وابستگی به نیکوتین شایعترین، روزمره ترین، پرهزینه‌ترین و در ضمن درمان پذیرترین نوع وابستگی به مواد است.
از جمله دلایل نادیده گرفتن مسیله‌ی وابستگی به نیکوتین در دستگاه‌های تشخیصی و برنامه‌های درمانی آن است که سیستم‌های بیمه‌ی درمانی هزینه ترک استعمال دخانیات را تقبل نمی‌کنند، اما پی بردن به هزینه‌های سرسام آور درمان بیماری‌هایی که در اثر وابستگی به نیکوتین بوجود می‌آیند و نیز اینکه افرادی که نیکوتین مصرف می‌کنند، معمولا دارای اختلالات دیگر روانپزشکی می‌باشند، توجه به درمان وابستگی به نیکوتین را افزایش داده است.
تعریف وابستگی به نیکوتین و علایم ترک آن دو اختلال مربوط به مصرف نیکوتین هستند که درDSM IV تعریف شده‌اند.
علایم اصلی اختلال وابستگی به مواد در DSM IV اینگونه ذکر شده است: ادامه مصرف مواد در حالیکه مشکلات ناشی از آن قطعی باشد.
از آنجا که ۵۰% سیگاری‌ها بعلت بیماریهای ناشی از مصرف سیگار جان خود را از دست می‌دهند، تعریف کلی فوق از وابستگی به مواد، شامل حال نیکوتین نیز می‌گردد.
علایم اصلی ترک به مواد در DSM IV اینگونه تعریف شده است: “رفتار ناسازگارانه که در هنگام قطع مصرف مواد یا کاهش مصرف بروز می‌کند”.
از آنجا که علایم ترک سیگار در بیش از نیمی از سیگاری‌ها مشخص و قابل مشاهده می‌باشد، تعریف فوق درباره وابستگی به مواد در مورد سیگار نیز صدق می‌کند.
در DSM IV از سوء مصرف نیکوتین صحبت نمی‌شود، زیرا سوء مصرف، قبل از هر چیز مشکلات عمده روان- اجتماعی می‌آفریند که در مصرف سیگار مشاهده نمی‌شود.
البته در ICD ۱۰ مصرف پر خطر سیگار طرح شده، یک طبقه‌بندی که شبیه سوء مصرف است و باعث مشکلات فیزیکی می‌گردد.
مسمومیت ناشی از نیکوتین بسیار نادر است و در ICD ۱۰ مطرح شده، اما در DSM IV نه.
وابستگی به نیکوتین و علایم ترک آن دو اختلال مربوط به مصرف نیکوتین هستند که درDSM IV تعریف شده‌اند.
اپیدمیولوژی آمار دقیق از وابستگان به سیگار در ایران موجود نیست، شاید آماری از آمریکا در این زمینه گویا باشد.
۲۵% آمریکاییها سیگار می‌کشند، ۲۵% قبلا سیگاری بوده‌اند، ۵۰% هرگز سیگار نکشیده‌اند.
پس از هر دو نفر، یکی در معرض وابستگی قرار دارد.
رایج‌ترین سن برای شروع سیگار ۱۶سال است و تعداد کمی نیز با ۲۰ سالگی شروع می‌کنند.
علایم وابستگی به نیکوتین سریعاً بروز می‌کنند.
۷۵% سیگاری‌ها حداقل یکبار تلاش کرده‌اند که ترک کنند.
حدود ۴۰% هر سال تلاش می‌کنند.
۳۰% حتی برای ۲ روز هم که شده نیکوتین را ترک می‌کنند و۱۰-۵% برای همیشه موفق به ترک سیگار می‌شوند.
در گذشته ۹۰% ترک‌های موفق بدون درمان دارویی صورت می‌گرفت، اما در حال حاضر یک سوم سیگاری‌ها با استفاده از دارو موفق به ترک می‌شوند.
۲۰% جمعیت عمومی به نیکوتین وابسته می‌گردند و ۸۵% آنها به مصرف روزانه نیکوتین عادت دارند.
علایم ترک نیکوتین در ۵۰% از استعمال کنندگان که تلاش به ترک دارند، بروز می‌کند.
مصرف سیگار در کشور ما عمدتا در میان مردان شیوع دارد، درحالیکه در کشورهای غربی در زنان و مردان شیوع یکسان دارد.
سبب شناسی سطح نیکوتین صبح‌ها به بالاترین میزان خود می‌رسد، در عصر سیر نزولی پیدا می‌کند و در شب تقریبا به صفر می‌رسد.
بنابراین سیگاری که صبح‌ها مصرف می‌شود دارای بیشترین اثر است.
نیکوتین باعث کاهش خشم و تثبیت خلق وافزایش توجه می‌گردد و احساس گرسنگی و میل به غذا را کاهش می‌دهد.
مصرف نیکوتین، همچون مصرف غالب مواد به لحاظ اجتماعی تشویق می‌گردد.
دسترسی بدان آسان است و هیچ دولتی آنرا منع نکرده است.
بسیاری از جوانان گمان دارند که مصرف نیکوتین در ایام بلوغ به آنها کمک می‌کند تا بر اوضاع مسلط شوند.
وابستگی فیزیکی با شروع علایم ناگوار ترک، شروع می‌شود.
آنها همرنگ شدن با جماعت هم سن و سال را دنبال می‌کنند و معمولا سطح تحصیلات پایین، خوی عصیانگر، علایم افسردگی و عزت نفس پایین دارند.
هم عامل گروه هم سالان و هم عوامل خانوادگی در گرایش به مصرف نیکوتین موثر می‌باشند.
فقدان قوه توجه، رفتارهای نابهنجار اجتماعی و اختلال مصرف الکل یا مواد مخدر به تداوم مصرف سیگار کمک می‌کنند.
درمان طبق اصول راهنمای ترک سیگار که توسط APA در سال ۱۹۹۶ منتشر شده است، افراد سیگاری خواهان ترک باید در سه مورد بررسی شوند: ۱- وضعیت استعمال سیگار: شامل سیگارهای کنونی و آنها که زمانی ترک کرده و دوباره شروع کرده‌اند، نوع مصرف نیکوتین و فراوانی مصرف نیکوتین.
۲- انگیزه ترک: انگیزه ترک را می‌توان در سه مرحله طبقه‌بندی کرد: الف- پیش از مرحله آماده‌سازی فکری Precontemplation- (هنوز برنامه ترک تهیه نشده).
ب- تعمق و تامل درباره مصرف Contemplation-(در این مرحله نیز برنامه خاصی برای ترک تدارک دیده نشده است).
ج- آماده‌سازی برای ترک Preparations-(تهیه برنامه برای ترک استعمال در آینده نزدیک).
انگیزه عمومی برای ترک سیگارمربوط به نگرانی درباره زیان‌های جسمی آن، تاثیرات سوء استعمال سیگار بر دیگران و فشارهای اطرافیان است.
۳- موانع عمومی ترک سیگار: که شامل علایم ترک سیگار، ترس از ناکامی در ترک و در مواردی نیز ترس از اضافه وزن می‌باشد.
در بین افرادی که آماده ترک سیگار هستند، بهتر است تاریخ ترک مشخص شود.
غالب درمانگران و سیگاری‌ها، ترک یکباره سیگار را ترجیح می‌دهند، اما شواهد علمی مشخصی به نفع این نوع ترک سیگار وجود ندارد و چنانچه شخص بخواهد باید به خواست ترک تدریجی وی نیز احترام گذارد.
درمانگر می‌تواند با توصیه‌های مختصر درباره نیاز به مصرف دارو و یا گروه درمانی، موضوعات مربوط به اضافه وزن، شرایط پر خطر و غیر قابل دسترس کردن سیگار و نکات دیگر را برای فرد خواهان ترک سیگار توضیح دهد.
از آنجا که عود سیگار سریعاً اتفاق می‌افتد، پیگیری منظم، مثلا از طریق تلفن، ملاقات در محل کار و یا حتی ملاقات در منزل توصیه می‌شود.
خانواده درمانی در خانواده درمانی می‌توان عمدتا با آموزش والدین اقدامات پیشگیرانه در ابتلا به مصرف نیکوتین را اجرا نمود.
پرهیز از شرایطی که در فرزندان افسردگی، عزت نفس پایین، آشفتگی ذهن و غیره ایجاد شود، از جمله اقدامات اولیه محسوب می‌شود.
انتقال مهارت‌های بیان خویش در جمع خانواده، تقویت حس همبستگی و همیاری و کلاً تقویت بیان خویش در جمع خانوادگی از راههای موثر در پیشگیری از مصرف نیکوتین بشمار می‌رود.
فضای سرد عاطفی، انزوا، بی‌تفاوتی اعضای خانواده که معمولا در خانواده‌های از هم گسیخته مشاهده می‌شود، عواملی هستند که گرایش به مصرف سیگار را افزایش می‌دهند.
از آنجا که سن شروع به سیگار بطور کلی در سنین بلوغ ذکر می‌شود، مسیولیت والدین در برخورد با تعارضات این دوران حایز اهمیت فراوان است.
بسیاری از جوانان که در محیط خانه فضای تفاهم برای رفتار خویش نمی‌یابند با پیوستن به گروه‌های همسال بیرون از خانه و با پیدا کردن یک نقطه مشترک، یعنی کشیدن سیگار، محیط جایگزین برای خود می‌آفرینند و باز از آنجا که در جامعه ما مصرف سیگار عمدتا توسط پسران و مردان صورت می‌گیرد، نقش رابطه پدر- فرزندی حایز اهمیت می‌گردد.
پدرانی که حضور روانشناختی ملموسی در خانه دارند و از روابط صمیمی با فرزندان خود برخوردارند، بهتر می‌توانند بر گرایش فرزندان خود به سمت استعمال سیگار تاثیرات بازدارنده داشته باشند.
از سوی دیگر باید خاطرنشان کرد که الگوی حاکم بر نگرش والدین که سیگار را نقطه شروع برای مصرف مواد دیگر ارزیابی می‌کنند، مورد تاکید نمی‌باشد و چه بسا افراد سیگاری که هیچ عادت نابهنجار دیگری ندارند و از سوی دیگر، افراد با اختلالات وابستگی- شخصیتی و ارتباطی دیگر که سیگار مصرف نمی‌کنند