مقدمه
اصطلاحی در مباحث هنری ،دارای دو مفهوم تاریخی و نقد هنری است و به دو صورت اسم و صفت به کار برده می شود.
هر چند سبک باروک واحد یا مجموعه اصولی به نام اصول سبک باروک وجود ندارد .منشاء این واژه برکسی روشن نیست.
احتمال دارد که از واژه پرتغالی barroco به معنی مروارید نامتنظم مشتق شده باشد . بدون تردید این اصطلاح در آغاز مخصوصاً درباره معماری رنسانس با یک معنی حقارت آور به کار برده می شد و از نظر منتقدان سده نوزدهم به معماری کلاسیک منحط- بی ساختار ،دارای تزئینات زیادی ،نمایشی، وعجیب و غریب- اطلاق می شد.
ولی استفاده از اصطلاح ((باروک)) به عنوان یک واژه حقارت آور از رواج افتاده و از مدتها پیش به صفتی مشترک برای هنر دوره ای تبدیل شده است که تقریباً از 1600 تا1750 را در بر
می گیرد . محققان تدریجاً دریافتند که سبکهای باروک تفاوتهای بنیادین با سبکهای رنسانس دارند مثلاً سبک باروکپویاست ولی سبک رنسانس نسبتاً ایستاست . کاربه جایی رسید که برخی از هنرشناسان ادعا کردند که دو سبک مزبور از پایه با سکدیگر متفاوتند .هنوز تفاوت کلی درباره رابطه تاریخی و صوری این دو دوره و دو سبک حاصل نشده است . واقعیت تاریخی را باید در مسیر تحول سبکها جستجو کنیم و اصطلاح باروک نیز هر گاه به خواهیم گرایشها و برآیندهای تحول سبکها را از یکدیگر مجزا کنیم در کار طبقه بندی مفید واقع
می شود بدین ترتسب از این پس اضطلاح باروک را در بیان خصوصیات مشترک سبکهای رایج در سده های هفدهم و هجدهم به کار خواهیم برد.
عصر باروک همچون هنری که از دل آن پدید آمد عصری گونه گون –پردامنه و پویا ، درخشان و رنگارنگ ، نمایشی و پرشور ، احساسی و خلسه آور ، پرشکوه و مسرف، نوجو و هنر دوست – بود .
عصر باروک عصر انبساط در پی عصر اکتشافات بود، و انبساط این عصر نیز به کشفیات باز هم بیشتر انجامید. نیروهای بالنده ملی ، کره خاکی را تسخیر کردند. چنگ بین شهرهای دوره رنسانس جایش را به جنگ بین امپراتوران قاره های مختلف داد، و سرتوشت اروپا با سرنوشت نیردهایی که در دشتهای بی پایان آمریکای شکالی و سراسر هند جریان داشتند جوش خورد . گسترش ظلبی یا انبساط باروک، در مفاهیم لم و نحوم و فیزیک نوین گالیله، کپلرونیوتن از مرزهای کرده خاکی میر درگذشت. معلوم شد که حرکت شتابان اجرام آسکانی و سیبی که از درختی به زمین می افتند ، تابع قوانین مکانیک ثابتی هستند . میدان دید آدمی گسترش یافت و فصاهای ماکروسکوپی اجرام آسمانی و فصاهای میکروسکوپی سلول را در بر گرفت. در عصر باروک علاقه عجیبی به فضای بیکران دیده می شود. دکارت، انبساط را بگانه صفت فیزیکی وجود می نامد. آنچه وجود دارد ذهن است و انبساط و دهن وجود یا واقعیت انبساط را اثبات می کند در عبارت معروف دکارت :کوگیتو ارگو سوم (می اندیشم پس هستم ) پاسکال اعتراف می کند که ((سکوت این فضاهای بیکران مرا به هراس می اندازد)) نور نیز به همین اندازه ذهن انسان عصر باروک را به خود جلب می کند . نور که هزاران سال به عنوان خورشید خدای گونه یا حقیقت روح القدس پنداشته و پرستیده می شد این زمان پدیده ای فیزیکی می شود که به صورت امواج در ((فضاهای نامتناهی )) پاسکال انتشار می یابد و با استفاده از یک منشور می توان آن را شکست و رنگهایش را دید. با آنکه از شدتت و قدرت معنی مذهبی نور کاسته شد، نور همچنان استعاره ای برای حقیقت به شمار می رفت. عصر علم جدید را عصر ((روشنگری)) نامیدند، بدین معنی که شیوه کهن ، تاریک ، وافشانه ای تفسیر جهان برافتاده و عصر تازه ای در پرتو علم آغاز شده بود . الگزاندر پوپ شاعر انگلیسی (1688-1744) ضمن بیان اشتیاق مردمان زمانه اش به کشفیات نیوتن ، این کشفیات را همچون گونه ای مکاشفات ثانی دانسته است :
طبیعت ، و قوانین طبیعت ،در سیاهی شب نهفته اند خداوند فرمود: ((اینک نیوتن آمد)) و همه جا متور شد .
باز شدن درهای دو عالم کرات آسمانی وذرات ریز به روی آدمی وی را از کنکاش در عرصه دیرینه خودشناسی اش باز نداشت چون ادمی با طبیعت یکی است شناخت خودش باید جزئی از شناخت خودش باید جزئی از شناخت طبیعت یکی است ، شناخت خودش باید جزئی از شناخت طبیعت باشد . باروک عصر تئاتر است ، عصری است که شکسپیر ((آینه ای در برابر طبیعت )) می گیرد تا طیف اعمال و عواطف آدمی را با همه درجات روشنی ،تاریکی ، وشدت و ضعفش بنمایاند. در این عصر بزرگ هنرهای صحنه ای ،تراتژدی و کمدی از نو زاده میشوند. در همان حال بر دامنه منابع و توانائیهای موسیقی افزوده می شود ، و به پیدایش اوپرا و پالایش سازهای ارکستر امروزی یاری می کند. تمام هنرها بریافته های حواس ولذتهای ناشی از تجربه حسی مهر تایید می زنند . البته در پاره ای موارد ، ترس نکبت بار از لذت و لذتجوئی، همچنان از دوران هیرونیموس بوس به بعد، بر اذهان انسانها حکومت می کند، در تمام کشورها ،شعر و ادبیات،زبانی غنی و رسا پیدا می کنند و می توانند به بیان موضوعاتی متضمن توصیف ،نمایش برخورد، وتلطیف عواطف آدمی بپردازند.در کشورهای کاتولیک از تمام امکانات هنر برای تحریک عواطف مذهبی ،گاهی تا حد ایجاد حالت خلسه ، استفاده می شود . ظاهر تجملی و عظمت و شکوه بی پایان ،بر تمام جنبه های زندگی پرریخت و پاش دربارها حاکم است و هزینه های سنگین بر صاحبان خود تحمیل می کند ، لباسها از نوع پرزیورترین و بی فایده ترین لباسهائی هستند که بشر تا آن زمان طراحی کرده و دوخته بود. یعنی در ظواهر نیز تحمل نمایشی و احساساتی ،کردار غالب است. لیکن آنچه انسانها می پوشند باید به حد کمال برسد، با این تفاوت که تن آسائی نیز از دستش گرفته نشود. نه فقط درباریان که در یک طرف جامعه باروک بودند و راهزنان و دریازنان در طرف دیگرش بلکه انسانهای هنر آفرین و صاحبان علم نیز اجرا کنندگان
جاکومو دلا پورتا, نمای کلیسای ایل جزو, رم , حدود 1575-1584 فضای داخلی, کار جاکومودا وینیولا, 1568
چیره دستی هستند. اینان هنر دوستانی اند که به اسلوب خویش می بالند و می توانند انبوه حیرت اوری از آثار هنری بیافرینند.
سده هفدهم
ایتالیا
جاکومودا وینیولا
نقشه ساختمانی کلیسای ایل جزو
عصر باروک را با عصر واکنش کاتولیکی در برابر پیشرفت آئین پروتستان یکی دانسته اند. هنر باروک با انکه از لحاظ زمانی و مکانی از ایتالیای سده هفدهم به مراتب فراتر
می رود. و با انکه به هیچوجه بازتاب صرف تحولات مذهبی نیست، تردید نمی توان داشت که شهر رم در دوره حکومت پاپها زادگاهش بوده است . در فاصله دوره پاپی پاولوس از خاندان فارنزه از 1534 تا 1549 ودوره پاپی سیکستوس فلیچه پرتی در سالهای 1580 -1589 پاپها به پیکار نظامی ، سیاسی ، ودینی موفقیت آمیزی علیه نهضت پروتستان دست زدند و بسیاری از دستاوردهای آن را در اروپای مرکزی و جنوبی نابود گردند. برنامه های ساختمانی آغاز شده در دوره پاپی پاولوس توسط پاپ سیکستوس که خزانه پاپی را پر کرده بود و تصمیم داشت رم را از نو و با شکوهی بی مانند بسازد و به صورت همان ((شهر امپراتورانه ای )) در اورد که با مسیح بیعت کرده و از عوارض دین روم تطهیر شده بود، از نو به جریان افتاد. پس از سیکسنوس چدین پاپ قدرتمند و جاه طلب –پاولوس، اوربانوس، اینوکمنوس، و آلکیانئر – حامیان برنینی و برومینی و سازندگان این شهر جدید که نسان باروک خود را در همه جابش به یادگار نهادند، به قدرت رسیدند.
نیروی جنبش ضد اصلاح دینی ،که به هنر منتقل شده بود در تمام کشورهای کاتولیک احساس شده وحتی به کشورهای پروتستان رسید و هنرمندان این کشورها هنرشان را حاوی پاسخی به این نیرو تشخیص دادند.
منظره هوائی کلیسای سان پتیر و , رم .
معماری و پیکرتراشی
فرقه یسوعیان که جدیداً تاسیس شده بود به ساختمانی پر شکوه و گیرا برای ((کلیسای مادر)) خویش احتیاح داشت . چون میکلانژ در تهیه نقشه ها تاخیر کرده بود، این کلیسا که کلیسای ایل جزو (کلیسای عیسی ) نام گرفت در فاصله سالهای 1568و1584 توسط جاکوموداوینیولا(1507-1573) طراحی و ساخته شد.(تصویر603) وینیولا نقشه طبقه همکف کلیسا را تهیه کرد و جاکودلاپورتا(1537-1602) مسئولیت تکمیل نمای آن را عهده دار شد . نمای این کلیسا به عنوان مدلی برای نماهای کلیساهای باروک رمی تا دویست سال بعد اهمیت پیدا می کند، و طرح بنیادیش بارها و بارها در کشورهای کاتولیک، مخصوصاً درآمریکای لاتین ،تکرار می شود . البته این تماماً تازگی ندارد ، سابقه اتصال طبقات بالا و پایین به کمک دیوارهای پشت بند توماری ، به کلیسای سانتاماریا نوولا اثر لئومه باتیستا آلبرتی باز می گردد و نمونه سنتوری کلاسیک آن نیز در آثار آلبرتی و پالائیو دیده شده است ، ستونهای مزدوج متصل به بدنه ان نیز در طرح میکلانژ برای کلیسای سان پیترو ظاهر
شده اند. ولی کل نمای مزبور ترکیب ماهرانه ای از موضوعات پیشین است ، دو طبقه اول و دوم به خوبی با یکدیگر وحدت دارند و حرکت افقی ستونهای متصل به بدنه و ستونهای آزاد در بلوک مرکزی به اوج
می رسد و بلوکهای نما بی هیچ تباینی با شبکه صحن و نمازخانه پشت سرشان جور در می آیند. نماهای پرشکوه کلیساهای متعدد رم به سبک باروک ، دگرواره هایی از همین طرح بنیادی خواهند شد . نقشه ساختمانی کلیسا گسترش پرعظمتی از طرح آلبرتی برای کلیسای سان آندرئا در مانتوا است و صحن ان حجم اصلی فضا را اشغال می کند، به طوری که کل بنا به صورت تالاری بزرگ با نمازخانه های جانبی در می آید ووجود گنبد بر بالای مربع تقاطع نیر بر نزدیک شدن حاضران به مذبح تاکید می کند.استقبال پر دامنه از نقشه ساختمانی کلیسای ایل جزو درکشورهای کاتولیک، حتی تا روزگار ما گویای ان است که نقشه مزبور برای برگزاری آیینهای مسیحیان مناسب است باز شدن ساختمان کلیسا به محوطه یک تالار بزرگ عرصه ای همچون یک میدان برای حرکت گروههایی فراهم می اورد که ظاهراً می خواهند وظایف دینی را با مراسم اجتماعی در
می آمیزند.
بزرگترین طرح باروک در رم ، تکمیل کلیسای سان پیترو بود. نقشه متراکم در مرکز ، ان چنانچه برامانته ومیکلانژ تهیه کرده بودند، با رضایت خاطر روحانیان سده هفدهم روبه رو نشد ، چون می گفتند تهیه کنندگانش از دین رومی متاثر بوده اند ، وان را مناسب گنجاندن اجتماعات بزرگ آتی نمی دانستند .کارلو مادرنو(1556-1629) در دوره پاپی پاولوس مامور شد که سه بلوک از یک صحن را به هسته مرکزی سابق کلیسا بیفزاید و نمای تازه ای برای ساختمان کلیسا بسازد. مادرنو پیش از بر عهده گرفتن این ماموریت نمای کلیسا سانتا سوزانا را طراخی کرده بود ودر آن ویژگیهای نمای کلیسای ایل جزو را متمرکز و برجسته کرده بود. سایه های تند ستونهای آزاد و متصل به بدنه کلیسای سانتا سوزانا ، به طرز برجستهای در جت محور مرکزی صعودمی کنند ووجود تورفتگیهای عقب نشسته با پیکره های درونشان بر تاثیر پیکره آرایی وی می افزاید.