مقدمه
اعتیاد یک بیماری زیست شناختی ، روانشناختی و اجتماعی است . عوامل متععدی در اتیولوژی سوء مصرف و اعتیاد موثر هستند که در تعامل با یکدیگر منجر به شروع مصرف و سپس اعتیاد می شوند. عوامل موثر بر فرد ، محیط فرد و عوامل اجتماعی ، عوامل در هم بافته ای هستند که بر یکدیگر تأثیر میگذارند . درک کلیه علل و عوامل زمینه ای موجب میشود تا روند پیشگیری ، شناسایی ، درمان و پیگیری به طور هدفمند طرح ریزی شود.
بنابراین ، آشنایی با عوامل زمینه ساز مستعد کننده بروز اعتیاد و نیز عوامل محافظت کننده در مقابل آن از دوجهت ضرورت دارد :
شناسایی افراد در معرض خطر اعتیاد و اقدامهای پیشگیرانه لازم برای آنان ؛
انتخاب نوع درمان و اقدامهای خدماتی ، حمایتی و مشاوره ای لازم برای معتادان.
عوامل مخاطره آمیز
عوامل مخاطره آمیز مصرف مواد شامل عوامل فردی ، عوامل بین فردی و محیطی و عوامل اجتماعی است .
عوامل مخاطره آمیز فردی
دوره نوجوانی
استعداد ارثی
صفات شخصیتی :
صفات ضد اجتماعی
پرخاشگری
اعتماد به نفس پایین
افسردگی اساسی
فوبی
نگرش مثبت به موا
موقعیت های مخاطره آمیز :
ترک تحصیل
بی سرپرستی
تأثیر مثبت مواد بر فرد
دوره نوجوانی :
مخاطره آمیز ترین دوران زندگی از نظر شروع به مصرف مواد دوره نوجوانی است. نوجوانی دوره انتقال از کودکی به بزرگسالی و کسب هویت فردی و اجتماعی است. در این دوره ، میل به استقلال و مخالفت با والدین به اوج خود میرسد و نوجوانان برای اثبات بلوغ و فردیت خود ارزشهای خانواده را زیر سوال میبرد وسعی در ایجاد و تحلیل ارزشهای جدید خود دارد. مجموعه این عوامل ، علاوه بر حس کنجکاوی و نیاز به تحرک ، تنوع و هیجان ، فرد را مستعد مصرف مواد می نماید.
ژنتیک : شوامد مختلفی از استعداد ارثی اعتیاد به الکل و مواد وجود دارد . تأثیر مستقیم عوامل ژنتیکی عمدتا از طریق اثرات فارماکوکینتیک و فارماکودینامیک مواد در بدن میباشد که تعیین کننده تأثیرماده برفرد است . برخی از عوامل مخاطره آمیز دیگر نیز تحت نفوذ عوامل ژنتیکی هستند مانند برخی اختلالهای شخصیتی و روانی و عملکرد نامناسب تحصیلی ناشی از اختلالهای یادگیری.
صفات شخصیتی :
عوامل مختلف شخصیتی با مصرف مواد ارتباط دارند. از این میان ،برخی از صفات بیشتر پیش بینی کننده احتمال اعتیاد هستند و بطور کلی فردی را تصویر میکنند که با ارزشها با ساختارهای اجتماعی مانند خانواده ، مدرسه و مذهب پیوندی ندارد و یا از عهده انطباق ، کنترل یا ابراز احساسهای دردناکی مثل احساس گناه ، خشم و اظطراب برنمی آید. این صفات عبارتند از : عدم پذیرش ارزشهای سنتی و رایج ف مقاومت در مقابل منابع قدرت ، نیاز شدید به استقلال ، صفات ضد اجتماعی ، پرخاشگری شدید ، احساس فقدان کنترل بر زندگی خود ، اعتماد به نفس پایین ، فقدان مهارت مقاومت در برابر پیشنهادهای خلاف دیگران ، فقدان مهارتهای اجتماعی و انطباقی . از آنجا که اولین مصرف مواد ، معمولا از محیطهای اجتماعی شروع میشود هر قدر فرد قدرت تصمیم گیری و مهارت ارتباطی بیشتری داشته باشد ، بهتر می تواند در مقابل فشار همسالان مقاومت کند.
اختلال های روانی :
در حدود 70% موارد ، همراه بااعتیاد اختلال های دیگر روانپزشکی نیز وجود دارد . شایع ترین تشخیص ها عبارتند از : افسردگی اساسی ، احتلال شخصیت ضد اجتماعی ، فوبی ، دیس تایمی ، اختلال وسواسی – جبری ، اختلال پانیک ، مانیا، اسکیزوفرنی.
نگرش مثبت به مواد :
افرادی که نگرشها و باورهای مثبت و یا خنثی به مواد مخدر دارند، احتمال مصرف و اعتیادشان بیش از کسانی است که نگرشهای منفی دارند. این نگرش های مثبت معمولا عبارتند از : کسب بزرگی و تشخص ، رفع دردهای جسمی و خستگی ، کسب آرامش روانی ، توانایی مصرف مواد بدون ابتلا به اعتیاد.
موقعیت های مخاطره آمیز فردی :
بعضی از نوجوان و جوانان در موقعیت ها یا شرایطی قرار دارند که آنان را در معرض خطر مصرف مواد قرار میدهد. مهمترین این موقعیت ها عبارتند از:
در معرض خشونت قرار گرفتن در دوران کودکی و نوجوانی ،ترک تحصیل ، بی سرپرستی یا بی خانمانی ، فرار از خانه ، معلولیت جسمی ،ابتلا به بیماریها یا دردهای مزمن . حوادثی مانند از دست دادن نزدیکان یا بلایای طبیعی ناگهانی نیز ممکن است منجر به واکنش های حاد روانی شوند. در این حالت فرد برای کاهش درد و رنج و انطباق با آن از مواد استفاده میکند.
تأثیر مواد بر فرد : این متغیر وقتی وارد عمل میشود که ماده حداقل یک بار مصرف شده باشد . چگونگی تأثیر یک ماده بر فرد، تابع خواص ذاتی ماده مصرفی و تعامل آن با فرد و موقعیت فرد مصرف کننده است . تأثیرمواد بر فرد مصرف کننده ، به میزان قابل توجهی ، به مشخصات او بستگی دارد.این مشخصات عبارتند از : شرایط جسمی فرد، انتظار فرد از مواد ، تجربیات قبلی تاأثیر مواد و مواد دیگری که همزمان مصرف شده اند. مواد مختلف نیز تأیرهای متفاوتی بر وضعیت فیزیولوژیک و روانی فرد دارند ، مثلا : هروئین و کوکائین سرخوشی شدید، الکل آرامش و نیکوتین مختصری هوشیاری و آرامش ایجاد میکند.
عوامل مخاطره آمیز فردی و محیطی :
عوامل مربوط به خانواده:
غفلت از فرزندان
وجودالگوی نامناسب درخانواده
خانواده آشفته
عوامل مربوط به دوستان:
دوستان مصرف کننده مواد
عوامل مربوط به مدرسه :
فقدان محدودیت
فقدان حمایت
عوامل مربوط به محل سکونت:
شیوع خشونت و اعمال خلاف
عوامل مربوط به خانواده :
خانواده اولین مکان رشد شخصیت ، باورها و الگوهای رفتاری فرد است. خانواده علاوه بر اینکه محل حفظ و رشد افراد و کمک به حل استرس و پاتولوژی است ، منبعی برای تنش ، شکل و اختلال نیز می باشد . ناآگاهی والدین ، ارتباط ضعیف والدین و کودک ، فقدان انضباط در خانواده ، خانواده متشنج یا آشفته و از هم گسیخته ، احتمال ارتکاب به انواع بزهکاریها مانند سوء مصرف مواد را افزایش میدهد. همچنین والدینی که مصرف کننده مواد هستند باعث میشوند فرزندان با الگوبرداری از رفتار آنان،مصرف مواد را یک رفتار بهنجار تلقی و رفتار مشابهی پیشه کنند.
تأثیر دوستان :
تقریبا در 60 % موارد ، اولین مصرف موا به دنبال تعارف دوستان رخ میدهد.ارتباط و دوستی با همسالان مبتلا به سوء مصرف مواد ، عامل مستعد کننده قوی برای ابتلای نوجوانان به اعتیاد است. مصرف کنندگان مواد ، برای گرفتن تایید رفتار خود از دوستان ، سعی میکنند آنان را وادار به همراهی با خود نمایند.گروه همسالان به خصوص ، در شروع مصرف سیگار و حشیش بسیار موثر هستند. بعضی از دوستی ها ف صرفا حول محور مصرف مواد شکل میگیرد.نوجوانا به تعلق به یک گروه نیازمندند و اغلب پیوستن به گروههایی که مواد مصرف می کنند، بسیار آسان است. هرچه پیوند فرد با خانواده ، مدرسه و اجتماعات سالم کمتر باشد ، احتمال پیوند او با این قبیل گروهها بیشتر می شود.
عوامل مربوط به مدرسه :
از آنجا که مدرسه بعد از خانواده ، مهمترین نهاد آموزشی و تربیتی است ، می تواند از راههای زیر زمینه ساز مصرف مواد در نوجوانان باشد.
بی توجهی به مصرف مواد و فقدان محدودیت یا مقررات جدی منع مصرف در مدرسه ، استرسهای شدید تحصیلی و محیطی ، فقدان حمایت معلمان و مسئولان از نیازهای عاطفی و روانی به خصوص به هنگام بروز مشکلات و طرد شدن از طرف آنان.
عوامل مربوط به محل سکونت : عوامل متعددی در محیط مسکونی میتواند موجب گرایش افراد به مصرف مواد شود : فقدان ارزشهای مذهبی و اخلاقی ، شیوع خشونت و اعمال خلاف ، وفور مشاغل کاذب ، آشفتگی و ضعف همبستگی بین افراد محل و حاشیه نشینی از جمله این عولمل هستند.
عوامل مخاطره آمیز اجتماعی :
·فقدان قوانین و مقررات جدی ضد مواد مخدر
بازار مواد
مصرف مواد به عنوان هنجار اجتماعی
کمبود فعالیت های جایگزین
کمبود امکانات حمایتی ، مشاوره ای و درمانی
توسعه صنعتی ، محرومیت اجتماعی-اقتصادی
مشخصات فردی و عوامل محیطی بخشی ازعلل اعتیاد هستند و بخش دیگر را بازارهای بین المللی مواد و عوامل اجتماعی- اقتصادی حاکم بر جامعه تشکیل میدهند. این عوامل عبارتند از :
قوانین : فقدان قوانین جدی منع تولید ، خرید و فروش ، حمل و مصرف موا د، موجب وفور و ارزانی آن میشوند.
بازار مواد: میزان مصرف مواد ، با قیمت آن نسبت معکوس دارد . هرچه قیمت مواد کاهش یابد ، تعداد افرادی که بتوانند آن رت تهیه کنند افزایش میابد.همچنین سهل الوصول بودن مواد به تعداد مصرف کنندگان آن می افزاید.
مصرف مواد به عنوان هنجار اجتماعی : در جوامعی که مصرف مواد نه تنها ضد ارزش تلقی نمیشود ، بلکه جزئی از آداب و سنن جامعه و یا نشان تمدن و تشخص و وسیله احترام و پذیرایی است ، مقاومتی برای مصرف مواد وجود ندارد و سوء مصرف و اعتیاد شیوع بیشتری دارد.
کمبود امکانات فرهنگی ، ورزشی ، تفریحی : کمبود امکانات لازم برای ارضای نیازهای طبیعی روانی و اجتماعی نوجوانان نوجوانان از قبیل کنجکاوی ، تنوع طلبی ، هیجان ، ماجراجویی ، مورد تائید و پذیرش قرار گرفتن و کسب موفقیت بین همسالان ، موجب گرایش آنان به کسب لذت و تفنن از طریق مصرف مواد و عضویت در گروهای غیر سالم میشود.
عدم دسترسی به سیستمهای خدماتی ، حمایتی ، مشاوره ای و درمانی : در زندگی افراد ، موقعیت ها و مشکلاتی پیش می آید که آنان را از جهات مختلف در معرض خطر قرار میدهد . فقدان امکانات لازم یا عدم دسترسی به خدماتی که در چنین مواقعی بتواند فرد را از نظر روانی ، مالی ، شغلی ، بهداشتی و اجتماعی حمایت نماید ، فرد را تنها و بی پناه ، بدون وجود سطح مقاومت اجتماعی رها میکند.
توسعه صنعتی جامعه ، مهاجرت ، کمبود فرصتهای شغلی و محرومیت اقتصادی – اجتماعی : توسعه صنعتی ، جوامع را به سمت شهری شدن و مهاجرت از روستاها به شهرها سوق میدهد . مهاجرت باعث میشود تا فرد ، برای اولین بار با موانع جدیدی برخورد نماید . جدایی از خانواده ، ارزشهای سنتی و ساختار حمایتی قبلی به تنهایی ، به انزوا و ناامیدی فرد می انجامد . کم سوادی ، فقدان مهارتهای شغلی ، عدم دسترسی به مشاغل مناسب و به دنبال آن محدودیت در تامین نیازهای حیاتی و اساسی زندگی و تلاش برای بقا، فرد را به مشاغل کاذب یا خرید و فروش مواد می کشاند و یا برای انطباق با زندگی سخت روزمره و شیوه جدید زندگی به استفاده از شیوه های مصنوعی مانند مصرف مواد سوق میدهد.
- شناسایی ابزار مصرف مواد ، شکل مواد و شیوه های مصرف آنها
مقدمه :
هدف از آشنایی با ابزار مصرف موا ، افزایش توانایی در شناسایی مبتلایان احتمالی به اعتیاد در محیط زندگی است. همچنین آموزش این موارد به والدین ، برای هشیاری بیشتر آنان و تشخیص زودهنگام مصرف مواد توسط فرزندانشان اهمیت دارد. روشهای مصرف مواد کاملا تابع فرد و شرایط محیطی است . این روشها متعدد هستند و معمولا از وسایل بسیار ساده و در دسترس که به طور طبیعی در همه جا وجود دارد استفاده میشود.
ابزار مصرف مواد
ابزاری که وجود آنها حاکی از مصرف مواد میباشند عبارتند از :
وافور ، قلیان ، چپق ، پیپ ، انبر کوچک ؛
سیخ ، میله ، سنجاق باز شده و سوزنهایی که سر آنها سیاه شده باشد ؛
قوطی کنسرو یا شیشه مربا که در آن سوراخ باشد و یا قوطی روغن یک لیتری که بالای آن تنگ شده باشد ؛
هویج یا سیب زمینی که شبیه پیپ سوراخ شده باشد ؛
سرنگهای مستعمل ، قطره چکان ؛
زرورق پاکت سیگار که باز و پهن شده باشد ، اسکناسهای لوله شده ؛
لوله هایی بطول حدود 20 سانتیمتر از جنسهای مختلف بویژه کاغذ ، مقوا ، چوب ، نی ، لوله های حصیری و لوله خودکار؛
قاشق غذاخوری و چای خوری سیاه شده ؛
تکه های پلاستیک و کاغذ در اندازه های حدود 15×15 سانتیمتر ؛
تکه های دستمال کاغذی ، پنبه ، اسفنج ، فیلتر سیگار که گوشه های آن سوخته باشد ؛
وجود آبلیمو ، جوهر لیمو ، لیمو ترش در اتاق یا محل های غیر معمول ؛
پوکه های آمپول .
شکل مواد و شیوه های مصرف
مواد افیونی :
تریاک : از گیاه خشخخاش بدست می آید . منشأ هروئین ، کدئین و مورفین نیز از همین ماده است.
رنگ و شکل : تریاک معمولاا به رنگ قهوه ای سیر و دارای قوامی خمیری است که بویی شبیه به آمونیاک یا ادرار مانده دارد و هنگام سوختن بوی خاصی شبیه چسب دوقلو میدهد . بسته بندی آن بصورت لول ، حبه قند و یا کیک می باشد .
سوخته تریاک : پس از مصرف تدخینی (کشیدن ) تریاک ماده ای به رنگ قهوه ای سوخته و براق بدست می آید که سوخته نام دارد. گاهی آن را در آب حل کرده و بصورت شربت بنفش رنگی مصرف میکنند.