها از کمونیسم(از دگرگونی) با ترس آنها از افراد ناشناخته )یهودیان( ادغام شده بود و در نتیجه آنها را در جهت اعمال قدرت سوق می داد.