نقش زندان در اصلاح و تربیت مجرمین
مقدمه
زندان یکی از متداولترین ابزارهای قانونی برای مجازات مجرمین در دنیا محسوب می شود، زندان نامی آشنا در طول تاریخ است که گاه جایگاه پاکانی چون حضرت یوسف، آزادیخواهانی چون نلسون ماندلا و مشاهیری چون بابی ساندز و جنایت کاران نامی چون صدام حسین بوده است و گاهی زندان آخر خط برای زن بی پناه و آسیب دیده، کودک آواره خیابانی و نیازمند فقیری می شود.
برای آنکه بدانیم زندان در اجراء هدف دوم مجازات که همانا اصلاح و تربیت و ایجاد ندامت در مجرم است تا چه میزان می تواند با توفیق همراه باشد در ابتداء به فلسفه وجود زند ان اشاره می کنیم.
فلسفه وجود زندان
پیدایش زندان ظاهراً از سه امر سرچشمه گرفته است.
نخست عشق انسان به مسئله آزادی و اینکه سلب آزادی شکنجه ای دردناک برای آدمی محسوب میشود. بنابراین به عنوان تنبیه از زندان استفاده کردند. دیگر اینکه گاهی بعضی از انسانها را می گرفتند و در گوشه ای به زندان می افکندند. تا ضرر آنها به اجتماع نرسد. سوم اینکه گاه جنایت مهمی رخ میدهد و افرادی متهم می شدند که اگر آنها گذارده می شدند ممکن بود مجرم اصلی فرار کند و به جای امنی بگریزد، این بود که تمام افراد متهم را موقتاً برای بازجوئی و بررسی توقیف و زندانی می کردند و بعد از مدتی کوتاهی که بررسیهای لازم انجام می شد. بی گناهان را با معذرت خواهی یا جبران خسارات وارده آزاد می کردند و مجرم اصلی را برای محاکمه و کیفر دادن نگاه می داشتند.
بنابراین فلسفه اصلی زندان عبارت است از :
مجازات
دفع شر
جلوگیری از فرار مجرم اصلی
مشروعیت زندان از نظر اسلام :
اولین مسئله ای که در باب زندانها قابل دقت و امعان نظر می باشد این است که آیا نظام اسلامی می تواند دارای زندان باشد؟ برای پاسخ دادن به این سئوال به قرآن کریم آخرین کتاب الهی مراجعه می کنیم تا ببنیم آیا در این کتاب مقدس خداوند متعال اجازه حبس و نگهداری مجرمین را داده است یا خیر.
مشروعیت زندان از دیدگاه احادیث و روایات :
عن عبدا... بن سنان ، عن ابی عبدا.... (ع) قال : جاء رجل الی رسول ا... (ص) فقال : ان امی لا تدفع لامی، قال فاحبسها، قال قد فعلت ....
از عبدا... بن سنان، از امام صادق (ع) نقل شده که فرمود . مردی نزد پیامبر اکرم (ص) آمد . عرض کرد : مادرم هرکس را که دست به سوی او دراز کند رد نمی کند، با او چه کنم، حضرت فرمود او را حبس کن، گفت این کار را کرده ام ... احادیث مختلف و فراوانی از مذاهب مختلف اسلام بر مشروعیت زندان وجود دارد. که برای اطلاع بیشتر میتوان به کتب احادیث و هم چنین به رساله اسلام و دفاع اجتماعی مراجعه کرد.
زندان در عصر امیرمؤمنان علی (ع)
در تواریخ آمده است که حضرت، نخست زندانی از بوریا ساخت که هم نور فراوان داشت و هم هوا و نام آنرا «نافع» گذاشت «شاید باین منظور که این زندان از نظر اخلاقی در روح مجرممان اثر بگذارد و به زودی اصلاح شوند» ولی متأسفانه وضع این زندان مورد سوء استفاده قرار گرفت، و دزدها با ایجاد سوراخ در دیوار آن، فرار کردند، امام (ع) ناچار زندان محکمی از گل ساخت و آنرا «مخیس» نامید.
بنابراین حضرت امیرالمؤمنین (ع) اولین کسی بود که زندان اصلاحی بنام «مخیس» را ساخت.
استاد توفیق الفکیکی استاد حقوق انگلیسی در مقاله ای که درباره تاریخ است که دو زندانی که علی (ع) احداث فرموده بر مبنای اندیشه کیفردادن به منظور اصلاح بوده.
پایه استقلال او دو چیز است 1- نامیدن آن دو زندان به اسامی نافع و مخیس او اشاره کرده باین که نافع به معنی ضد ضرر است و معنای مخیس خوار نمودن و نرم کردن و تمدن دادن است. 2- رفتار امام علی (ع) با زندانیان که در تاریخ به صراحت قید شده و نویسنده ضمن بحث به منابع تاریخی آن اشاره نموده است که انجام عبادتهای شرعی و تنظیم برنامه های تهذیبی و آموزشی قرآن و فراگیری سواد خواندن و نوشتن از برنامه های اجباری بوده است.
اما استفاده از زندان به شیوه فعلی، یک رویه فرمی می باشد که در همین راستا مشابه تاریخ استفاده از مجازات زندان در اروپا می پردازیم.
زندان در اروپا
در دوران باستان افلاطون به روش استفاده از زندان بعنوان یک عامل انتقامی نقد کرد و پیشنهاد اصلاح مجرمین را مطرح نمود. اما اندیشه های افلاطون تبدیل به یک ساختار نگردید تا اینکه در قرون وسطاء نقش کلیسا در اعمال مجازات، پر رنگ تر شد و در ابتداء اندیشه اثرگذاری رحمت مسیحیت در مجازاتی مطرح گردید اما بتدریج در دوران حاکمیت کلیسا به شئون اجتماعی، سیاسی، مذهبی، اروپائیان و به خورد سخت کلیسا با هر گونه نوآوری آزادیخواهی، و تحقیقات علمی و اصلاح امور موجب شد تا زندان بعنوان ابزاری برای مجازات مخالفین حاکمیت کلیسا مورد استفاده قرار گیرد.
بعد از قرون وسطی و در اوایل قرن 19 کلیسا نسبت به بدآموزیهای رژیم زندانهای دستجمعی اعتراض نمود. و شیوه تک سلولی را پیشنهاد می نماید که در این روش تا نیمه قرن ششم در کشورهای چون فرانسه، بلژیک، ایتالیا و ... متداول بود. اما با افزایش جمعیت زندانها، کمبود فضا و ارتباط روزانه زندانیان با یکدیگر باعث شد تا این روش اداره زندانها به روش دیگری که مبتنی بر آماده سازی زندان برای برگشت به جامعه تغییر یابد.
معایب استفاده از مجازات حبس به شیوه فعلی در دنیا
بر اساس تحقیقات اندیشمندان علوم اجتماعی به کیفر های سالب آزادی ایرادهایی وارد است که می توان آن در 3 بخش خلاصه بیان کرد .
الف) معایب زندان از لحاظ انسانی
ب) معایب زندان از لحاظ جرمشناسی
ج) معایب زندان از لحاظ اقتصادی
الف) معایب زندان از لحاظ انسانی
سلب آزادی یعنی سلب ارتباط خانوادگی، شغلی، سلب خلاقیت ، سلب امکان کار و کسب و درآمد از یک فرد به عنوان مجرم است از جمله ضربه های عمده که سلب آزادی به ویژه متهمان و مجرمان بی سابقه وارد می کند انقطاع خانوادگی، اجتماعی و شغلی است و این ضربه سنگین و با اثر عمیقی می باشد که چه بسا در این روند خانواده هایی متلاشی شوند ، خانواده هایی از نظر عالی با مشکلات شدیدی رو به رو شوند، شغل های از دست می رود و ممکن است و زندانی از نظر تربیتی و جامعه پذیری با خلاء های انحراف زا یا جرم زا رو به رو شوند.
ب ) معایب زندان از لحاظ جرمشناسی
بر اساس مطالعات انجام شده حدود نیمی از محکومان به حبس پس از خروج از زندان دچار تکرار جرم می شوند و دو مرتبه به فرآیند قضایی برمی گردند و از نظر جرم شناسان زندان فقط پارکینگ انسانهاست و سلب کننده آزادی آنان، به عبارت دیگر زند ان رسالت عبرت آموزی و ارعاب انگیزی خود را لااقل نسبت به اکثر زندانیان ایفاء نکرده است و فقط جنبه انتقام جویی خویش را به صحنه ظهور رسانده است.
ج) معایب زندان از لحاظ اقتصادی
علیرغم اینکه یکی از اهداف مجازات زندان، جبران خسارت وارده به متضرر و جبران خسارت وارده به جامعه می باشد اما در عمل و واقعیت با زندانی شدن مجرم نه تنها جامعه و خسارت دیه، از لحاظ اقتصادی نفعی نمی برند بلکه متضرر نیز می شوند.
امروزه نوین سنگین اداره زندانها یک بعد از زیان های اقتصادی استفاده از مجازات حبس محسوب می شود اما معنی زیان اقتصادی زندان ، خارج شدن بخشی از نیروی کار جامعه از عرضه تولید و سازندگی می باشد. بخشی که نه تنها دیگر تولید کننده ی خدمات محسوب نمی گردند بلکه خود و خانواده تحت تکفل آنها به مصرف کننده صرف تبدیل می شوند.
دیدگاه نظام قضایی جمهوری اسلامی ایران به استفاده از مجازات حبس
با شروع تصدی حضرت آیت ا... شاهرودی به عنوان ریاست قوه قضائیه جمهوری اسلامی ایران، ایشان برنامه ای برای توسعه قضایی ارائه نموده اند که شاخص های آن توسعه نهادهای داوری و شوراهای حل اختلاف، احیاء دادسراها، حبس زدایی از قوانین، توجه به حقوق شهروندی زندانیان می باشد. که در ارتباط با دیدگاه قوه قضائیه در مورد حبس به سخنانی از ایشان اشاره می شود :
امروزه زندان و زندانی کردن امر رایج و عادی شده در حالیکه زندان باید آخرین دوا باشد.
وقتی کسی را زندان می کنیم نه تنها به خودش ضربه می زنیم به تمام خانواده او آسیب می رسد.
به استثنای جرایمی که واقعاً سزاوار است برای آن زندان تعیین شود مابقی حذف شده و مجازات های دیگر جایگزین آن شود.
اساساً در باب کیفر و مجازات در اسلام مبناء و فلسفه انتقام جویی، حرمت شکنی و شکستن انسانها نیست.
مفاسد عدیده زندان و آثار زیانبار اخلاقی، اجتماعی آن و هزینه گزافی که بر بیت المال تحمیل می کند بر کسی پوشیده نیست.