مقدمه :
حفظ تعادل مواد غذایی در کودکان به آسانی میسر نیست زیرا نیازهای غذایی آنها با رشدشان تغییر می‌کند علاوه بر این که سلیقه و عادات غذایی و میزان فعالیت‌شان نیز متغیر است.
نیازهای غذایی یک کودک براساس سن ، سایز و متابولیسم بدن، شرایط سلامت آنها و سایر عوامل عوض می‌شود.
نوزادان همه نیازهای غذایی‌شان را از طریق شیر مادر یا شیر خشک تامین می‌کنند.
سنی که در آن کودک می‌تواند غذای جامد دریافت کند متفاوت است. تغذیه کودکان بالای دو سال به استثنای میزان کالری مورد نیازشان مانند بزرگسالان است.
به طوری که آنان نیز نیازمند طبقه‌بندی مناسب مواد مغذی، ویتامینها (مانند ویتامین C) و املاح معدنی (مانند کلسیم، آهن) برای رشد، تکامل و عملکرد بدنشان هستند.
سوء تغذیه کودکان در 3 سال اول زندگی، غیر قابل جبران است
نماینده یونیسف در ایران با اشاره به شیوع 5/5 درصدی سوء تغذیه در بین کودکان ایرانی گفت: 80 درصد ظرفیت مغز انسان در سه سال اول زندگی شکل می‌گیرد بنابراین سوء تغذیه در این مدت غیر قابل جبران است.
کریستین سالازار، نماینده صندوق کودکان سازمان ملل متحد در ایران امروز در نشست خبری در آستانه هفته سلامت در دفتر سازمان ملل، افزود: صندوق کودکان سازمان ملل از سال 1949 برای رسیدگی به بهداشت و سلامت کودکان فعالیت می‌کند و ایران و پاکستان جزء اولین کشورهایی هستند که همکاری با یونیسف را آغاز کردند.
یکی از مسائل مهم مرتبط با سلامت کودکان سوء تغذیه آنهاست، در ایران 5/5 درصد کودکان سوء تغذیه دارند اما سوء تغذیه در برخی مناطق ایران مانند سیستان و بلوچستان و کرمان و برخی شهرهای دیگر به مراتب وضعیت وخیمتری دارد، استانهایی که وضعیت سوء تغذیه کودکان در آنها نگران کننده و زیر استاندارد است و این خلاء و عدم توازن باید حل شود.
نیمی از مشکلات کودکان مربوط به سوء تغذیه در زمان خردسالی است و باید با دید توسعه نگر وضع تغذیه کودکان را در ایران بهبود بخشید زیرا 80 درصد ظرفیت مغز انسان در سه سال اول شکل می‌گیرد و اگر در این سالها کودک با سوء تغدیه مواجه باشد در سالهای بعد با مشکلات غیر قابل جبرانی مواجه می‌شود.
در پاسخ به پرسش خبرنگار فارس در مورد رتبه ایران از نظر شاخصهای بهداشتی می توان گفت: آمارهای بین المللی نشان می‌دهد که ایران از نظر بسیاری از شاخصهای بهداشتی درحد کشورهایی مثل نیکاراگوئه، اکوادور و اندونزی است البته قضاوت در این زمینه نیازمند تحقیق دقیقتر است.
ایران آمارهای ملی خوبی از نظر شاخص های سلامت دارد اما نمی‌توانیم بگوئیم این شاخصها در کل کشور یکنواخت است و خلاء هایی از این نظر وجود دارد، دسترسی به خدمات بهداشتی در سراسر کشور یکنواخت نیست و تفاوتهای بسیاری وجود دارد.
مسئله مهم دیگری که سلامت ایرانیان را متاثر می‌کند ضعف هماهنگی های بین بخشی و آموزش اصول سلامت به مردم است و البته وضعیت بهداشت آب آشامیدنی و بهداشت کودکان نیز در این مورد بسیار موثر است.
بیماری ایدز در ایران:
ایران با شیوع پایین بیماری ایدز مواجه است و تلاشهایی که دولت ایران در این زمینه انجام داده است موثر بوده است این بیماری هنوز بیش از همه از طریق سرنگهای آلوده معتادان تزریقی منتقل می‌شود و این گروه خیلی خوب تحت مراقبت هستند اما خانواده های این معتادان تحت خطر هستند.
مسئله مهم خطر اپیدمی این بیماری از طریق مقاربت جنسی است که بیشتر گروه جوانان را در معرض خطر قرار می‌دهد البته ایران برای کنترل این خطر برنامه استراتژیک و ملی کنترل ایدز را طراحی کرده است که با هماهنگی سازمان ملل بوده است و قرار است یک نظام آموزشی قوی در مورد ایدز با توجه به اصول اسلامی در ایران برقرار شود.
متاسفانه هنوز آگاهی جوانان ایران در مورد ایدز کافی نیست و باید در زمینه روابط دختر و پسر در ایران بیشتر با جوانان صحبت شود و این فقط وظیفه وزارت بهداشت نیست بلکه آموزش و پرورش، رسانه‌ها و NGO ها نیز باید در این زمینه فعال شوند.
دانستنی های تغذیه در کودکان
مواد غذایی عبارتند از:
- کربوهیدراتها: این ترکیبات منبع اصلی کالری مورد نیاز بدن انسان هستند.
توصیه متخصصان تغذیه این است که بین 50 تا 60 درصد کالری روزانه یک فرد از کربوهیدراتها به ویژه نوع مرکب تامین شود.
- پروتئین: این مواد در گوشت، مرغ، ماهی، حبوبات، آجیل، تخم‌مرغ و محصولات لبنی یافت می‌شوند.
پروتئین‌ها برای ساختن و ترمیم اکثر بافت‌های بدن (مانند عضلات، پوست، اندام‌ها و سیستم ایمنی) ضروری هستند. به طور کلی توصیه می‌شود حدود 10 تا 20 درصد کالری روزانه یک فرد از پروتئین‌ها تامین شود.
- چربی‌ها: این ترکیبات که لیپید هم نامیده می‌شوند، در مقدار مناسب برای سلامت حیاتی‌اند. چربی بخشی از غشاء همه سلول‌ها و پوشش اعصاب است که برای عملکرد رسانایی اعصاب اهمیت دارد. توصیه می‌شود بیش از 35 درصد کالری روزانه در رژیم غذایی کودکان بالای دو سال، نوجوانان یا بزرگسالان از چربی تامین نشود.
- فیبر: یک ماده غذایی پرکننده است که به حرکت غذا در طول دستگاه هاضمه کمک کرده از یبوست جلوگیری می‌کند. غلات سبوس‌دار، میوه‌ها و سبزیجات تازه منابع خوبی از فیبر هستند.
آکادمی طب کودکان امریکا (AAP) توصیه می‌کند مراقبین بهداشتی برای اطمینان از دریافت همه مواد مغذی، ویتامینها و املاح معدنی مورد نیاز، هرم غذایی را به عنوان یک مرجع در نظر گیرند.
این هرم غذایی شامل شش پلکان به رنگ‌های مختلف است که هر یک نشانگر یک گروه غذایی خاص شامل دانه‌ها، سبزیجات، میوه‌ها، محصولات لبنی، منابع پروتئینی (مانند گوشت، ماهی، حبوبات، آجیل) و چربی‌ها و روغن‌ها است.
همراهی تغذیه مناسب و ورزش به حفظ سلامت و تناسب بدنی کمک می‌کند. تغذیه ضعیف و بی‌تحرکی می‌توانند مشکلات متعددی شامل چاقی، سوءتغذیه و کم‌خونی فقر آهن را در پی داشته باشند.
هرم غذایی
هرم راهنمای غذایی ارائه شده توسط وزارت کشاورزی امریکا (USDA) یک راهنمای غذایی برای کودکان نوجوانان و بزرگسالان محسوب می‌شود. این هرم شامل شش پله به رنگ‌های مختلف است. پله‌ها برای تاکید بر اهمیت ورزش که دست در دست تغذیه به سلامت کمک می‌کند، در نظر گرفته شده‌اند.
شش گروه غذایی مشخص شده در هرم عبارتند از:
- مواد غذایی دانه‌ای شامل انواع نان، حبوبات، برنج، پاستا و غذاهای مشابه. غلات سبوس‌دار سرشار از کربوهیدرات‌های مرکب و دیگر مواد مغذی مهم هستند.
محصولات دانه‌ای تصفیه شده (نان سفید، برنج سفید) دریافتی روزانه نباید زیاد باشد. این محصولات فرآیند شده هستند و بسیاری از مواد مغذی آنها از جمله فیبر، حذف شده است.
غلات سبوس‌دار مانند جو، برنج قهوه‌ای، نان گندم سیاه بسیار مغذی‌ترند.
- سبزیجات: مصرف انواع مختلف سبزیجات تامین‌کننده ویتامینها و املاح معدنی متعدد است. سبزیجات منبع بسیار خوبی از فیبر نیز محسوب می‌شوند.
ضدعفونی و شستشوی مناسب سبزیجات پیش از مصرف ضروری است. این مواد غذایی مفید بهتر است به صورت خام یا بخارپز مصرف شوند.
- میوه‌ها: میوه‌ها منبع مهم ویتامینها به ویژه ویتامین A و C، پتاسیم، کربوهیدراتها و فیبر هستند. مصرف آنها به صورت خام مفیدتر است.
پیش از مصرف میوه‌ها باید کاملا شسته شوند. آب میوه‌ها جایگزین مناسبی برای میوه محسوب می‌شود اما تنها در صورتی که 100 درصد خالص و بدون افزودنی دیگری باشد. در ضمن آب میوه محتوای فیبری موجود در خود میوه را ندارد.
- محصولات لبنی: شامل شیر و فرآورده‌های آن مانند پنیر و ماست است. این مواد غذایی سرشار از کلسیم، پروتئین و ویتامینها به ویژه ویتامین A و D هستند.
- گوشت، ماهی، حبوبات و آجیل: این مواد منابع اصلی پروتئین‌ها هستند. همچنین تامین‌کننده آهن و ویتامینها به شمار می‌روند.
- چربی‌ها و روغن‌ها: این مواد غذایی باید در حد متعادل مصرف شوند. اما برای نوزادان و کودکان اهمیت زیادی دارند و تا سن دو سالگی نباید مصرف آنها محدود شود. گرچه قند، نه چربی و نه روغن است، اغلب جزو این دو گروه در نظر گرفته می‌شود زیرا دریافت غذایی قند تصفیه شده نیز مانند این ترکیبات باید محدود شود.
پیامدها و نشانه‌های تغذیه نامناسب
همانطور که گفته شد تغذیه بد و عدم تحرک مشکلات زیادی را برای سلامت ایجاد می‌کند که از آن جمله چاقی، سوءتغذیه و کم خونی فقر آهن را میتوان نام برد.
این دو، احتمال ابتلا به بیماری قلبی، سرطان، سکته مغزی و پوکی استخوان را در بزرگسالی افزایش می‌دهند.
علایم اولیه آترواسکلروز یا انسداد عروق که یکی از علل شایع بیماری قلبی است ممکن است در دوران کودکی و نوجوانی تشخیص داده شود.
این بیماری با عادات غذایی بد مرتبط است که منجر به افزایش سطوح کلسترول در خون می‌شوند.
متاسفانه به تازگی چاقی در میان کودکان افزایش یافته و بر تعداد کودکانی که دچار هایپرکلسترولمی (کلسترول بالا در خون) هستند افزوده می‌شود.
شیوه‌های غذایی نامناسب در ایجاد پوسیدگی‌های دندانی نیز نقش دارد. عدم دریافت کلسیم کافی به ویژه توسط دختران یکی دیگر از مشکلات تغذیه‌ای است که خطر ابتلا به بیماری مشکل آفرین پوکی استخوان را افزایش می‌دهد.
برخی ازدختران و زنان به علت اجتناب از دریافت چربی زیاد از خوردن لبنیات پرهیز می‌کنند در حالی که مصرف انواع کم چرب این فرآورده‌ها بدون افزایش چربی کلسیم مورد نیاز بدن را تامین می‌کند.
برای کودکان و نوجوانانی که مقادیر کافی کلسیم از طریق غذا دریافت نمی‌کنند میتوان مکمل‌های آن را تجویز کرد.
- کافئین در بسیاری از مواد و نوشیدنی‌ها شامل شکلات ، نوشابه‌ها، قهوه و چای موجود است. این ماده یک محرک بوده و اثر دیورتیک (افزایش ادرار) دارد که در صورت مصرف زیاد مشکلاتی همچون عصبانیت، ناراحتی معده، سردرد و مشکل در تمرکز و خواب را ایجاد می‌کند. کودکان به ویژه به این اثرات حساسند.
متخصصان تغذیه توصیه می‌کنند مصرف این مواد در کودکان و نوجوانان محدود شوند.
کودکان و اب میوه
آب میوه طبیعی می تواند 100 درصد برای کودک مفید باشد اما فقط اگر به مقدار مناسب مصرف شود. افراط در خوردن آن توسط کودک می تواند باعث سوء تغذیه، اسهال ، مشکلات گوارشی و پوسیدگی دندان شود.
برخی مادر و پدرها تصور می کنند آب میوه می تواند جایگزین مناسبی برای شیر مادر باشد. اما با وجود منابع سرشار ویتامین ث در میوه و همچنین کلسیم دربرخی از آنها، اشکالات متعددی در مصرف بی رویه وجود دارد.
تحقیقات جدید نشان می دهد نوزادانی که آب میوه زیاد می خورند بخاطر مصرف کم شیر، دچار سوء تغذیه می شوند. زیرا در میوه ها موادی مانند پروتئین، چربی، مواد معدنی، فیبر و ویتامینهائی غیر از ویتامین ث به مقدار کافی وجود ندارد. در میوه جات کربوهیدراتها به وفور وجود دارند که می توانند در نوزاد باعث بروز اسهال، دل درد، و تجمع گاز در شکم وی شوند.
این تحقیقات همچنین نشان داده که اگر کودکی در طی روز یا شب مکررا از طریق شیشه یا لیوان آب میوه می نوشد، قند موجود در میوه می تواند باعث پوسیدگی دندانهای وی گردد.
استفاده از آب میوه های آماده که از فروشگاههای مختلف خریداری می شود و مسلما 100 درصد طبیعی نیستند برای کودکان نامناسبتر نیز می باشد. زیرا دارای مواد شیرین کننده و مواد افزودنی دیگری است که با تغذیه سالم فرزند شما منافات دارد.
متخصصین موارد زیر را در رابطه با مصرف آب میوه توصیه می کنند:
به نوزادان زیر شش ماه آب میوه ندهید.
به نوزادان بالی شش ماه نیز از طریق شیشه و پستانک آب میوه ندهید.
قبل از خواب کودک به وی آب میوه یا نوشیدنی های شکردار ندهید.
برای کودکان 1 تا 6 ساله مقدار نوشیدن آب میوه را به 120 تا 180 گرم در روز محدود کنید.
به کودکان 7 تا 18 ساله نیز 240 گرم الی 350 گرم بیشتر در روز ندهید.
فرزندانتان را تشویق به خوردن میوه (بجای آب میوه) کنید زیرا فیبر بیشتری در آن وجود دارد.
جدول 2 نحوه محاسبه وزن و قد متناسب با سن متوسط شیرخواران وکودکان طبیعی
وزن
کیلوگرم
پوند
هنگام تولد
25/3
7
123 ماهگی
9 + سن به ماه
2
11 + سن به ماه
61 سالگی
8 + 2 X سن به سال
17 + 5 X سن به سال
127 سالگی
57 X سن به سال
2
5 + 7 X سن به سال
قد
سانتی متر
اینچ
هنگام تولد
50
20
در یک سالگی
75
30
122 سالگی
77 + 6 X سن به سال
30 + 5/2 X سن به سال
شاخص های رشد و مفهوم صدک
صدک ها در صدهای تجمعی از یک متغیر می باشند.مثلا اگر نمره 10 کمترین نمره کسب شده در درس خاصی در کل یک دانشکده باشد نتیجه می گیریم که 100% دانشجویان نمره ای بیش از 10 کسب کرده اند و یا به عبارت دیگر هیچکس نمره ای کمتر از 10 نگرفته است. بنابراین نمره 10 را می توان به عنوان صدک صفر محسوب کرد. حال اگر نیمی از دانشجویان نمره ای بیش از 15 و نیمی دیگر کمتر از 15 گرفته باشند میتوان اینگونه استدلال کرد که صدک 50 (میانه) نمرات دانشجویان در این درس خاص نمره 15 می باشد. یعنی 50% از کل دانشجویان زیر 15 گرفته اند و 50% بالای آن و اگر فقط 3% از دانشجویان نمره بالای 19 داشته باشند نمره 19 صدک 97 را نشان می دهد یعنی 97% دانشجویان زیرنمره 19 را کسب کرده اند.
در نمودار رشدی که مقیاس وزن برای سن را می سنجد دو صدک 3 و 97 به عنوان حد بالائی و پائینی انتخاب شده اند. صدک 3 منطبق بر منهای دوانحراف معیار از میانگین و صدک 97 منطبق بر مثبت دو انحراف معیار ازمیانگین می باشد. به عبارت دیگر 95% کودکان جمعیت مرجع (95% کودکان طبیعی) بین صدک 3 و 97 قرار می گیرند.
نمودارهای رشد متفاوتی بر حسب اینکه کدام شاخص را انتخاب کنیم وجود دارد. نموداری که از همه بیشتر استفاده می شود و در ایران نیزاز آن استفاده می کنند شاخص وزن برای سن را می سنجد. این شاخص تحت تاثیر تغییرات اخیر در وضعیت تغذیه یا سلامتی می باشد. با این شاخص نمی توان کودکان و نوجوانان را به دسته های کم وزن و یا بیش وزن طبقه بندی کرد اما وسیله بسیار خوبی برای پایش وضعیت رشد کودکان می باشد. شاخص قد برای سن کوتاهی یا بلندی را می سنجد که اگر کمتر از حداستاندارد باشد به آن کوتاه قدی (Stunting) اطلاق می شود. شاخص وزن برای قد نیازی به دانستن سن ندارد و می تواند کم وزنی (Underweight)، لاغری (Wasting) و یا بیش وزنی (Overweight) کودکان را مشخص کند. شاخص دور سر برای سن می تواند بازتابی از اندازه مغز و رشد این عضو باشد. شاخص توده بدنی برای سن ترکیبی از وزن و قد برای سن است و می توان بوسیله آن کودکان و نوجوانان را به گروه های کم وزن، با وزن زیاد و یا در خطر وزن زیاد دسته بندی کرد.