دانلود مقاله مسجد جامع اصفهان

   مقدمه

مسجد میعادگاه و محل تجمع و نقطه شروع حرکت های انقلابی و از همه مهم تر مکانی مقدس برای شکر گذاری و سجده گاه مومنین است.

هر جا که سخن از معماری اسلامی در میان بوده است،مسجد به عنوان سمبل و معرف این معماری مطرح شده است.با توجه به این ویژگی ،همچنین به سبب توجه و علاقه ای که عموم طبقات مردم به آن داشته و دارند،سلاطین و حکمرانان هم در دوران حکومت خویش ،با ساخت مساجدی با شیوه های جدید(از نظر فرم ظاهری و گاهی با اضافه کردن فضای بدیع و همراه با نوآوری)سعی در تثبیت موقعیت خویش می نمودند.

درهر صورت معماری اسلامی تحت تاثیر ویژگی های هر دوره تحول یافت.در نتیجه انواع بناهای یک ایوانی ، دو ایوانی ، چها ایوانی و گنبدی به وجود آمد.

در این تحقیق ویژگی های مسجد جامع اصفهان مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است.

1-مسجد

مسجد بنایی است بر پا شده بر محوری نامرئی که طراحی اصلی مسجد بر مبنای آن است.این محور نامرئی کعبه است. کعبه به لحاظ معنوی در قلب اسلام قرار دارد. محراب همه مساجد در جهت آن است و مسلمانان رو به سوی آن نماز می‌گذارند. از این رو دنیای اسلام را می‌توان چرخ عظیمی فرض کرد که مکه کانون آن و پره‌های این چرخ، همه مساجد سرتاسر جهان هستند و شاید به خاطر اهمیت مساجد است که در قلمرو اسلام، همه هنرها در خدمت مسجد بوده‌اند.

برای شناختن جایگاه مسجد در شهرهای بنا شده در دوره اسلامی بد نیست که به عناصر اصلی یک شهر اسلامی اشاره کنیم: بازار، کاروانسرا، حمام و مسجد.

 در شهرهای دوره اسلامی بازار به عنوان ستون فقرات شهر به حساب می‌آمد که معمولا در کنار و یا در داخل آن کاروانسرایی هم وجود داشت.

 با گشت زدن در بازار هر یک از شهرهای بنا شده در دوره اسلامی به حمام بر می‌خوریم، جایی که برای طهارت و پاکیزگی مسلمانان ضروری بود. در داخل همین بازار و یا در نزدیکی آن مسجدی قرار دارد که سیل مسلمانان و نمازگزاران را از محیط پر قیل و قال بازار، به محل امن و آرام خود فرا می‌خواند.

با این توصیف، مسجد مرکز ثقل بنای شهرها در دوره اسلامی بود و معماری آن متناسب با شرایط اقلیمی، مصالح در دسترس و تحت تاثیر سنن و خصوصات محلی ساکنان هر منطقه شکل می‌گرفت.مسجد به عنوان نهاد مذهبی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی دارای وظایف گوناگونی بود و در واقع هنوز هم هست. مسجد جایی بود که در آن به روی همه و در همه وقت باز بود و یکسان به همه مسلمانان تعلق داشت. رهگذران بدون سرپناه و یا امیران با جاه و مقام و یا کاروانیان می‌توانستند به مسجد بروند و حتی در آن استراحت کنند.

1-1-نکاتی در باب مساجد

اساس و منشا تقسیمات بناهای اسلامی ایران با آغاز اسلام و گرایش ایرانیان به مذهب جدید در معماری سرزمین کهن سال ایران تغیرات عمده ای پدید آمد . و فرم معماری با الهام و پیروی از سنت های قبل از اسلام راه جدیدی آغاز کرد به طور کلی بنا های مهم به دو دسته تقسیم می شوند.

الف) بناهای مذهبی مدارس. مساجد و مقابر

ب)بناهای غیر مذهبی یا کشوری (پل .سد .آب انبرا و ...)

بناهای مذهبی

مساجد : در معماری اسلامی مساجد اهمیت فوق العاده ای دارند مساجد ایران از نظر پلان به شش دسته تقسیم می شوند.

مکان مسجد

از نظر مکانی هیچ مسجدی در بن بست بنا نمی‌شود. زیرا مسجد همچون موجودی زنده دارای حیات معنوی است.

پلان مساجد

 بیشتر مساجد با پلان مربع یا مستطیل ساخته شده‌اند. اساس اولیه تفکر ساخت بناهای مذهبی به این شکل شاید به این موضوع مربوط می‌شود که در دوران باستان و حتی بعد از آن عقیده داشتند که بهشت مستطیل شکل است. وقتی به نقاشیهایی که از بهشت در روزگاران قدیم ترسیم شده، نظر می‌کنیم، طرح مستطیل شکل را به وضوح مشاهده می‌کنیم.

طرح چهار ایوانی مساجد

 طرح همه مساجد چهار ایوانی نیست.تک ایوانی و دو ایوانی و غیر از این ها هم دیده می‌شود. اما احتمال بسیار دارد که طرح چهار ایوانی مساجد از روی طرح چهار طاقی ایرانی گرفته شده باشد. در طرح چهار ایوانی، یک حیاط مستطیل شکل پلان اصلی مسجد را شکل می‌دهد که در هر ضلع ان یک ایوان وجود دارد.در این پلان آن ایوانی که به سمت قبله است، از همه پرکارتر ، عظیم تر و قابل توجه تر است.

بعضی می گویند که وجود عدد چهار در طرح چهار ایوانی بی‌مناسبت با چهار فرقه اسلامی حنفی،حنبلی، شافعی و مالکی نیست.

  نور

 وجود نور از ارکان اساسی بنای مساجد است.خداوند در قرآن نور آسمان‌ها و زمین خوانده شده و انسان مومن باید از ظلمات به سمت نور حرکت کند. به همین دلیل ورودی مساجد طوری طراحی شده‌اند که این مضامین را به نمازگزار تلقین کنند.

تزیینات مساجد

 از آنجا که در بعضی از روایات اسلامی حتی نقاشی گل و بوته یا گیاه نیز مکروه شمرده شده است ، هنرمند مسلمان در تزیین مساجد شکل گل و گیاه را تغییر داده و حالتی نمادین به آنها بخشیده است.نقش‌های اسلیمی شگفت‌انگیزی که در تزیین مناره و سردر و گنبد و ... به وجود آمده از همین تفکر ناشی می‌شوند.

رنگ در مساجد

 بیشترین قسمت سطوح کاشیکاری به رنگ‌های سردی چون زنگاری‌ها، فیروزه‌ای‌ها و لاجوردی‌ها تعلق دارد. لاجوردی‌ها و رنگ‌های آبی خام، عمقی دارند که آدم را به بی‌نهایت و به جهانی خیالی و دست نیافتنی می‌برند. آبی، گستردگی و وسعت آسمان را به یاد می‌آورد.نشانه صلح است و فرحناکی و رنگ بی‌گناهی.

برای مردم مشرق زمین، آبی سمبل جاودانگی است. مردم آیین پرداز باستان به قداست فیروزه‌ای معتقد بودند.آبی بیانگر بیکرانگی آسمان آرام است.

2-1- مساجد و عوامل مشترک در آنها و تزئینات وابسته به معماری آنها

با ظهور اسلام بسیاری از معابد، آتشکده ها، پرستش گاه ها و کلیساها با تغییر شکل مختصری تبدیل به مساجد شدند مانند مسجد یزد خواست که برروی آتشکده بنا شده است و مسجد جامع بروجرد که بر روی آتشکده ای نیمه ویران ساخته شده است و مسجد نیریز که از تبدیل چهار طاقی به صورت مسجد درآمده و مسجد محمدیه نایین که بر روی مهرابه ای بنا گردیده است و مسجد جامع زواره که آن نیز بر روی مهرابه بنا گردیده است.

به طور کلی مساجد ایران را به چهار گروه تقسیم می کنند :
1-  شبستانی

2- چهار طاقی

3- ایوانی

4- چهار ایوانی

1- مساجد شبستانی

یکی از اولین مساجد شبستانی ، مسجد فهرج است که از بخش سرپوشیده در جانب قبله و حیاط مرکزی و ایوان جلوی آن و صفه هایی در اطراف تشکیل یافته است.
دومین مسجد شبستانی را تاریخانه دامغان می دانند که نقشه ای مستطیل شکل با حیاط مرکزی مربع و شبستانی در جهت قبله و رواق هایی در اطراف دارد.
سومین مسجد را در این تقسیم بندی، مسجد اولیه جامع نایین می دانند و آن را به قرن چهارم نسبت می دهند.

چهارمین مسجد از نوع شبستانی را مسجد اولیه جامع اصفهان به شمار می آورند و آن را به قرون اولیه اسلام نسبت می دهند.  

2- مساجد چهار طاقی

طرح این مساجد شامل چهار ستون در چهار گوشه مربع شکل می باشد که به وسیله چهار قوس در چهار جهت اصلی نمایان شده است و چون از چهار طرف باز بوده و به چهار طاق شهرت یافته است. بنای چهار طاقی بیشتر برای آتشکده یا آتشگاه مورد استفاده قرار می گرفته است مانند چهار طاقی نیاسر و خرم دشت در کاشان و چهار طاقی برزو در اراک و چهار طاقی فراشبند در فارس.

پس از ظهور اسلام بسیاری از آتشکده ها تبدیل به مسجد شدند. برای این منظور ابتدا یک درگاه از چهار درگاه را که به طرف قبله بود مسدود کردند و به تدریج درگاه های شرقی و غربی را نیز پوشاندند و راه ورودی به چهار طاقی به درگاه شمالی منحصر شدو سپس ایوانی پوشیده در جلوی درگاه شمالی می ساختند مانند مسجد یزد خواست و مسجد اردبیل.  

3- مساجد ایوانی

بسیاری از کارشناسان معتقدند که شرق ایران به ویژه خراسان جایگاه ایوان هاست.
اولین ایوان های اسلامی در جنوب و مقابل گنبد خانه شکل گرفتند و سپس ابتدا ایوان شمالی در جهت قرینه سازی با ایوان جنوبی و بعضاً برای استفاده از آفتاب زمستان ساخته شد. نمازگزاران به اقتضای فصل از ایوان شمالی و جنوبی استفاده می کردند. از مساجد تک ایوانی می توان مسجد نیریز، مسجد رجبعلی در محله درخونگاه تهران، مسجد جامع یزد و مسجد جامع سمنان را نام برد.  

4- مساجد دو ایوانی

این نوع مساجد شامل یک حیاط و دو ایوان در طرفین وجود دارد مانند مسجد زوزن در فریومد ،گناباد، سر راه جاده خراسان و مسجد دو ایوانی ساوه که از مساجد سلجوقی است ویژگی خاصی دارد که دو ایوان آن مقابل هم نبوده و در کنار هم هستند.  

 از نمونه های مساجد دو ایوانی هستند. ( بر طبق کتیبه کوفی آن در سال 609 هجری ساخته شده است و به لحاظ دارابودن کتیبه و آجرکاری‌های ظریف و ساختمان محراب دارای اهمیت بسیاری است )