-1مقدمه : ارتباط غیر کلامی ابتدایی ترین وسیله پیوند میان انسانها بوده و انسان اولیه به کمک آن با همنوع خود و حتی با حیوانات رابطه برقرار می کرد و نیازهای خود را با ترسیم آن برآورده می ساخت با پیدایش زبان گفتاری ، اختراع خط، صنعت چاپ ، پیشرفت جوامع، تغییرات ، تحولات شدید صنعتی و … نیاز انسان را به ارتباط پیچیده و مؤثر بیشتر کرده است.
خود باوری توانایی است که فرد از طریق ابراز آن می تواند به طور موثری نیازهای خود را براورد کند.
در حالیکه به حقوق سایرافراد نیز احترام بگذارد.
( تامسون , باندی ، 1999) مهارتهای اجتماعی اغلب به عنوان مجموعه پیچیده ای از مهارتها تعریف می شوند که شامل ارتباطات ، حل مساله تصمیم گیری ، قدرت نمایی ،تعامل با گروه ودوستان (همسالان ) وخود رهبری است (هاگر و واون 1999،) این مهارتها ، شایستگی های ضروری برایدانش آموزان هستند که از طریق آنها تقلید می کنند وروابط اجتماعی مثبتی را با همسالان ،معلمان ،خانواده وسایر افراد جامعه بر قرار میکنند (جانسون رادرفورد (2001) مهارتهای ارتباطی جرئی از رفتار اجتماعی انسان هستند که خود زیر مجموعه مهارتهای اجتماعی به حساب می آیند.
مهارتهایی همانند، همدلی، همکاری، دلسوزی، درخواست کمک از دیگران، گوش دادن فعال، تشویق دیگران و رعایت حقوق دیگران و … جزء مهارتهای اجتماعی مثبت به حساب می آیند که محققان و دانشمندان در صدد افزایش این مهارتها در انسانها هستند تا به کمک آنها بتوانند ناهنجاریهایی مانند خودخواهی، خشونت ، دزدی و تقلب را در جامعه کاهش دهند.
اخیراً تحقیقات و پژوهشهایی در مورد رفتارهای اجتماعی و بخصوص مهارتهای اجتماعی که پایه و اساس ارتباطات هستند و در تمام جهان مورد توجه روانشناسان ، محققان علوم اجتماعی و علوم تربیتی قرار گرفته است.
به نظر آنان جوامعی که به کمک ارتباطات کارساز در عرصه حساسیت، تجارت علم و عمل مطلوب واقع شده اند،به سرعت پیشرفت کرده اند و به جایگاه بالاترین دست یافته اند (فرهنگی، 1375).
افراد سرآمد هر جامعه به عنوان رهبران، دانشمندان، مدیران و مسئولان آینده جامعه باید از مهارتهای ارتباطی و اجتماعی بالایی برخودار باشند.
تا بتوانند به راحتی با دیگران ارتباط برقرار کنند و به اهداف خود نزدیکتر شوند، ما نیز قصد داریم مهارتهای اجتماعی دانش آموزان فرهنگی و غیر فرهنگی را با یکدیگر مقایسه نموده و مورد بررسی قرار دهیم.
1-2بیان مسئله و اهمیت موضوع: انسان اصولاً موجودی اجتماعی است و به همین دلیل از لحظه تولد تا آخر عمر در اجتماع بسر می برد و دائماً در تعامل با انسانهای دیگر می باشد.
او در یافته است که در جمع بودن می تواند مشکلات او را مرتفع سازد.
و به همین منظور همواره یاد می گیرد که چگونه بایستی در جمع زندگی کند و نیازهای خود را ارضا نماید بنابراین لزوم آموزش مهارتهای اجتماعی در زندگی فرد مطرح می شود.
در تحقیقی که صورت گرفت در زمینه مهارتهای اجتماعی؛ تاثیر والدین بر میزان مهارت دانش آموزان مورد بررسی قرار گرفت ومشخص گردید،هر چه مهارتها اجتماعی والدین بیشتر باشد مهارت اجتماعی فرزندان نیز افزایش می یابد.( دنِیز لین کولن (1999) ).
اینکه چگونه و با چه کیفیتی در جمع حضور یابد و رفتارهای متناسب و مقبول گروهی را از خود بروز دهد مطرح می گردد.
موضوع مهارتها اجتماعی کودکان بخشی از مسأله آنان شده است و اجتماعی شدن جریانی است که در آن هنجارها، مهارتها، انگیزه ها و طرز تلقی ها و رفتار فرد شکل می گیرد، تا ایفای نقش کنونی یا آتی او در جامعه مناسب و مطلوب شناخته شود.
مهمترین عوامل اجتماعی شدن را می توان فرهنگ، خانواده و نهادهای اجتماعی دانست که در قالب نقش جنسیتی ، پرخاشگری ، اخلاقیات و انگیزه پیشرفت بررسی می شوند تا پیچیدگی مسأله اجتماعی شدن و چگونگی آن آشکارتر شود.
از دهه 1970 سنجش مهارتهای اجتماعی و اقدامات مربوط به آن یکی از فعالترین عرصه های تحقیقات روان شناسان رفتاری بوده است.
اگر چه بیشتر این تحقیقات در مورد بزرگسالان بوده است ولی بطور پیوسته توجه خاص و با اهمیتی به مهارتهای اجتماعی شده است خصوصاً توجه اصلاحگران رفتار را به خود جلب نموده است.
دانش آموزانی که رفتار اجتماعی مناسب دارند و به دنبال معلم هستند و با او در باره انجام تکالیف ارتباط برقرار می کند و به سئوالات او پاسخ می دهند، یا سعی در پاسخدهی به او را دارند، به معلم لبخند می زنند و به درس توجه دارند عموماً توجه بیشتر معلم را به خود جلب می کنند و میزان توفیق تحصیلی آنها بیشتر است.
گاهی از مهارتهای آنها به عنوان مهارتهای اجتماعی خاص نام مهارتهای زندگی نیز می توان اشاره کرد که توسط آن میزان پیشرفت آنها در زمینه های مختلف تحصیلی قابل پیش بینی است) به کمک آموزش مهارت زندگی می توان میزان پیشرفت تحصیلی را نیز افزایش داد (کاذب، هاپس 1973 - Cobb- Hops ) .
با توجه به موارد فوق در خصوص نقش مهارتهای اجتماعی در زندگی فرد این موضوع گستره بیشتری از مطالعات را به خود معطوف داشته است.
در بعضی از تحقیقات مهارتهای اجتماعی تحت عوامل مختلف تأثیر گذار بر آن مورد بررسی قرار گرفته است.
عوامل مجاور، شامل متغیرهای بین خانوادگی مانند عملکرد والدین تعاملات و روابط درون و بین اعضای خانواده مثل روابط بین خواهر و برادر و والدین می باشد.اگر چه تاثیر و تایید همسالان نقش مهم و فزاینده ای در بزرگسالی دارند و تاثیرات والدین نیز نقش مهمی بر دانش آموزان دارد(کویین وهمکاران 2003).
عوامل شخصی شامل ویژگیهای جسمانی و فطری شخص والدین با کودک مانند جنسیت، ژنتیک و سطح رشد یافتگی می باشد.
با توجه به اهمیت موضوع و نقش خانواده در مهارتهای اجتماعی دانش آموزان، محقق در این تحقیق به دنبال این است که آیا بین مهارتهای اجتماعی دانش آموزان فرهنگی و غیر فرهنگی تفاوت وجود دارد؟
1-3 اهداف تحقیق : هدف اصلی : شناسایی میزان مهارتهای اجتماعی دانش آموزان فرهنگی در مقایسه با سایر دانش آموزان.
2- شناسایی تفاوت مهارتهای اجتماعی پسران و دختران و مقایسه آنها با یکدیگر .
اهداف فرعی : 1- شناخت مهارتهای اجتماعی دانش آموزان دختر از خانواده های فرهنگی .
2- شناخت مهارتهای اجتماعی دانش آموزان پسر از خانواده های فرهنگی .
3-شناخت مهارتهای اجتماعی دانش آموزان دخترخانواده های غیرفرهنگی درمقایسه با دختران خانواده های فرهنگی.
4- شناخت مهارتهای اجتماعی دانش آموزان پسر خانواده های فرهنگی با دانش آموزان پسر خانواده های غیر فرهنگی.
5- شناخت مهارتهای اجتماعی پسران در مقایسه با دختران.
6- شناخت مهارتهای اجتماعی پسران خانواده های فرهنگی در مقایسه با دختران خانواده های فرهنگی.
7- شناخت مهارتهای اجتماعی دانش آموزان پسر و دختر فرهنگی و غیر فرهنگی.
1-4سئوالات تحقیق : مهارتهای اجتماعی دانش آموزان دختر خانواده های فرهنگی چگونه است؟
2- مهارتهای اجتماعی دانش آموزان پسر خانواده های فرهنگی چگونه است؟
3-آیا بین مهارتهای اجتماعی دانش آموزان دختر خانواده های فرهنگی و غیر فرهنگی تفاوت وجود دارد؟
4-آیا بین مهارتهای اجتماعی دانش آموزان پسر خانواده های فرهنگی و خانواده های غیر فرهنگی تفاوت وجود دارد؟
5-آیا بین مهارتهای اجتماعی دانش آموزان دختر و پسر تفاوت وجود دارد؟
6-آیا بین مهارتهای اجتماعی دانش آموزان پسر و دختر خانواده های فرهنگی تفاوت وجود دارد؟
7-آیا بین مهارتهای اجتماعی دانش آموزان پسر و دختر فرهنگی و غیر فرهنگی تفاوت وجود دارد؟
1-5متغیرهای تحقیق : متغیر مستقل: شامل جنس دانش آموزان و نوع خانواده (غیر فرهنگی و فرهنگی ) است.
متغیر وابسته: مهارتهای اجتماعی دانش آموزان.
متغیر کنترل: سال تحصیلی (شامل دانش آموزان دوره دبیرستان )، شهر، عریف متغیرها: 1-5-1تعاریف نظری: مهارتهای اجتماعی: مهارتهایی است مؤثر بین دانش آموزان و دیگران که شامل مهارتهای ارتباطی و روابط بین فردی است، نوجوانان برای برخورد با معلمان، مربیان، مدیران و دوستان و همکلاسی های خود نیاز به مهارتهای اجتماعی مانند: تشریک مساعی، تسهیم ، همکاری، همدلی ،گذشت ، شوخ طبعی،عدالت خواهی،صداقت،وفاداری تحسین دیگران،درک ضعف خود ،درک قدرت دیگران،اعتماد،کنترل خشم،رازداری واحساس بودن دارد وبرعکس رفتارهایی وجود دارند که مشاهده آنها نشانه ای از مهارتهای اجتماعی مناسبی نیست وبلکه مخل روابط خوب اجتماعی وتعامل با همکلاسیها ودوستان وبطور کلی تعامل در محیط مدرسه … می باشد که شامل:خودخواهی،عدم امانت داری،تمسخر،خودمحوری،عدم درک عادلانه،دروغگویی،پرخاشگری،بی مسئولیتی،عدم همکاری وبی توجهی نسبت به دیگران است (سازمان بهداشت جهانی؛ابادی ومحمدخانی،1377).
تعاریف عملیاتی: مهارتهای اجتماعی: نمره ای است که هر فرد از آزمون مهارتهای اجتماعی1 ( Tiss )به دست می آورد.پاسخ آزمودنیها براساس مقیاس اندازه گیری 1تا 6 ارزش گذاری می شود.
فرهنگی وغیر فرهنگی: دانش آموزان فرهنگی شامل دانش آموزانی می شود که پدر یا مادر آنان، معلم،دبیر، معاون یا مدیر آموزش وپرورش هستند.
دانش آموزان غیر فرهنگی شامل کلیه دانش آموزان دیگرمی شود.
دانش آموزان: شامل دانش آموزان دختر وپسر دوره دبیرستان است.
فصل دوم ادبیات و پیشینه پژوهش 2-1مقدمه توانایی های روانی – اجتماعی در ارتقای بهداشت سلامت و روان نقش مهمی بر عهده دارند .
مستقیم ترین روش مداخله ، به منظور ارتقای توانایی‌های روانی – اجتماعی ، مداخله‌هایی است که منابع مقابله‌ای اشخاص و توانایی‌های شخصی و اجتماعی آنان را تقویت میکند .
در رابطه با نوجوانان و جوانان این نوع مداخله را می‌توان از طریق آموزش مهارت های اجتماعی در محیط آموزشی حمایت کننده یعنی مدرسه ارائه نمود .
2-2زمینه های رشد در نوجوانان و جوانان : در اقوام بدوی و فرهنگهای ابتدائی مرحله ایی تحت عنوان بلوغ جوانی وجود نداشته و این دو مرحله ناشی از تغییرات بدنی تصور می شده است.
جوانی دوره شور و توان است دوره ایست که استعداد جسمانی و عقلانی می تواند رشد و پرورش یابد.
پیامبر اسلام (ص) آنقدر به این دوره اهمیت دادند که اسامه جوان را به فرماندهی سپاه برگزیدند.
ادبا نیز به بیان دوره جوانی و شمه ای از خصوصیات آن پرداخته و در بعضی موارد رهنمود های تربیتی ارائه داده اند.
در اوائل قرن حاضر استانلی هال 9 براساس مطالعات و مشاهدات خود با عده زیادی از نوجوانان به این نتیجه رسید که مرحله نوجوانی دوره ایست که در آن فرد، دارای جنبه های افراطی و اغراق آمیز در سلوک و رفتار خود می باشد و از مشخصات آن طوفان و فشار هیجانی است.
نوجوان در این دوره تمایلات و خواهشهای متضادی دارد و خودخواهی کودکانه با نوع پرستی خیر خواهانه را در می آمیزد.
غیر از عوامل بیولوژیکی عوامل اجتماعی نیز در تغییرات بلوغ تأثیر دارند.
در تاریخچه دوران شناسی دو جریان فکری در زمینه تحول بلوغ وجود داشته است.
جریان اول:رشد را پدیده ای مداوم و پیوسته می داند.
نماینده این طرز فکر گزل است.
براساس این نظریه ، رشد امری پیوسته است که از کودکی شروع می شود و بدون انقطاع ادامه می یابد رشد گاهی سریع و گاهی کنداست و نمی توان برای آن خصوصیات و ساختمان مشخصی را تعیین کرد و آنرا دارای مراحلی دانست .
بر طبق این نظریه دوره بلوغ دنباله رشد دوران کودکی است و پیوسته به آنست ولی آهنگی سریعتر دارد.
جریان دوم: رشد و تحول را یک پدیده مداوم و پیوسته نمی داند بلکه آن را متشکل از مراحل و دوره های مختلف می داند نماینده این طرز فکر پیاژه و والون هستند.
از نظر این گروه رشد از مراحل متعددی می گذرد.
هر مرحله ساخت ذهنی خاصی مربوط به خود دارد و به علت همین ساخت مخصوص ، هر مرحله از سایر مراحل مجزی است.
زندگی آرام و بی دغدغه کودکی با فرا رسیدن دوران بلوغ به یکباره دگرگون می شود ابتدا نوجوان تصویر ذهنی خاصی از بدن خویش پیدا می کند.
این تصویر ذهنی با تصویری که فرد از خود در آئینه می بیند متفاوت است و شامل برداشت جسمانی همراه با خصوصیات روانی می شود.
کولب [1] تصویر ذهنی را به درک بدنی و فهم بدنی تقسیم نموده است درک بدنی عبارت از ادراکات مختلفی است که فرد در باره بدن خویش دارد و فهم بدنی مربوط به درونی نمودن احساساتی است که فرد در مورد شخصیت خویش از داخل و خارج کسب می کند به عبارت دیگر درک بدنی بیشتر برداشت فیزیکی از خود است در صورتیکه فهم بدنی برداشت فیزیکی همراه با قضاوت دیگران در مورد بدن خود است و در آن ارزیابی فرد با دیگران نیز قرار دارد.
براساس نظریه اریکسون[2] 1 اگر هویت شخصی نوجوان و جوان در طی زمان و براساس تجربیات حاصل از برخورد صحیح اجتماعی بتدریج ایجاد شود و فرد بتواند خود را بشناسد و از دیگران جدا سازد تعادل روانی وی تضمین می شود ولی اگر سر خوردگی و عدم اعتماد جایگزین اعتماد گردد و بجای تماس با مردم، نوجوان گوشه گیر و منزوی شود و بجای تحرک به رکود گراید و بجای خود آگاهی و تشکیل هویت مثبت دچار ابهام در نقش خود شود، هماهنگی و تعادل روانی وی بهم می خورد و به بجران هویت دچار می شود.
در بحران هویت ، نوجوان و جوانان شدیداً دچار اضطراب و ناراحتی ذهنی است بصورتیکه نمی تواند جنبه های مختلف شخصیت خویش را در یک خویشتن قابل قبول و هماهنگ سازمان دهد.
بحران هویت جوان را به ابهام و سر درگمی می کشاند و دارای عوارضی از این قبیل است: 1- اختلال در احساس زمان و وقت: در این صورت نوجوان و جوان احساس می کند که گذشت زمان مهم نیست و برای هر کاری بیش از حد کافی وقت دارد.
در برابر این احساس، دسته ای احساس می کنند که همه امور بسرعت می گذرند و وقت و زمان کافی برای کار خود ندارند.
2- احساس شدید نسبت به خویش : فکر نوجوان و جوان در این حالت ، همیشه مشغول خصوصیات بدنی یا شغل و نقشی است که بر عهده دارد و نمی تواند افکارش را از دایره تنگ خویش آزاد سازد.
3- هویت منفی : در این صورت نوجوان و جوان نقش و وظائفی را که بوسیله خانواده یا اجتماع برای وی مناسب تشخیص داده می شود با تمسخر یا با پرخاشگری و حالتی خصمانه رد می کند و ممکن است رفتاری عجیب و غریب و نامأنوس با اجتماع داشته باشند برای کمک به این قشر که هویت خویش را باز نیافته و خود را نشناخته و در نقش خود ابهام دارد باید روابط باز و صمیمانه ای بوجود آورد و با تکیه بر نقاط مثبت وی او را به تجربه ارزش مشخصی رهنمون شد مشاوره فردی با نوجوان و جوانی که دچار بحران هویت است باید متوجه تأمین شرایطی باشد که تهدید را در فرد تقلیل دهد و موانع ادراکات وی از خویش را برطرف نماید (احمدی، 1379، ص 17-23 ) 2-3تربیت اجتماعی جوانان و نوجوانان: تربیت بعد اجتماعی شخصیت در عین حال که وابسته به تربیت سایر ابعاد شخصیت است لکن خود نیز به تنهائی باید مد نظر قرار گیرد.
روابط اجتماعی و رفتار اجتماعی ما با دیگران موضوع تربیت اجتماعی است.
اگر این جنبه از شخصیت نوجوان تحت تربیت قرار نگیرد، ممکن است او را دچار افراط و تفریط کند .
انسان گوشه گیر و منزوی و یا انسان ناپخته در رفتار اجتماعی ، به اندازه انسانی که در وابستگی به دیگران افراط می کند.
از لحاظ رفتار اجتماعی دچار نارسایی است.
از این رو باید کودک و نوجوان را برای حفظ تعادل در رفتار اجتماعی تحت تربیت قرار داد.
2-4شناخت و تربیت نیاز های اجتماعی: انسان از دوران کودکی نیازهایی را از خود نشان میدهد که این نیازها پایه ارتباطات اجتماعی او قرار می گیرد.
به عبارت دیگر از آن جا که چنین نیازهایی وجود دارند.
رفتارهای اجتماعی انسان شکل می گیرند.
ما ضمن تبیین مهم ترین نیازهای اجتماعی انسان سعی خواهیم کرد این نکته را یادآور شویم که نیازهای مورد بررسی نقش بسیار مهم در موضع گیری عاطفی کودک نسبت به مربی دارند.
یعنی اگر در طول دوره تربیت، کودک یا نوجوان موضعی مثبت و سازنده در مقابل مربی اتخاذ کند و یا بالعکس موضعی تهاجمی و یا تدافعی انتخاب نماید این امر ناشی از شیوه برخورد ما با این نیازهاست.
انسان از دوران کودکی نیازهایی را از خود نشان میدهد که این نیازها پایه ارتباطات اجتماعی او قــرار می گیرد.
2-4-1- نیاز به امنیت اجتماعی: شاید اولین نیاز اجتماعی انسان این است که در کنار دیگران باشد و به دور از تهدید زندگی کند انسان از اولین سال زندگی نشان می دهد که احتیاج به حضور دیگران دارد.
او می خواهد دیگران در کنار او باشند بدون اینکه او را تهدید و یا ترک کنند .
به این ترتیب در نیاز به امنیت اجتماعی سه عنصر: 1) حضور دیگران 2) تهدید نکردن یا امنیت 3) استمرار حضور دیگران ضرورت دارد.
از این رو نبود هر یک از این سه عنصر، موجب می شود که این نیاز برآورده نشود.
برای تأمین نیاز به امنیت اجتماعی و تربیت آن، باید نکاتی را مورد توجه قرار دهیم.
لازم است بدانیم که هر نیاز روانی چگونه برطرف می گردد و چگونه برطرف نمی شود و به عنوان یک نیاز غالب باقی می ماند.
در این زمینه بهتر است توجه کنیم که اگر نیازی به شکل متعادل برطرف نشود به اصطلاح « تثبیت » ایجاد می کند.
یعنی فرد در آن نیاز در جای زنــد اما اگر نیــازی بـه شکل متعـادل مرتفع شود، فرد از آن نیاز عبور می کند و به نیازهای سطح بالاتر می پردازد.
یکی از عواملی که موجب می شود که یک نیاز برطرف نشود عجین کردن اضطراب با ارضاء است.
نوجوانی که پیوسته تهدید به تنها گذاشته شدن، تنها ماندن و ترک شدن شده است پیوسته اضطرابی را حس کرده که اجازه نداده از آن نیاز بگذرد و به سطوح بالاتر برسد.
در جایی دیگر اگر نیازی به شکل افراطی نیز پاسخ داده شود موجب تثبیت خواهد شد پیوسته در کنار شخص بودن و او را لحظه ای ترک نکردن و یا جلوگیری کردن از کوچکترین عامل تهدید کننده موجب تثبیت نوجوان در آن نیاز خواهد شد.
ارضی نسبی موجب عبور فرد از یک نیاز به نیاز بالاتر می گردد.
اگر کودک احساس کند که می تواند بر روی حضـور دیگران حسـاب باز کند و یا آرامش بتواند به دیگران اتکا کند هراز گاهی نیز تنهایی و با تهدید های کوچکی را تجربه نماید توانسته است به این نیاز خود پاسخی درست بدهد و از طریق اتکای به این نیاز برطرف شده به سمت نیازهای بالاتر برود نکته دیگری که در این زمینه لازم است مربی بداند این است که ما وقتی از نیازی عبور می کنیم.
معنایش از بین رفتن آن نیاز نیست ، بلکه آن نیاز وجود دارد ولی مهم ترین مشغولیت ذهنی ما به شمار نمی آید.
2-4-2نیاز به تعلق داشتن: مقصود از این نیاز چیزی فراتر از حضور دیگران است .
وقتی ما از حضور مستمرو آرامش بخش دیگران تا حدی مطمئن شویم ، به دنبال آنیم که در قلب آن ها جا بگیریم.
نیاز به تعلق داشتن عبارت است از حضور ما در قلب دیگران.
ما دوست داریم چشم انتظار کسانی باشیم و کسانی نیز چشم انتظار ما باشند.
این نیاز وقتی بر طرف شود حتی زمانی که ما از کسانی که به آن ها تعلق داریم فرسنگ ها دوریم، باز خود را در کنار آنان احساس می کنیم.
این نیاز از لحاظ سطح بالاتر از نیاز به امنیت اجتماعی است.
در نیاز به امنیت اجتماعی ما حضور بعضی افراد را در کنار خود طالبیم ولی در نیاز به تعلق داشتن تنها حضور افراد کفایت نمی کند بلکه احساس تعلق یه یکدیگر نیز مطرح است.
در تربیت این نیاز، ضمن احیای آن از طریق جایگاه دادن در قلب برای متربی، باید او را نیز متوجه کنیم که نه تنها وی احتیاج به محبت از طرف دیگران دارد بـلکه دیگران نـیز احتیاج به محبت او دارند.
او باید بیاموزد که روابطش با دیگران را براساس محبت پی ریزی کند ابتدا باید همه مخلوقات خدا بخصوص انسانها وبالاخص انسانهای پاک را دوست داشت وازاین طریق احساس تعلق به آنها پیدا کرد.درعین حال فرد می تواند توقع دوست داشتن از دیگران را نیز داشته باشد وبهتر است بداند بهترین راه برای جلب دوستی انسانها،دوست داشتن آنها است،نه فقط توقع دوست داشته شدن.
2-4-3 نیاز به توجه:پس از آنکه در کنار دیگران احساس آرامش کرده در می یابیم که کسانی به ما علاقه مند هستند وما نیز به کسانی علاقه مندیم، نیاز دیگری را به میدان آورده وانتظار توجه مثبت از آنها خواهیم داشت.در جامعه ما ودر نظام تعلیم وتربیت ما این نیازها به خوبی از یکدیگر تفکیک نشده است.ما از این نکته غافلیم که همه ما انسانها نیاز به توجه داریم وهریک از ما به شکل مثبت باید این نیاز را برطرف کنیم.
خانواده ها بهتر است اهمیت دادن به جوانان وتوجه به حضور آنان را به جوانان ونوجوانان بیاموزند وآنهارا در این جهت تربیت کنند بی توجهی به دیگران وبی ارزش شمردن آنان نشانگر رشد وتعالی کسی نیست،بلکه نشان دهنده تربیت نایافتگی فرد است.
2-4-4- نیاز به تحسین: پس از نیاز به توجه ما خواهان آنیم که اعمال مثبت ودرستمان مورد تحسین دیگران قرار گیرد.با این نیاز فرد خواستار تحسین مطلق نیست بلکه می خواهد ضمن توجه وتذکر رفتارهای نادرست،رفتارها وویژگیهای درست را نیز مورد توجه قرار دهیم وآنها را تحسین نماییم.در تربیت اجتماعی نوجوانان وجوانان ضمن توجه به این نکته که آنها نیاز دارند مورد تحسین قرار گیرند واین نیاز هرچه سن فرد بالا میرود بارزتر می شود وبه ویژگیهای متعالی تری دسترسی پیدا می کند،در عین حال باید فرزندان نوجوان را به گونه ای تربیت کنیم که آنان نیز ویژگی های قابل تحسین دیگران را ببینند ونسبت به آن واکنش نشان دهند.
امروزه بسیاری از فرزندان ما وقتی توصیف افراد دیگر را می شنوند ناراحت شده واکنش نشان میدهند آنان بلافاصله معایب فردی را که مورد تعریف وتمجید قرار گرفته است را مطرح کرده سعی در بزرگ نمایی آن را دارند.
2-4-5- نیاز به موفقیت: وقتی نیازهای چهارگانه قبل تاحدودی مرتفع شود انسان در اندیشه شکوفا ساختن استعدادها وقابلیت های خود برآمده تلاش میکند به شکل حقیقی به امتیاز وبرتری خاصی دسترسی پیدا کند.موفقیت آمیزه ای است از شکوفا ساختن قابلیتهای فرد ونیاز به پذیرش اجتماعی.
بسیاری از کسانی که خدمات ارزنده ای به جامعه می کنند کسانی هستند که از یک سو از توانایی های خود به خوبی استفاده می کنند واز سوی دیگر مایلند از طرف اجتماع مورد قدردانی قرار گیرند کسانی که نیازهای قبلی آنها تاحدی برطرف شده است به این نیازها می اندیشند ولی کسانی که نیازهای قبلی آنان بخوبی برطرف نشده است بیشتر در اندیشه برطرف کردن آن نیازها هستند.در چنین شرایطی ممکن است نوجوان وجوان برای تأمین نیاز به امنیت اجتماعی شدیداً تلاش کند، درس بخواند و به سطوح تحصیلی وشغلی خوبی برسد.(احمدی، 1379 ، ص 14-19) 2-5-تقویت احساس کفایت وعزت نفس در جوانان ونوجوانان: علاوه بر نیازهای روانی که پایه ارتباط و رفتار اجتماعی ما قرار می گیرند عوامل دیگری نیز وجود دارند که بر رفتار اجتماعی جوانان ونوجوانان اثر می گذارند یکی از مهمترین این عوامل احساس کفایت وعزت نفس است.
ابتدا لازم است مفهوم کفایت وعزت نفس را روشن کنیم.هرکدام از ما تصوری از خود دارد.به این تصور، خودپنداره یا مفهوم خودگفته می شود.
خودپنداره مجموعه ای است از شناختها واحساسات نسبت به خود واجزای شخصیت خویشتن .در واقع خودپنداره توصیف واحساس ما در مورد خودمان بدان گونه که تصور می کنیم«هستیم»است.
علاوه بر خودپنداره،ما مفهوم دیگری نیز در ذهن داریم وآن عبارت از «خود ایده آل یا آرمانی» وآن تصوری از خودمان است که می خواهیم باشیم.وجود خود ایده آل ،نشانگر آن است که ما پیوسته نوعی نارضایتی از وضعیت موجود خود داریم ومایلیم آنرا تغییر داده به وضعیت بهتری برسیم.از این رو پیوسته تا حدی از آنچه هستیم ناخشنودیم.
به رغم این ناخشنودی،ممکن است عده ای دارای خود پنداره ای ارزشمند،متعالی،با کرامت وعزیز وعده ای نیز دارای خود پنداره ای ضعیف ،بی ارزش ولئیم باشند.در صورت اول جوان خود را فردی دارای ارزش ذاتی می داند که خداوند اورا برتراز همه موجودات آفریده وآسمانها و زمین را مسخر او ساخته می داند وجودش برای انسانهای دیگر ارزشمند است ومی تواند تا بی نهایت رشد پیدا کند .چنین فردی دارای کرامت وعزت نفس است .
به این ترتیب کرامت یا عزت نفس خودپنداره مثبت است وبه شکل بارز از نوع واکنش محیط نسبت به انسان ناشی می شود.
محیطی که به نوجوان وجوان بعنوان یک موجود با ارزش واهی می نگرد واورا دارای توانایی های بی حد وحصر می شـــناسد وتوجه دارد که خداوند برای وجود این شخص تا چه حد ارزش قائل است با او بگونه ای رفتار می کند که احساس کند فردی عزیز وکریم است.ولی محیطی که از کودک یا نوجوان تصویری چون حیوان دارد و او را لایق بدترین تنبیه ها وروش های تأدیبی می داند به او تصویری منفی از خودش ارائه می کند و او را از داشتن عزت نفس وکرامت دور می دارد.
کرامت نفس یا عزت نفس، موجب می شود که انسان از جهات بسیاری متعادل باشد وبر اساس ارزشها واصول انسانی عمل کند.
حضرت علی(ع)می فرماید: « من کرمت علیه نفسه هانت علیه شهواته ومن هانت علیه نفسه فلا تأمن شره» یعنی آن که دارای کرامت نفس است امیالش برای او پست خواهد شد ولی کسی که شخصیتش برای او کم ارزش است از شر او در امان مباش.این کلام گهربار نشانگر نقش اساسی وکلیدی کرامت نفس در رفتار فرد است.
2-5-1-تقویت ابزارهای ارتباطی: برای تربیت اجتماعی،باید نوجوان وجوانان ،خود را با ابزارهای مهم ارتباطی آشنا سازیم واو را دراستفاده ازاین ابزارها یاری کنیم.ما با دو دسته ازابزارهای ارتباطی سر و کارداریم که هریک ازآن درجای خود بسیار ارزشمند و حائز اهمیت است:1)زبان به عنوان ابزارارتباطی کلامی و2)رفتارهاوحالات چهره به عنوان ابزارارتباط غیرکلامی.
1)توجه داشته باشیم که ارتباط کلامی یک ارتباط تعاملی است یعنی مستلزم گفتن وشنیدن است.ازاین رواستفاده اززبان بدون استفاده خوب ومؤثرازگوش، امکان پذیر نیست توجه داشته باشیم که ارتباط کلامی یک مهارت است و این مهارت را هم در خود و هم در نوجوان خود تقویت کنیم.
توجه داشته باشیم که ارتباط کلامی هر چند که در قالب کلمات و جملات انجام می گیرد ولی پشتوانه آن افکاری است که ما آنها را به شکل الفاظ به یکدیگر منتقل می کنیم.
از این دو بدون درک درست و دقیق مقصود شنونده و بدون انتقال درست مقصود خود به او نمی توانیم ارتباط کلامی خوبی با یکدیگر داشته باشیم.
به فرزندان خود مخصوصاً در سنین نوجوانی بیاموزیم که حتی المقدور از بیان مطالب، جملات و کلماتی که موجب آزار و اذیت دیگران می شود اجتناب کند و این کار در درجه اول از خود ما آغاز می شود .
ما باید در حدود عرف جامعه از الفاظ رایج که زایل کننده حرمت شنونده می شود استفاده نکنیم و در عوض از الفاظ زیبا و احترام برانگیز باز هم طبق حدود عرف استفاده کنیم .
مثلاً بجای نوچ از نه و به جای بله از ها استفاده نکنیم و به فرزندان خود بیاموزیم که حتی المقدور از زبان به عنوان ابزار پرخاشگری استفاده نکنند.
2-5-2-ارتباط غیر کلامی: هر چند که زبان مهم ترین ابزار ارتباطی انسان هاست ، لکن در ارتباط اجتماعی رو در رو اهمیت حالات چهره و رفتارها کمتر از زبان نیست.
در ارتباط غیر رو در رو هیچ چیزی نمی تواند جای زبان، به خصوص زبان نوشتاری را بگیرد لکن هنگامیـکه با انسان ها مواجه هستیم حالت های چهره و رفتارها، پیام های بسیاری را برای دیگران ارسال می کند در اهمیت حالت چهره کافی است به این نکته توجه کنیم که بسیاری از انسان ها تنها با دیدن چهره دیگران بـه بـرقـراری ارتبـاط کلامی تشویق شده، یا از آن اجتناب می کنند.
برخی چهره انسان را تشویق می کنند که با آن ها سخن بگوییم و برخی دیگر ما را از خود دور می کنند.
برخی از توصیه ها در زمینه استفاده از ابزارهای غیر کلامی برای برقراری ارتباط عبارتند از: 1- سعی کنیم حتی المقدور در روابط معمولی خود با دیگران چهره ای باز و متبسم داشته باشیم به یاد داشته باشیم که در اسلام مؤمن را کسی توصیف کرده اند که حزنه فی قلبه و بشره فی وجهه .یعنی مؤمن کسی است که اندوهش را در دل و شادمانی اش را در چهره دارد.
2- سعی کنیم به هنگام سخن گفتن با افراد به چهره آنان نگاه کنیم.
به هنگام سخن گفتن با افراد نامحرم نیز نظاره نکردن را از حد نگذرانیم به گونه ای که این احساس ایجاد شود که به حرف مقابل اصلاً توجه نداریم و یا کم توجه ای می کنیم.
3- چهره و دست های خود را نه کاملاً بی تحرک و خشک نگه بداریم و نه بیش از حد حرکت داده ، حالت آن را پیوسته تغییر دهیم نه چهره های خشک و بی حرکت چهره های مناسب برای ارتباط اجتماعی هستند چهره هایی که بیش از حد حالات خود را تغییر می دهند.
(احمدی ،خرداد 1379، ص 24-18) 2-6-اساسی ترین نیاز نسل نوجوان و جوان: حرکت و انتقال از نقطه ای به نقطه دیگر مستلزم استفاده از وسایل و امکانات است.
بدیهی است با در نظر گرفتن مقصد و موقعیت مسیر، ابزار مورد استفاده گوناگون خواهد بود.
صعود به قله به ابزار خاصی احتیاج دارد چنان که غواصی در دل دریاها نیز به وسایل و تجهیزات دیگری نیازمند است.
در این جا این سئوال مطرح می شود که چگونه می توان به خداوند متعال نزدیک شد؟
اگر گفته شود که خدای متعال در همه جا وجود دارد و از خود انسان به او نزدیک تر است پس طرح چنین سئوالی منطقی به نظر نمی رسد.
در پاسخ می گوییم بلی از نظر تکوین و آفرینش همه موجودات در خدمت خدا قرار دارند و خدا از خـود آنـان بـه آنـان نـزدیکتـر است و بدون الهام و استمداد از خدا هیچ موجود جانداری نمی تواند کم ترین حرکت را در خود به وجود آورد، زیرا همه حول ها و قوه ها از آن خداست .
انسان ها همانند سایه ها در پرتو خدای متعال وجود دارند و منهای خدا نابود می شوند.
انسـان ها به طفیل لطف الهی لباس هستی بر تن می کنند ولی از نظر تشریع ، خداوند متعال عالی ترین هدیه ای که به انسان ها مرحمت کرده قدرت اختیار و گزینش است.
یعنی ضمن این که انسان همه موجودیتش وابسته به خداست ولی خدا او را آزاد و یکه گذاشته است تا خود به آزادی راه خویش را انتخاب کند.
بدیهی است راه هایی که انسان خود آن ها را انتخاب می کند برخی موجب نزول برکات الهی و برخی دیگر موجب کفران نعمت و برکات است به عبارت دیگر بعضی از اعمال درهای رحمت الهی را به سوی انسان باز می کند و برخی موجب انسداد برکات الهی می گردد .
به این معنای نزدیکی به خدا و دوری از اوست.
خداوند متعال در قرآن می فرماید: ان رحمه الله قریب من المحسنین (سوره اعراف آیه 56) رحمت و برکت الهی در خدمت نیکوکاران قرار دارد.
بدیهی است که مفهوم مخالف آیه قرآن این است که رحمت و برکت الهی از انسان های غیر نیکوکار دور و بعید است.
فراموش نکینم که سرنوشت انسان به دست خود انسان تنظیم می گردد.
خداوند در باره انسان می فرماید: لیس اللانسان الا ما سعی (سوره النجم آیه 39) .
انسان با کوشش و تلاش هر خوبی را که بخواهد به دست می آورد.
پس شخصیت واقعی انسان ها وابسته به تلاش و کوشش آنان است .
نتیجه آن که خوشبختی و بدبختی افراد انسانی بر محور گزینش های او دور می زند.
اگر خود را در اختیار دستورهای عقلی قرار دهد خود را به خوشبختی خواهد رساند و اگر دنباله روی هوس های نفسانی بـاشد خـویشتن را از رحمت الـهی دور خواهد ساخت.ناگفته نماند که هر قدر ایمان فرد قوی باشد بهتر می تواند خود را از آفات و بلیات برکنار دارد.
روی این اصل باید کوشش کرد تا درجه ایمانی استوارتر گردد، زیرا ایمان قوی عامل بسیار استواری است که انسان در پرتو آن از هوی پرستی ها برکنار خواهد ماند در کتاب تحف العقول از امام جعفر صادق (ع) چنین نقل شده است: دو خصلت است که برتر از آن دو چیزی وجود ندارد : اول ایمان به خدا و دوم : در خدمت خلق الله بودن است و بدترین چیز شرک آوردن به خدا و زیان بار بودن برای خلق الله است و همچنین آن حضرت می فرماید: برترین اعمال عملی است که همه اعمال در پرتو آن مورد قبول پرودگار قرار می گیرد و آن عمل ایمان به خداست.
پس به خوبی آشکار می گردد که ارزشمندترین اعمال ایمان آوردن به پرودگار است.