بنا به نیازها و استراتژی بودن امر بازرگانی در جامعه ؛ از دیرباز این امر مورد توجه حکومتها و سللاطین ایرانی بوده است ؛ به گونه ای که نخستین بار در سال ( 1289 قمری ) « وزارت تجارت » توسط ناصرالدین شاه تأسیس گردید که وظایف آن ایجاد ارتباط بین دولت و بازرگانان و انجام سایر امور تجاری مملکت بوده است . در سال 1318 بنابه پیشنهاد فرهنگستان ایران « وزارت تجارت » به « وزارت بازرگانی » تغییر نام یافت . در سال 1353 « وزارت بازرگانی » از وزارت اقتصاد تفکیک و به طور مستقل و با اهداف مشخص شروع به فعالیت نمود . در 16 تیر ماه 1353 قانون تشکیل این وزارتخانه به تصویب مجلس شورای ملی سابق و در 26 تیر ماه همان سال به تصویب مجلس سنای آن زمان رسید . در سال 1359 مجدداً تشکیلات وزارت بازرگانی با تغییراتی به تصویب سازمان امور اداری و استخدامی کشور رسید که شامل 9 معاونت بود . تشکیلات وزارت بازرگانی که از سال 1359 بون تغییر باقی مانده بود در سال 1377 با جهت گیری تصویب بخش کارشناسی و تخصصی ، کوچک سازی و واگذاری امور خدماتی و پشتیبانی به بخش غیر دولتی در مسیر تحول قرار گرفت . تشکیلات وزارت بازرگانی با اصلاحاتی در دی ماه 1383 با چهار معاونت و هشت موسسه و شرکت وابسته به تأیید سازمان مدیریت رسید .
و در سال 1384 با پیشنهاد وزیر بازرگانی معاونت هماهنگی ، توسعه منابع و امور مجلس تفکیک گردید . و معاونتها به پنج معاونت افزایش یافت .
1-1- مفهوم بازرگانی
پس از آنکه آدمی به زندگی اجتماعی روی آورد به تدریج دریافت که تقسیم کار تدبیری است که تولید را آسان تر و سریع تر می کند . با تقسیم کار و تخصصی شدن تولید لازم شد که هر تولید کننده آنچه را که بیش از مصرف خود تولید کرده به دیگران بفروشد و در عین حال آنچه را که از تولیدات دیگران نیاز دارد ، بخرد . بدین ترتیب ، مبادلۀ کالاها و خدمات بین افراد و گروههای اجتماعی متداول شد . شکل و روش مبادله ، در طول زمان ثابت نمانده و پیوسته تغییر کرده است .
بازرگانی از زمانی ضرورت یافت که تقسیم کار بین آدمیان متداول شد . مثلاً یک کشاورز گندم ، و کشاورز دیگری خرما تولید کرد . آنگاه این دو کشاورز ، گندم و خرمای مازاد بر مصرف خود را با همدیگر مبادله کردند تا نیازهای خود را آسانتر و بهتر بر طرف کنند .
در گذشته ، تولید به روشهای دستی و با سرعت کم صورت می گرفت . در نتیجه ، حجم تولید معمولاً از نیازهای آدمی کمتر بود و فروش کالای تولید شده ، دشواری چندانی نداشت . انقلاب صنعتی ( در قرن 18 ) با به خدمت گرفتن ماشین و جایگزین کردن آن به جای نیروی انسانی ، تولید را بسیار آسانتر و سریعتر کرد . مشکلات تولید یکی بعد از دیگری از پیش پای آدمی برداشته شد . جوامع صنعتی ، توانستند بسیاری از کالاها را به هر مقدار که مایل بودند ، تولید کنند . مشکل اصلی آنها فراهم کردن مواد اولیه و یافتن بازار مناسب برای این کالاها بود . در سالهای اخیر بازرگانی نه تنها رشد زیادی داشته بلکه دستخوش دگرگونی عظیمی هم شده است مثلاً اگر چهل سال پیش از این ژاپن کالای ارزان و با کیفیت پایین تولید می کرد امروز کالای گران و با کیفیت بالا تولید می کند و یا اگر در گذشته امریکا صادر کنندۀ آهن آلات بود امروزه وارد کنندۀ آهن آلات است و به جای آن ماشین آلات و هواپیما صادر می کند . پیدایش سازمانهای تولیدی عظیم و بهتر شدن سبکهای مدیریت و رشد سریع تکنولوژی در قرن بیستم ، راه را بر کارآیی و اثر بخشی واحدهای تولیدی و تولید انبوه هموار کرد . در پرتو این تحولات ، امنون بر خلاف گذشته :
اولاً ، تولید نه برای رفع نیاز شخص تولید کننده که برای مصرف دیگران و به دلیل تقاضای آنان انجام می گیرد .
ثالثاً ، منابع لازم برای تولید و همچنین بازارهای فروش محصولات تولید شده دستخوش پراکندگی عظیمی شده اند . امروزه شاهد بازارهایی به وسعت جهان هستیم که در آن ارتباطات ماهواره ای خریداران و فروشندگان را از فاصله های بسیار دور با هم مربوط می سازد .
مجموع این شرایط ، امر مبادله و بازرگانی را به یک فعالیت بسیار جدی و مهم تبدیل می کنند و هر چه زمان می گذرد بر ضرورت ، وسعت و اهمیت این فعالیت افزوده می شود .
تعریف بازرگان :
حداقل دو نوع تعریف برای بارگان وجود دارد . تعریف حقوقی و تعریف فنی .
1- تعریف حقوقی بازرگان :
طبق ماده 1 قانون تجارت ایران بازرگان کسی است که شغل معمولی خود را معاملات قرار دهد .
2- تعریف فنی بازرگان :
تعریف فنی بازرگان را بیشتر باید در کتاب های اقتصاد جستجو کرد . تعاریف متعددی برای تعریف فنی بازرگان وجود دارد که متداول ترین آن عبارتست از :
خرید هر گونه مواد اولیه به قصد تولید کالا و یا خرید هر گونه کالای نیم ساخته به قصد تکمیل و فروش آن .
وظایف بازرگان :
همان طور که تعریف بازرگان را از دو دیدگاه حقوقی و فنی بیان کردیم باید حداقل از دو گروه وظیفه ای که بازرگانان به عهده دارند نیز بحث کنیم . وظایف حقوقی و وظایف اقتصادی – اجتماعی وظایف حقوقی بازرگان ؛ بر طبق قانون تجارت ایران ، وظایف حقوقی بازرگانان عبارتند از :
1) ثبت بازرگانی : تمامی بازرگانان مکلفند با مراجعه به اداره ثبت شرکت ها ( در تهران ) و یا اداره ثبت محل ( در شهرستان ها ) نام خود را در دفتر ثبت بازرگانی ( که از جانب وزارت دادگستری تأسیس شده است ) به ثبت برسانند .
2) نگهداری دفاتر قانونی : هر بازرگان مکلف به داشتن حداقل سه نوع دفتر می باشد:
دفتر روزنامه ؛ دفتر کل ؛ دفتر دارایی .
3) گرفتن پروانه از مراجع انتظامی یا شهرداری : برای اشتغال به مشاغل مانند تصدی به عملیات دلالی ، حق العمل کاری ، عامل فروش بودن ، حمل و نقل و بر پا کردن هر گونه نمایشگاه ، اخذ پروانه از مراجع انتظامی یا شهرداری ضروری است .
وظایف اقتصادی – اجتماعی بازرگان : نمودار زیر به شکل بسیار ساده ای ، گردش دایره ای کالاها و خدمات را ( در جهت گردش عقربه های ساعت ) و گردش پول و دیگر وسایل پرداخت را ( در خلاف جهت گردش عقربه های ساعت ) نشان می دهد .
از سویی ، جریان خدمات تولیدی از خانوارها به بنگاه ها و جریان پرداخت بهای خدمات تولیدی از بنگاهها به خانوارها ، در بازار عوامل تولید و با دخالت بازرگانان صورت می گیرد . به بیان دیگر بازرگانان با تهیه و تدارک خدمات عوامل تولید ، چرخ تولید را به گردش در می آورند .
از سوی دیگر ، جریان کالاها و خدمات از بنگاه ها به خانوارها و جریان پرداخت بهای کالاها و خدمات مصرفی از خانوارها به بنگاهها نیز ، در بازار کالاها و خدمات و با دخالت بازرگانان صورت می گیرد . به بیان دیگر بازرگانان کالاها و خدماتی را که محصول فعالیتهای تولیدی بنگاههاست به دست خانوارها می رسانند و بهای آن ها ررا از خانوارها دریافت و به بنگاهها منتقل می سازند .
استفاده کنندگان از خدمات بازرگانی :
تولید کنندگان ، مصرف کنندگان و اقتصاد کشور ، هر کدام به نوعی از خدمات بازرگانان بهره مند می شوند و بخشی از موفقیتهای خود را مرهون آن ها هستند .
خدمات بازرگانان به تولید کنندگان :
بنگاه های تولیدی برای انجام وظایف خود مواد خام ، انرژی و اطلاعات را که در مجموع « دروندادها » نامیده می شوند . از محیط خود دریافت می کنند . آنگاه در ضمن عملیات خود دروندادها را « پردازش » می کنند . بالاخره محصول کار خود را به صورت مواد ، انرژی و اطلاعات و ... ( از نوع متفاوت با دروندادها ) به محیط خود صادر می کنند . محصول کار « بروندادها » نیز می نامند .
خدمات بازرگانان به مصرف کنندگان :
بخش عمده ای از اطلاعاتی که توسط بازرگانان تهیه و به عنوان درونداد به بنگاههای تولیدی داده می شوند به انگیزه ها ، ذوق و سلیقه ، درآمد ، فرهنگ ، معتقدات و ارزشهای اجتماعی مصرف کنندگان مربوط است و بنگاه ها در تصمیم گیری دربارۀ نوع ، کیفیت و ترکیب تولید از این اطلاعات به عنوان راهنمایی مطمئن و بسیار ضروری استفاده می کنند بدین گونه تولیدات بنگاهها مطابق خواسته ها و مناسب با وضع مصرف کنندگان و برآورنده نیازهای واقعی آنان خواهد شد .
خدمات بازرگانان به اقتصاد کشور :
خدمات بازرگانان به تولیدکنندگان و مصرف کنندگان چنانچه شرح دادیم به طور غیر مستقیم خدمت به اقتصاد کشور نیز محسوب می شود زیرا هدف اقتصاد هر کشور چیزی جز تولید ، توزیع و مصرف بهتر و بیشتر نیست و بازرگانان با انجام عملیات توزیع ، به بهتر و بیشتر کردن تولید ، توزیع و مصرف ، مدد می رسانند .
اتاق بازرگانی و صنایع و معادن :
اتاق بازرگانی و صنایع و معادن جمهوری اسلامی ایران مؤسسه ای است غیر انتفاعی با شخصیت حقوقی و استقلال مالی که به منظور فراهم کردن موجبات رشد و توسعه اقتصاد کشور و تبادل افکار و بیان آرا و عقاید مدیران صنعتی ، معدنی کشاورزی .
انواع بازرگانی
از نظر قلمرو مکانی فعالیتها ، بازرگانی انواعی دارد که معروفترین آنها عبارتند از :
بازرگانی داخلی ؛ بازرگانی خاجی و بازرگانی منطقه ای .