برنامه ریزی آموزشی، برنامه‌ریزی درسی و طراحی آموزشی از مفاهیم عمده در ادبیات آموزشی است. آنچه در پی می‌آید مروری دوباره برتعاریف این سه مفهوم و چگونگی تعامل آنها با یکدیگر است.
از آنجا که برنامه‌ریزی، راه و روشی برای هدایت منظم فعالیت‌های انسانی برای اهداف و مقاصد مشخصی است و به تعبیری دیگر نقشه راه برای رسیدن به مقصود و جهت‌گیری منطقی برای فعالیت‌هاست منطقاًَ لازم است از نیازها و انتظارات، شرایط و امکانات، منابع و تجهیزات و همچنین موانع و محدودیت‌ها اطلاعات جامع و دقیقی جمع‌آوری کنیم و برای تحقق اهداف مورد نظر، مناسب‌‌‌ترین و مؤثرترین راهبردها را پیش‌بینی و توصیه نماییم.
برنامه‌ریزی آموزشی که طبعاً به برنامه‌ریزی در حیطه آموزش و پرورش می‌پردازد، موضوعات اساسی چون هدفهای غایی و کلی با توجه به فلسفه آموزش و پرورش، نیازها، امکانات، منابع و محدودیت‌ها و موانع و همچنین راهبردهای لازم برای رفع نیازها را دارد. تعریف یونسکو از برنامه‌ریزی آموزشی، عبارت از برداشت علمی و منطقی برای حل مسائل آموزشی است. از این تعریف نتیجه می‌گیریم که برنامه‌ریزی آموزشی، فرایندی است مستمر که به صورت مجموعه‌ای متشکل و کلی، مجموعه خواسته‌ها و انتظارات و مسائل آموزش و پرورش یک کشور را براساس تدبیری راهبردی و عملی هدایت می‌کند. درون‌داد این فرایند، شامل کلیه نیازها اعم از نیاز فردی و اجتماعی، اولویت‌ها، اهداف و مقاصد براساس سیاست‌ها و خط مشی‌های مورد نظر، امکانات لازم اعم از مالی و مادی و انسانی، اطلاعات و دانش کمک‌دهنده وسایل و ابزارهای لازم برای تحقق هدف‌هاست.
فرایند این کل، خود، مجموعه‌ای از اعمال، فعالیتها، کوشش‌ها و تلاش‌ها در قالب برنامه‌ها، طرح، راهبردها، فنون و تجارب متفاوت و متنوع است و بالاخره برون‌داد این فرایند صلاحیت‌ها، توانایی‌ها و انتظارات مورد نظر در نظام کلی آموزش و پرورش است. بدیهی است که برنامه‌ریزی آموزشی، خود دارای سطوح گوناگونی است که ممکن است از سطح بسیار کلی مجموعه نظام آموزش و پرورش کشور تا سطح بسیار خرد مانند مدرسه را تحت پوشش خود قرار دهد. برنامه‌های بلندمدت و میان‌مدت و یا کوتاه‌مدت، سطوح دیگری از این نظام را در بعد زمان نشان می‌دهد. هر گونه دانش و اطلاعات، نظریه، راهکار و یا راهبردهای مشخص در این چارچوب، ممکن است به روشن‌تر شدن مسائل این حیطه از نظام آموزش و پرورش کمک کند و وسیله و راهنمایی برای اصلاح، رشد و افزایش کیفی فعالیتها در این زمینه قرار گیرد.
از طرف دیگر، حیطه کار برنامه‌ریزی در تهیه و تدوین محتوای آموزشی برای فراهم آوردن زمینه و امکانات لازم برای برآورده شدن انتظارات آموزشی، یا برون‌داده‌های نظام برنامه‌ریزی آموزشی است. از طریق مجموعه فعالیت‌های هدفدار و مبتنی بر نیاز و متکی بر روش‌های مناسب است که می‌توان به نظریات و نقشه مشخص شده در برنامه آموزشی (طی فرایند برنامه‌ریزی آموزشی) جامه عمل پوشاند. این مجموعه فعالیت‌های هدفدار و نظام‌مند و روش‌مدار، خود، طی یک فرایند منطقی و منظم علمی، چارچوب محتوای آموزش در سطح برنامه‌های خرد و کلان آموزشی را طرح‌ریزی می‌کند و چگونگی سازمان‌بندی محتوا را برای تحقق اهداف مشخص تعیین می‌کند. بدیهی است که برنامه‌ریزی درسی در سطح کلان (یعنی دوره‌ها و پایه‌های تحصیلی) تا سطح خرد (یعنی یک ماده درسی خاص) نیز دارای چنین چارچوبی است. در این حیطه، برنامه‌های درسی ویژه برای قشر خاصی از مخاطبان آموزشی، در هر دو سطح خرد و کلان ممکن است موضوعات مورد توجه باشند. مرور نظریه‌های برنامه‌ریزی درسی به ویژه نظریه‌های جدیدتر و کاراتر، راهکارها و شیوه‌های اعمال نظریه‌ها در محیط‌های واقعی آموزش یعنی مدارس و کلاس‌های درس، عوامل تشکیل‌دهنده محتوا، بحث تعادل روش و محتوا در برنامه‌های درسی، راهنمای تهیه و تدوین و یا تألیف محتوای آموزش در هر سطح، از طریق تهیه کتابهای درسی و کمک درسی، نقش روش‌های یاددهی- یادگیری در تحقق اهداف، برنامه‌ها و به ویژه جایگاه و تأثیر ارزشیابی در همان راستا، زمینه‌های عمده و مورد نظری است که انتظار می‌رود برای بحث و تبادل نظر و نقد و بررسی، با پیشنهادهای مفید و مؤثر فرهیختگان، کارشناسان و صاحبان علم و اندیشه مورد توجه قرار گیرد.
موضوع سوم در این ارتباط طراحی آموزشی است که جایگاه خود را با انتخاب یا ابداع روش‌ها و گزینش یا تهیه و تدوین محتوا در هر یک از شرایط خاص (سطوح گوناگون برنامه) با هدف کمک به افزایش درجه تحقق هدف‌ها و نیل به نتایج مثبت یادگیری مشخص می‌کند. از آنجا که از طریق طراحی آموزشی مناسب به بهترین وجه می‌توان بر حصول نتایج مورد انتظار در برنامه امیدوار شد و به تحقق مقاصد و اهداف آموزش دل بست، هرگونه دانش و اطلاعات در زمینه چگونگی شکل‌گیری برنامه‌های کلان و یا برنامه‌های خرد با ارائه شیوه‌های اجرایی و عملی قابلیت اعمال دارد. بررسی درجه مفید بودن یا کارایی الگوهای متفاوت طراحی آموزشی و درسی، مقایسه تطبیق ساختار و سازمان‌بندی الگوها، روش‌های طراحی و نیز شیوه‌های نقد و بررسی الگوها و ارائه هرگونه نظریه ابتکاری و نو از موضوعات ضروری و دارای اهمیت در این زمینه است.
تعیین هدف یا هدفهای کلی [3] آموزشی
هدفهای کلی آموزشی، اهدافی هستند که در پایان یک دوره یا جلسه ی آموزشی باید تحقق یابند. این دسته از اهداف، معمولاً به صورت عبارتهای کلی مطرح می شوند؛ مثلاً اگر بگوییم پس از مطالعه ی این فصل «معلمان باید با طراحی آموزشی آشنا شوند»، در واقع یک هدف کلی را بیان کرده ایم. هدفهای کلی آموزشی، معمولاً به علت عدم صراحت مبهم و قابل تعبیر و تفسیر هستند. حتی در مقایسه با هدفهای جزئی در مدت زمان بیشتری تحقق خواهند یافت.
این دسته از اهداف چون مهارت نهایی کسب شده از جریان آموزش را بیان می کنند، ممکن است به عنوان نوعی انگیزه، به کار روند اگرچه گروه کثیری از صاحب نظران تربیتی با نوشتن و تنظیم هدفهای کلی مخالفند؛ اما به دلیل اینکه جهت عمومی فعالیتها را تعیین می کنند، هدفهای پرارزشی هستند، زیرا از طریق هدفهای کلی آموزشی می توان هدفهای جزئی، رفتاری و فعالیت های آموزشی را مشخص کرد و به آنها جهت و هماهنگی لازم بخشید.
معلمان و طراحان آموزشی باید توجه کنند هدفهای کلی آموزشی زمانی ارزشمند هستند که به هدفهای جزئی و رفتاری تجزیه شوند؛ به عنوان مثال: برای رسیدن به این هدف کلی که «معلمان با طراحی آموزشی آشنا شوند»، باید تمام مراحل طراحی و فعالیت هایی که لازم است در مراحل اجرا دانش آموزان انجام دهند، به طور واضح و صریح مشخص شوند، در غیر این صورت هدف کلی، هرگز تحقق نخواهد یافت.
ب - تبدیل هدف کلی به اهداف جزئی[4]
هدفهای جزئی از تجزیه هدفهای کلی به دست می آیند و مراحل رسیدن به هدفهای کلی را مشخص می کنند، به همین دلیل، نسبت به هدفهای کلی محدودتر و مشخص تر و نسبت به هدفهای رفتاری، دارای جامعیت و شمول بیشتری هستند. هدفهای جزئی، همچون هدفهای کلی اغلب به صورت افعال کلی و مبهم نوشته می شوند و خود نیز ممکن است قابل تجزیه به هدفهای جزئی ریزتر باشند. ساده ترین راه نوشتن اهداف کلی و جزئی در فرآیند آموزش این است که بر اساس موضوع اصلی درس، هدف کلی نوشته شود و بر اساس عناوین فرعی درس، اهداف جزئی تنظیم گردند. در زیر، جهت آشنایی با افعال کلی که برای نوشتن اهداف کلی و جزئی به کار می روند، تعدادی از آنها آورده شده است:
افعال کلی
- آشنا شدن
- دوست داشتن
- دانستن
- کسب کردن
- ارزش گذاری کردن
- تمایل داشتن
- فهمیدن
- باور کردن
- تصدیق کردن
- یاد گرفتن
- درک کردن
طراحى نظامهاى آموزشى یا Designing Instructional Systems دقیقاً کاریست که فردانش بر آن تسلط دارد و ضمن آنکه در این رشته تحصیل کرده ، به ترجمه منابع دست اولى براى دانشجویان این رشته در ایران نیز همت گمارده است. کتاب طراحى نظامهاى آموزشى نوشته اى. جى. رمى زفسکى از جمله این آثار است که فردانش آن را ترجمه کرد و براى انتشار به مؤسسه سمت سپرد. این کتاب براى دانشجویان رشته تکنولوژى آموزشى در مقطع کارشناسى به عنوان منبع اصلى درس «طراحى نظامهاى آموزشى» به ارزش دو واحد ترجمه شده است. در این کتاب مباحثى چون نظامهاى آموزشى و رویکرد سیستمى،رویکردهایى به مشکلات تعلیم و تربیت و کارآموزى،چگونگى و چرایى هدفهاى عملکردى، هدفهاى آموزشى پروژه تا هدفهاى آموزشى،تجزیه و تحلیل ارزش و عملى بودن راه حل، نظریه هاى یادگیرى و آموزش،تجزیه و تحلیل دانش و مهارتهاو... مورد بررسى دقیق قرار گرفته است. همچنین کتاب راهبردها و فنون طراحى آموزشى یا Instructional Design Strategies and Tactics که توسط گروهى از متخصصان این رشته: سینتیا بى. لشین ، جولین پولاک و چارلز ام. رایگلوث نوشته شده و فردانش آن را به فارسى برگردانده است.
فردانش با همه دغدغه هاى جدى که براى تکنولوژى آموزش در ایران دارد،با تأسیس دوره دکترى در دانشگاه علامه مخالف بود و براى مخالفت هایش نیز به تکنولوژى آموزش اشاره داشت! : «من به دوستان گفتم از تعدادى که آنجا هستند و در گروه فعالیت مى کنند پنج ، شش نفر بعضاً مدرکشان اصلاً تکنولوژى آموزشى نیست و تنها یک نفر هست که آن هم آقاى دکتر نوروزى است که فارغ التحصیل آمریکا است و به عنوان استادیار مشغول فعالیت است. دونفرهم هستند که تحصیل کرده هند هستند و تازه آمده اند و وضعیت استخدامى آنها در حد پیمانى است بنا براین بقیه افرادى که حضور دارند مدرکشان این نیست و ارائه درسهاى تخصصى تکنولوژى آموزشى با این چنین کادرى خیلى دشوار است. اما کسانى هستند که تخصص لازم را دارند و مى توانند ازخارج بیایند و درس بدهند، ولى این کار را نمى کنند قبل از این هم مرحوم دکتر احدیان به دنبال ایجاد دوره دکتراى این رشته در دانشگاه علامه بود ولى حیف شد که ایشان خود را گرفتار تدریس کرد که این خود آفتى بود. »
فردانش مى گوید:«این رشته درکشور ما به دلیل نداشتن متخصص بى پناه شده و مدتهاست که به صورت راکد باقى مانده است» و براى حل مشکلات آن در ایران مى گوید: «راهکارش خیلى ساده است. باید وزارت علوم به چند نفر سهمیه بدهد و آنها را بورسیه کند تا بروند خارج از کشور درس بخوانند و برگردند! اگر همین حالا این کاررا بکنیم تا پنج سال دیگر مشکل حل است. » هاشم فردانش در باره تکنولوژى آموزش، غیر از ترجمه، کتب تألیفى مرجع نیز نگاشته است،از آن جمله است کتاب «مبانى نظرى تکنولوژى آموزشى» که حاوى مفاهیم تکنولوژى آموزشى براى استفاده دانشجویان رشته علوم تربیتى است، بخصوص گرایش تکنولوژى آموزشى که براى درس «مقدمات تکنولوژى آموزشى» به ارزش سه واحد تهیه شده و مى توان از آن به منزله منبع فرعى در درسهاى «اصول طراحى پیامهاى آموزشى»، «آموزش با روش مبتنى بر سیستمها» و «اصول طراحى نظامهاى آموزشى» در دوره کارشناسى و کارشناسى ارشد نیز استفاده کرد.
فردانش درباره نظام آموزش هاى مجازى در ایران نیز دیدگاه هاى قابل توجهى دارد و بر این باور است که: «کاربرد آن در نظام آموزش عالى خوب است، اما بسیارى از تبلیغاتى که در باره آموزش از راه دور مى کنند، در واقع درباره آموزش از راه دورنیست. مثلاً دیده ایم که در دانشگاههاى مختلف مثل علم و صنعت و شریف و جدیداً هم تربیت مدرس مى گویند که دوره هاى آموزش از راه دور داریم در حالى که وقتى به سایت آنها وارد مى شویم، فقط چند فایل PDF گذاشته اند که دانشجو باید آنها را بخواند! خوب اگر که کتابش باشد، مى توانند کتاب را بخوانند، چه فرقى مى کند؟ اینکه کاغذى باشد یا اینکه الکترونیکى قطعاً فرقى ندارد! فلسفه یادگیرى الکترونیکى هم این است که دانشجو از راه هاى مختلف جذب بشود و بتواند مدرک بگیرد. در واقع ما آموزش از راه دور نداریم تنها، پیام نور است که آن هم نیمه حضورى است که کلاس هم دارد و امتحاناتش هم حضورى است. و لى آموزشى که کاملاً الکترونیکى ومنطبق بر تعاریف ارائه شده باشد، هنوز به ایران نیامده است و اگر هم هست به طور ناقص وجود دارد. ما باید هزینه اقتصادى آن را هم در نظر بگیریم و اگر مقرون به صرفه است این کار را انجام دهیم بدى قضیه در آنجاست که در مملکت ما وقتى چیزى مد مى شود، دیگر همه دانشگاهها به دنبالش مى افتند و باهم به مسابقه مى پردازند که آن را برگزار کنند و کار را خراب مى کنند و بعد ازیک مدت هم فروکش مى کند. من به مسؤولین دانشگاه خودما ن هم گفتم اگر که ما بخواهیم فقط یک درس را هم طراحى کنیم، خیلى خرج دارد چه برسد به اینکه یک رشته را طراحى و روى سایت قراردهیم . در چند سال پیش یک کنسرسیوم از دانشگاههاى انگلیس براى تأسیس دانشگاه مجازى اقدام کردند و مبلغ پنجاه میلیون پوند هم دولت انگلیس به آنها کمک کرد، ولى این کار نتیجه نداد و آن پول هم از دست رفت. حالا چرا ما مى خواهیم آن تجربه را دوباره تکرار کنیم ؟ به طور کل اگر مجموعه اى از دانشگاهها با هم اقدام کنند و در صورتى که مقرون به صرفه باشد و ضرورت آن هم محرز باشد، احتمال موفقیت وجود دارد ولى در کشور ما دانشگاه به تنهایى اقدام به این کار مى کند، اگر جواب داد که بعداً خرج هزینه اش را در مى آورد و اگر هم که نه، مشکلى ندارد، گویا چون فعلاً پول نفت زیاد داریم!»
هاشم فر دانش درباره آینده رشته تکنولوژى آموزش در ایران معتقد است:به نظر من آینده خوبى دارد، چون به آن نیاز هست. ممکن است به دلیل بى اطلاعى به این نیازپى نبریم و دیرتر پى ببریم، ولى چون نیاز هست حتماً در آینده درست مى شود. توصیه من به دانشجویان این است که اولاً درس بخوانند یعنى همان کارى که ماهم مى کردیم و دوم اینکه در مقابل کاستى ها و کمبود امکانات سکوت نکنند. ما در این رشته خیلى وابسته به کامپیوتر واستفاده از اینترنت هستیم من نمى دانم که چطور دانشجویان در برابر کاستى ها سکوت مى کنند و فقط واحد مى گذرانند.
در کشور ما تکنولوژى مثل نیاز به نان شب است ولى به آن نمى رسند دانشجویان تحمل مى کنند که هیچ چیز یاد نگیرند پس در وهله اول دانشجویان کوتاهى مى کنند. دانشجو باید مطالبه کند و خواسته خود را از طریق نامه ،بیانیه ، اعتراض و . . . به گوش مسؤولان برساند.» (۲) تکنولوژى آموزشى فرایند کیفى و خُرد است؛ یعنى به یادگیرى تک تک انسان ها توجه دارد. در ایران تکنولوژى آموزشى هنوز راه زیادى دارد تا کارکردهاى حقیقى اش را بازیابى و شناسایى کند. هنوز تفکر تکنولوژى آموزشى در آموزش وپرورش و سایر نهادهاى آموزشى جا نیفتاده است. در این شرایط است که توجه به هاشم فردانش و معدود استادان این رشته در ایران مى تواند راهگشاى موانع تحقق آرمان هاى این رشته در ایران نیز باشد.