تاریخچه :
بشر از دیرباز از ماهی به عنوان یک ماده غذایی استفاده کرده است. تصاویر و اشکال در غارها و دیواره‌های معابر محل زندگی نشان دهنده قدمت چند هزار ساله استفاده از آن است، بشر حتی به صورت خام نیز آن را تجربه کرده است، البته پس از پختن به طعم بهتر آن پی برده و از آن پس در برنامه غذایی خود به عنوان یک غذای خوشمزه به طور مکرر استفاده کرده است.
البته طبیعی است که در مردمان ساحلی که در سواحل رودخانه‌ها، دریاها و اقیانوس‌ها می‌زیستند مصرف ماهی بیشتر بوده است ولی با پیشرفت بشر و گسترش فرهنگ‌ها و تمدن‌ها، به دیگر جوامع نیز راه یافت و با کشف علوم جدید پی به ارزش‌های غذایی آن برد. به گفته متخصصین علوم تغذیه، ماهی ماده غذایی مفیدی است که به علت داشتن ارزش غذایی و تغذیه‌ای بالا، غذایی کامل محسوب می‌شود.
ماهی از منابع بسیار خوب پروتئین است. چربی موجود در ماهی از نوع به خصوصی است که در حفظ سلامت انسان و پیشگیری از بیماریها تاثیر فراوانی دارد. ماهی حاوی ویتامین‌های محلول در چربی (A,D,E,K) و همچنین انواع محلول در آب از قبیل گروه B و منبع خوبی از مواد معدنی مانند : مس، روی، ید، سلنیوم، آهن و فلوئور است.
اسیدهای چرب موجود در ماهی از نوع امگا -3 بوده و به عبارتی دارای چربی‌های اشباع نشده خوبی بوده و عوارض ناشی از چربی‌های اشباع شده را نداشته و در حفظ سلامتی بسیار مهم است. ماهی دارای کلسترول خوب از نوع HDL میباشد.
با پیشرفت علوم و افزایش آگاهی مردم، خوشبختانه مصرف ماهی رو به افزایش است و مصرف مکرر ماهی در برنامه غذایی باعث جلوگیری از بسیاری از بیماریهای قلبی عروقی هایپر کلسترومی (کلسترول بالای خون) میگرن، دیابت، سرطان‌ها، آلزایمر و غیره می‌شود.
مقدمه :
نوع تغذیه تاثیر مهمی در سلامت یا بیماری انسان دارد. همان گونه که تغذیه صحیح می‌تواند انسان را از گزند بیماریها مصون نگه دارد و سلامت انسان را تامین کند تغذیه نامناسب نیز می‌تواند موجب ابتلای انسان به بسیاری از اختلالات ناگوار و مهلک شود.
گروهی از مواد غذایی که تاثیر مهمی در سلامت انسان و پیشگیری از بیماریها دارند، ماهی‌ها و آبزیان هستند. این مواد غذایی مفید که دارای ارزش تغذیه‌ای بسیار بالایی هستند، چنانچه به مقدار کافی یعنی هفته‌ای 2 تا 3 بار در برنامه‌ی غذایی افراد گنجانده شوند. در پیشگیری از بسیاری از بیماریها و حتی کنترل و کمک به بهبود عوارض و اختلالات مختلف، اثرات مهمی خواهند داشت که به اختصار در این مقدمه توضیح داده شده و در ادامه به بررسی اجمالی‌تر آنها می‌پردازیم.
امروزه ثابت شده است که مصرف ماهی و آبزیان به علت داشتن اسیدهای چرب اشباع نشده‌ی خاصی به نام امگا -3، در پایین آوردن چربی‌های نامطلوب خون مانند کلسترول تام، VLDI , LDL و تری گلیسرید تاثیر مهمی دارد، همچنین در حفظ تعادل فشار خون و نگه داری آن در حد مناسب موثر است.
چاقی یکی از اختلالاتی است که بسیاری از افراد به آن مبتلا بوده و به علت عوارض ناگواری که در پی دارد سلامت جامعه را دچار مخاطره می‌کند. ماهی به علت داشتن ترکیبات خاصی، موجب تحریک اکسیداسیون چربی در بدن و در نتیجه کاهش توده‌ی چربی بدن می‌شود. بنابراین مصرف مداوم آن در برنامه‌ی غذایی هفتگی به کاهش و نگهداری وزن متعادل کمک می‌کند.
- ماهی در بینائی موثر است و موجب افزایش قدرت بینایی می‌شود و این موضوع به خصوص برای بهبود اصلاح بینایی افراد سالمند که دچار ضعف بینایی هستند اهمیت بسزایی دارد. تاثیر دیگری که مصرف ماهی در سلامت انسان دارد این است که در پیشگیری از عفونت موثر است؛ به این ترتیب که با افزایش قدرت ایمنی بدن، انسان را در مقابل عفونت مصون نگاه می‌دارد.
- مصرف ماهی و آبزیان برای خانم‌های باردار و شیرده نه تنها مفید است بلکه ضروری نیز هست زیرا این ماده‌ی غذایی در رشد مغز و تکامل سیستم عصبی جنین و کودک شیرخوار موثر است، همچنین در تنظیم طول مدت بارداری تاثیر دارد و چنانچه خانم‌های باردار در رژیم غذایی خود به مقدار کافی ماهی مصرف کنند موجب تعادل طول مدت بارداری آن خواهد شد. البته توجه به مصرف کافی و نه زیاد ماهی و خودداری از مصرف ماهیان شکارچی (احتمالا گوشتخوار) برای زنان باردار توصیه می‌شود.
اثر مهم دیگری که ماهی و آبزیان در سلامت جنین دارند این است که وزن جنین را به حالت متعادل نگاه داشته و در نتیجه موجب تعادل وزن نوزاد به هنگام تولد خواهد شد.
- ماهی و ابزیان با کاهش چربی‌های نامطلوب خون و حفظ تعادل فشار خون به سلامت قلب و عروق کمک کرده و از اختلالات قلبی عروقی و سکته‌های قلبی و مغزی پیشگیری می‌کنند.
- امروزه بیماری سرطان یکی از بزرگترین آمار مرگ و میر را در جهان به خود اختصاص داده، سرطان‌های دستگاه گوارش، ریه، خون، استخوان، سرطان سینه در زنان، پروستات در آقایان و غیره در بین مردم شیوع زیادی یافته است.
- بیماریهای التهابی مانند آرتریت روماتویید، روماتیسم و غیره از اختلالات دردناکی هستند که موجب ناراحتی و رنج فراوان انسان می‌شود و امروزه شیوع گسترده‌ای در بین افراد به خصوص سالمندان دارند.
بیماریهای التهابی گرچه مانند بیماریهای قلبی عروقی و سرطان، مهلک و خطرناک نیستند، ولی بسیار عذاب آور و دردناک هستند و قدرت فعالیت و تحرک را از انسان سلب می‌کنند. مصرف ماهی و آبزیان در پیشگیری از بیماریهای التهابی و تسکین دردهای ناشی از این بیماری ها موثر است.
- یکی از اختلالاتی که در این زمان به علت آلودگی هوا و وجود ذرات معلق در هوا شیوع وسیعی داشته و به خصوص در شهرهای بزرگ و صنعتی شیوع آن رو به افزایش است، بیماریهای تنفسی از قبیل آسم، برونشیت و سایر اختلالات ریوی است. بیماریهای ریوی به خصوص برای افراد حساس از قبیل کودکان و سالمندان خطرناک بوده و می‌تواند سلامت آنان را دچار مخاطره‌ای جدی کند. ماهی و آبزیان با داشتن ترکیبات مفید در پیشگیری از آسم در کودکان، برونشیت و سایر عوارض ریوی در بزرگسالان اثرات مفیدی دارند.
بیماری دیگری که به خصوص سالمندان را در معرض تهدید قرار می دهد و آنان را از نعمت مواهب زندگی محروم می‌کند اختلالات ذهنی، کند شدن ذهن و فراموشی است که در اصطلاح به آن آلزایمر گفته می‌شود. این بیماری یک عارضه پیش رونده است، قدرت ذهنی و فکری شخص را فلج کرده و موجب می‌شود که شخص مبتلا در واقع یک زندگی نباتی را دنبال کند.
مصرف مداوم ماهی و آبزیان در تقویت ذهن و پیشگیری از اختلالات ذهنی مانند آلزایمر موثر است.
به این ترتیب چنان چه ادعا کنیم که ماهی و آبزیان اثرات معجزه آسایی در سلامت انسان دارند، سخنی به گزاف نگفته‌ایم.
حال چنانچه به گونه‌ای تغذیه کنیم که قبل از ابتلا به بیماری و دردسرهای فراوان ناشی از درمان بیماری به طور کلی از ابتلا به امراض مختلف پیشگیری کنیم، برای ما بسیار آسان تر و مفیدتر خواهد بود. در واقع ما می‌توانیم با استفاده از این دسته مواد غذایی مفید و خوشمزه یعنی محصولات دریایی به مبارزه با بیماریها برویم و علاوه بر احتراز از دردسرهای ناشی از بیماری و درمان آن، از گزند عوارض جانبی داروها نیز در امان بمانیم و در ضمن بهایی گزاف جهت درمان بیماریها نپردازیم.
بیماریهای قلبی عروقی
قلب انسان یک عضله است که در تمام طول زندگی، کار آن هرگز متوقف نمی‌شود و برای این تلاش بدون وقفه، نیاز به اکسیژن دارد. اکسیژن از طریق جریان خون نیاز عضله‌ی قلب را تامین می‌کند. عروق تامین کننده خون عضله قلب، کرونر نام دارند. بیماری عروق کرونر یکی از مهمترین بیماریهای اکتسابی جوامع بشری است. تا قبل از ده سال پیش یکی از بیماریهای شایع کشورهای توسعه یافته‌ی صنعتی بیماری روماتیسم قلبی ناشی از گلودرد چرکی بود ولی در حال حاضر متاسفانه شایع ترین علت مرگ و میر بیماریها، بیماری عروق کرونر است.
در بیماری انسداد عروق کرونر، شریان‌های مذکور با رسوبات چربی مسدود می‌شوند و عضله‌ی قلب از وجود اکسیژن محروم می‌ماند که شروع این روند از آغاز کودکی است و به تدریج با افزایش سن، رسوبات چربی جدار رگ بیشتر می‌شود تا جایی که ممکن است در داخل فضای رگ برآمده شوند و به درجات مختلف رگ را مسدود کنند که این روند در نهایت به کم خونی عضله‌ی قلب منجر می‌شود. در همین حال هر چه انسداد رگ بیشتر باشد عضله‌ی قلب، کم خون تر خواهد شد و در نتیجه مقدار اکسیژنی که دریافت می‌کند، بسیار کاهش خواهد یافت. با مقداری فعالیت، نیاز به اکسیژن اندام‌ها و عضوهایی که مشغول فعالیت‌اند افزایش می‌یابد و قلب می‌باید کار خود را طوری تنظیم کند که بتواند اکسیژن مورد نیاز اعضای فعال را فراهم سازد، اما به دلیل انسداد عروق کرونر و کاهش جریان خون به عضله‌ی قلب، مقدار اکسیژنی که دریافت می‌کند، کم خواهد بود؛ لذا قادر به افزایش فعالیت خود در جهت رفع نیاز اعضا و اندام‌های محیطی نخواهد شد. در عین حال، در اثر این کم خونی ممکن است عضله‌ی قلب به احساس ناراحتی در قفسه صدری (احساس درد، خواب رفتگی، فشار شدید روی قفسه صدری با تنگی نفس و درد در دست‌ها به هنگام فعالیت) مبتلا شود و اگر انسداد عروق کرونر قابل توجه باشد احتمال دارد حمله قلبی رخ دهد وقسمتی از عضله‌ی قلب نیز از بین برود. توضیح این که رسوب چربی در شریان‌ها احساس نمی‌شود و انسداد رگ پیش رفته، به بیماری منجر می‌شود که عموما و گاهی حتی در مراحل پیش رفته نیز علامتی ندارد و فرد ناگهان دچار یک حمله‌ی شدید قلبی می‌شود.
عوامل افزایش خطر بیماری عروق کرونر (آترواسکلروز) :
عوامل خطر متعددی وجود دارد که فرد را در معرض خطر بیماری عروق کرونر قرار می‌دهد که این عوامل به طور کلی به دو دسته تقسیم می‌شوند :
عواملی که می‌توان آنها را تغییر داد و اصلاح و کنترل کرد که عبارتند از: سطح بالای چربی خون (کلسترول بالا، LDL کلسترول بالا و تری گلیسرید بالا)، فشار خون بالا، مصرف دخانیات، دیابت، مصرف غذاهای نامناسب (مصرف بیش از حد چربی‌های اشباع و نمک)، اضافه وزن و چاقی و کم تحرکی و فشارهای روانی.
عواملی که نمی‌توان در آنها نقش داشت و نمی‌توان آن را تعدیل یا اصلاح کرد شامل‌اند بر: سابقه بیماری عروق کرونر در افراد نزدیک خانواده (پدر، مادر، برادر و خواهر) که عوامل ژنتیکی نام دارند.
با افزایش سن، احتمال ابتلا به بیماری عروق کرونر زیاد می‌شود، هورمون زنانه نقش حفاظتی در مقابل بیماری عروق کرونر دارند. (حداقل تا زمانی که زن‌ها به یائسگی برسند)؛ مردها به همین دلیل بیش از زن‌ها در معرض خطر بیماری عروق کرونر هستند.
مصرف ماهی در سلامت قلب
همان طور که اشاره شد، یکی از عوامل خطر زمینه ساز بیماری عروق کرونر، مصرف غذاهای نامناسب است که فرهنگ این گونه مصرف در خانواده شکل می‌گیرد و رواج آن به افزایش کلسترول، تری گلیسرید، LDL کلسترول یا همان کلسترول بد (نامناسب) و چاقی، اضافه وزن و فشار خون می‌انجامد.
پس یکی از راهکارهای مقابله با این عوامل زمینه ساز، تغییر و اصلاح الگوهای غذایی و ترویج آن در جامعه است. ماهی یکی از انواع غذاهای سالمی است که مصرف آن در جامعه‌ی ما کم است و در سبد خانوار کمتر دیده می‌شود (مصرف سرانه‌ی این ماده غذای در کشور ما 5 کیلوگرم در سال است در حالی که، مصرف سرانه‌ی کشور ژاپن بیش از 50 کیلوگرم است) که با رواج فرهنگ مصرف این ماده غذایی غنی می‌توان به سلامت افراد جامعه کمک کرد. ماهی با دارا بودن ترکیبات خود می‌تواند در حفظ و ارتقای سلامت نقش عمده‌ای داشته باشد. بیشترین تاثیر ماهی بر قلب و عروق از طریق چربی غیر اشباع آن یعنی «امگا-3» و اسیدآمینه تورین آن است.
طی مطالعه‌ای که بر روی 6000 مرد آمریکایی میانسال به عمل آمده بود، این نتیجه حاصل شد؛ که آنهایی که چربی دریایی و یا یک انس (30 گرم) خوراک ماهی ماکرل یا سه اونس (90 گرم) ماهی خاردار خورده بودند، 26 درصد کمتر از سایرینی که مصرف ماهیشان اندک بود، با خطر مرگ ناشی از بیماریهای قلبی روبه‌رو شده بودند. در پی پژوهش‌های دیگر که 25 سال بعد بر روی 17000 آمریکایی انجام پذیرفت، مشخص گردید که مصرف بیشتر ماهی، خطر حمله‌های مرگبار قلبی را در آنها کاهش داده بود، آنانی که لب به ماهی نزده بودند. تلفات جانی‌شان یک سوم بیشتر از اشخاصی بود که هر روز بیش از یک اونس و یک چهارم مواد غذایی دریایی (صدف و میگو و ...) مصرف میکردند.
جلوگیری از حملات قلبی :
دکتر مایکل بر به دنبال دو سال مطالعه عمیق در شورای پژوهشی پزشکی واقع در کاردیف (ویلز کشور بریتانیا) طی آزمایش بر روی 2033 نفر که حداقل یک بار به حمله قلبی دچار شده بودند، از گروهی خواست که دست کم دو بار در هفته یک پرس ماهی چرب همچون ماهی آزاد، ماکرل یا ساردین یا قرص یا کپسول روغن ماهی بخورند؛ به دسته دوم افراد تحت آزمایش توصیه کرد که استفاده از غذاهای چرب اشباع شده مانند کره، پنیر و خامه را کاهش دهند و به سومین گروه گوشزد کرد که از طریق خوردن بیشتر سبوس، غلات و نان گندم کامل جذب فیبرها (الیاف گیاهی) را بالا ببرند. او برای مقایسه، هیچگونه توصیه غذایی به گروه چهارم نکرد.
بعد از گذشت 2 سال از مصرف غذاهای روزمره کم چربی یا سرشار از فیبر، نشانه‌ای از تندرستی احساس نشد. ولی تاثیر ناشی از خوردن ماهی شگفت انگیز بود، میزان تلفات جانی بین مصرف کنندگان ماهی بسیار کاهش یافته و به 29 درصد مقدار قبلی خود رسید.
اگر یک بار حمله قلبی رخ داد، برای جلوگیری از حمله قلبی دوم چه باید کرد؟
با مصرف هفته‌ای دو بار ماهی و میوه و سبزی فراوان می‌توان از آن جلوگیری کرد و تنها به توصیه‌های رژیم‌های غذایی بی چربی بسنده نکرد. البته در این دوران درمان دارویی نیز توسط پزشک معالج ممکن است قطع شود و یا ادامه یابد.
بعد از جراحی قلب توصیه‌ها چگونه خواهد بود؟
خوردن ماهی‌های چرب به باز نمودن شریان‌های بسته که با بالون‌ها اقدام به باز نمودن آنها شده است کمک می‌کند. در برخی موارد چنین سرخرگ‌هایی احتمالاً تا 40 الی 50 درصد بسته می‌شوند. پژوهش‌های زیادی این ادعا را کاملا اثبات می‌کند. در تحقیقی که توسط مارک آرمینلر جراح مرکز بیمارستانی واشنگتن دی سی صورت گرفت، روشن شد که تنها 19 درصد از 42 نفری که در آنها عمل جراحی گشایش رگ‌های قلب انجام پذیرفته بود، با وجود مصرف غذاهای کم چرب و استفاده از کپسول‌های روغن ماهی به مدت 6 ماه سرخرگ‌هایشان و دگربار مسدود شده بود؛ در مقام مقایسه در 42 بیمار دیگری که از غذاهای کم چربی بدون روغن ماهی استفاده کرده بودند، گرفتگی عود کننده دو برابر گردیده بود.
در مطالعه دیگری که دکتر ایزابل بیراق استاد رشته پزشکی دانشگاه لاوان در شهر کبک کانادا در مورد بیماران ترمیم رگی (آنژیوپلاتی) به عمل آورد، دریافت که خوردن پیاپی ماهی تنها قبل و بعد از جراحی درست همان تاثیری را باز نگهداشتن شریان‌ها دارد که مصرف کپسول های روغن ماهی از این لحاظ دارا می‌باشند. تقریبا نصف عده‌ای که هفته‌ای افزون بر هشت اونس (230 گرم) غذای دریایی می‌خورند، در قیاس با آنهایی که در هفته فقط یکی دو انس (60-30 گرم) مصرف میکردند، دچار انسداد مجدد سرخرگها می‌شدند.
طبق تحقیقاتی نیز که در هلند انجام شده مشخص گردیده است که اگر28 گرم در روز ماهی مصرف شود 40 درصد بیماری عروق کرونر و 50 درصد حمله قلبی کاهش می‌یابد.
علاوه بر امگا 3 و اثرات آن به طور مستقیم، اثرات غیر مستقیم و همچنین دیگر عوامل موجود در ماهی با علل ذیل می‌تواند باعث جلوگیری از بیماریهای قلبی عروقی گردد.
خواص رقیق کنندگی : خواص رقیق کنندگی روغن ماهی به طور کامل آشکار شده است. وقتی که در رگ لخته ایجاد می‌شود. روغن ماهی با خاصیت ضد لختگی خود، آن را درمان می‌کند. به همین دلیل در افرادی مثل اسکیموها که از ماهی بیشتر استفاده می‌کنند، بیماریهای قلبی عروق کرونر دیده نمی‌شود.