از زمانهای گذشته تا به امروز چوب یکی از عناصر دائمی مورد استفاده در معماری ایران بوده است. موقعیت ویژه ای که چوب به عنوان یکی از مصالح ساختمانی دارد تنّوع انواع آن باعث شد تا از این عنصر استفاده های بسیاری بشود و از پوشش پشت بامها گرفته تا قاب های تزئینی پنجره ها و ساخت اشیاء فلزی، چوب مورد استفاده قرار گیرد.
هنرمندان با ذوق و خلاّق ایرانی در جهت زیباتر شدن بناها و ساختمانها توانسته اند آثاری خلق کنند که هرکدام به عنوان هنری مجزا مورد توجه قرار گیرند. که منبّت، خاتم، معرّق، گره چینی و مشبک و ... از آنجمله هستند. از سابقه " گره چینی و مشبّک" در ایران اطلاع دقیقی در دست نیست.
برخی پژوهشگران احتمال داده اند استفاده از این هنر چه در حالت مشبّک و چه در حالت آلت و لغت از دوران خلفاء عباسی شروع شده و در قرن 6 تا 8 هجری قمری در مصر و سوریه متداول شده است و از همان زمان به ایران رسیده است.
از این سبک کار معمولاً در ساخت درهای اماکن مقدسه، مقابر، منابر، و از مشبّک در پنجره های منازل و کاخها، نرده ها استفاده می شده است. از دوران صفویّه به بعد تعبیه شیشه های رنگی در چوب های مشبّک رایج شده و اصطلاحاً به "ارسی" مشهور گردید.
از استادان بی بدیل این هنر مرحوم استاد غلامرضا آقا ابراهیمیان است که آثار باارزشی از او در مقرنس کاری، قطاربندی، رسمی بندی، مشبّک و گره چینی در عتبات عالیات و بناهای تاریخی اصفهان موجود است. کلیه درها و پنجره های هتل عباسی نیز از آثار این هنرمند است.
در حال حاضر سازمان میراث فرهنگی علاوه بر تأسیس کارگاههای مرمت گره چینی و مشبّک اقدام به برگزاری دوره های کوتاه آموزش این هنر برای علاقمندان کرده است.
از دیگر استادان این هنر اصیل و قدیمی می توان به مرحوم استاد مهدی عشّاقی، استاد علی عباس عشّاقی، استاد مهدی اولیائی و استاد علی مظاهری اشاره کرد
گره چینی هنر خلق زیبایی با چوب و شیشه است
صدای یکنواخت و کشیده زنگ در حیاط روی حال خیالش پرده کشید. نگاه بهت زده خیالش از روی کنده چوب های استخوان دار گذشت. آرام و پا کشان از زیر سایه خشک درخت توت و از باریکه آجر فرش حاشیه کنار باغچه رد شد و در چوبی و دو لتی حیاط را باز کرد.
حال و رنگ خنده ای بی صدا گوشه چشم های شوخ نگاهش خانه گرفت. نفسش تازه شد، شانه هایش را کنار کشید و راه داخل شدن را باز کرد و به راه افتاد.
از کنار داربست طاق نصرت مانند نسترن آتشی که می گذشتیم، برگ های لب سوخته و زمین خورده حاشیه باغچه را با نعل گیوه هایش پس زد. زیر درخت بید مجنون روی لبه تخت چوبی چارگوش دوره دار که نشستیم، نگاهش را به شاخه های واژگون و ترکه های سخت بید مجنون گره زد.
حال و رنگ خنده بی صدای گوشه چشم هایش سرد شد. اثر زخم و درد خجالت کشیدن لا به لای چین و چروک پیشانی بلند و گونه های استخوانی اش پنجه کشید.
دلگیر شدی؟ آره؟! نمی خواد چیزی بگی. از گپ و گفت و رگ و ریشه ات خبر دارم. خودم بزرگت کردم. خیلی خوب حالیم شد. فهمیدم تشنگی امانتو بریده آرام و خسته حال خم می شود و از زیر دستگاه یک تکه چوب نازک و رنده خورده شمشاد را برمی دارد. با مداد روی تنه صاف و خوش بوم شمشاد عدد سال های 1321 را از رقم های امسالی که در آنیم کم می کند، باورت می شه، آه می کشد. ای دل غافل انگار همین دیروز بود. مادر خدا بیامرزم یه نصفه نشان سنگک برشته و 3، 4 تا گل شامی کباب گذاشت میان دستمال نان پیچه ام و گوشه های دستمال را دو تا دو تا بهم گره زد و نهار اون روزمو داد دستم، پدر خدا بیامرزم دستمو گرفت و راه افتادیم نزدیک در حیاط مادرم از زیر قرآن ردمان کرد. آفتاب تازه در آمده بود که رسیدیم به دکان اوستا مرتضی خدا بیامرز. ما را که دید دستش را انداخت دور گردن بابام، بابام دستمو گذاشت تو دست سید مرتضی و گفت: « این یکی تو کار جور دیگه ایه، هر کاریش کردم پایبند ملات و ماله و سیمان و شمشه و شاغول بشه نشد که نشد، خدایی شو بگم. می خواستم ازش یه اوستا کار معمار پدر پیشه بسازم. کارم جور در نیامد. هیچ جوری دل به کار گل نمی ده. در عوض تا دلت بخواد عشق چوب داره و تیشه تا یه تیکه چل چوب و تخته مخته ای گیر میاره می افته به جانش و تا یه چیز خوش آب و گلی و یه گل مرغی از زیر دستش در نیاد ول کن کار نیست.»
* پس این طوری بود که رفتید زیر دست حاج مرتضی خان گره چین و فوت و فن کار را پیدا کردید و شدید استاد نصرت الله بابائی، خوب حالا این گره چینی یعنی چی یعنی چه کاری؟
_ راستش باید هندسه بدانی و ریاضیات و کار با چوب و رنگ ها رو هم خوب بشناسی. گره چینی هم ساختن و هم پرداختن سطوحی مرکب از مجموعه شکل های هندسی یا میان پر به وسیله شیشه رنگی، قطعات چوبی معرق، آیینه، الماس تراش و منبت کاری شده یا حتی میان خالی که در نهایت اثری یک پارچه، همگن، متجانس، متوازن و متقارن را پدید می آورد، مثل همین تخته شطرنج که روبروت گذاشته ام.
* به تخته شطرنج که از دست و پنجه استاد بیرون آمده است نگاه می کنی نگاهت به دوایری در کناره و پیچش هایی از امواج در حاشیه تخته شطرنج به حرکت در می آید تصویری از دو چشم و مغز انسان که تا حد و مرز وسعت تخته ادامه می یابد. آن گاه نگاهت به درون می آید به نقطه ای به نام مرکز تقارن می رسی. بعد می ایستی و ثابت می مانی تا به عرصه رسیدن اندیشه، آن وقت می اندیشی و می اندیشی، هر چه هست فروتنی است. عین در زورخانه ای که برای وارد شدنش باید سر خم کنی.
* استاد از خصوصیات و جنس این هنر بگویید!؟
¬_ تردیدی نیست که خواص معینی از قبیل هماهنگی، تناسب، وحدت، تنوع سادگی، صحت اندازه گیری، وضوح، اتحاد میان اجزا؛ و شایستگی برای انجام دادن هدفی که اثر هنری برای آن به وجود آمده است، زیبایی را به وجود می آورد اما زیبایی بیش از آن چه در خواص ظاهری اشیا باشد، در ذهن هنرمند است. بنابراین مقصود از این هنر بر انگیختن لذت و تلفیق احساس است، پس زیبایی لذتی است تجسم یافته و هنر عبارت است از دیدن و درک زیبایی ها و بیان آنها به وجهی مطبوع و دلپسند چنان که هنر گره چینی هنر خلق زیبایی است با قطعات ترد و برش خورده چوب و شیشه های رنگی در شکل و هیات اشکال مختلف و متعدد الاجرا و وحدت گرای هندسی که به طور هماهنگ در یک کادر مشخص و تکرار شونده در کنار هم قرار گرفته باشند.
* دوباره که به تخته شطرنج چشم می دوزی در این نقش میان تخته شطرنج نقشی می بینی که از بی نظمی پدید آمده است. چوب چنار از کهربایی به صورتی و از صورتی به سفید و خال خال های ریز عین پره های گل که افشانده شده باشد. نورهایی که در پس گره ها قایم شده اند و چوب انابی گره خورده که اجازه سکون را از تو می گیرد و تو پویا می شوی این جنس هنر است و وقتی نگاهت را به گردش در می آورد ذهن را نیز فعال می کند و زنده بودنت را به تو می نمایاند.
_ استاد می گوید: «یادش بخیر، خانه ای در کاشان ساخته بودم، درها را گره چینی کرده بودم و لا به لای آن را شیشه های رنگی کار گذاشته بودم، دست روزگار خانه را قسمت کس دیگری کرد که شاید از من کس تر بود، به هر حال اگر خواستی نمونه هایی را ببینی منبر متعلق به مسجد جامع اصفهان که در سال 546 هجری قمری ساخته شده است، پنجره های گره کاری در عمارت چهل ستون. یکی از درهای مسجد جامع یزد مربوط به قرن هفتم، منبر منبت و گره بخش اسلامی موزه ایران باستان و در ورودی حوضخانه کاخ گلستان نمونه های بسیار خوبی است.»
حرفش که تمام می شود نگاهش را به جای دیگری می دوزد و دست دست می کند تا سئوال دیگری بشنود.
* چه چیز باید در اختیار یک گره چین باشد؟
_ مهم ترین و اصلی ترین مواد اولیه انواع چوب های درختان جنگلی ایران از نوع آزاد و راش و احیانا سرخه دار و درختان دست کاشت گردو است، در وجه مطلوب و مورد اتفاق رای استادکاران درخت چنار مهم ترین عنصر مورد نظر است که به دست آوردن این ماده اولیه چندان دشوار نیست.
* بلند می شود و میز خطاطی گره چینی معرق ساخته دست و پنجه خودش را روبرویم می گذارد می گوید حالا به این نگاه کن...
_ صفحه ای است به نام میز خطاطی که از زیبایی خط فارسی از مفهوم شعر و ادبیات فارسی از زیبایی های رنگ های طبیعی چوب بهره گرفته است تا صفحه ای مهیا شد برای خطاط. که نه تنها زیباست، نه تنها گویاست و نه تنها جنبه تزیینی دارد، بلکه لذتی را در خطاط می پروراند که منظم فکر کند و منظم پرورش دهد. مثل سفره قلم کار که نقش و نقوش دارد و لذت غذا خوردن را در انسان دو چندان می کند. مثل ترعه های مجمعه های مسی غذا و مثل باغ گل نشا کردن روی وسعت قالی، این هنر از ریشه و اعتقاد وحدت مدار انسان ایرانی می تراود و می تراود...
* و حالا از فرق گره چینی دست ساز با گره چینی صنعت گرا می پرسم، بابایی گوشه چشمی به قالی می اندازد و مکث می کند و سر تکان می دهد، می گوید: «امان بده تا متنی دست نوشته از زنده یاد «رسام عرب زاده» را برایتان بخوانم. عرب زاده خدا بیامرز نوشته است. فرش ماشینی در همان دید اول برای چشم می تواند مقدمه یک انفعال باشد و در دید دوم دیگر چیز تکراری است و در دید سوم هیچ ندارد و فرقش همین است با یک فرش دستی که سازنده را کنار فرش می بینی. گرهی با گره دیگر با یک روح و حال بافته شده است، در کنار هر دانه ای یک انسان را تداعی می کند که او و احوالش بر شما نشاط می دهد. در حالی که در فرش ماشینی و همچنین منبت ها و گره چینی ماشینی یک چرخ دنده و گردونه را می بینید که انفعال از رنگ ها و قالب ها بر چشم شما نیش می زند. آدم اهل حال در کنار آثاری که عاطفه و لطف هنری دارند، موثرش را، نقاشش را و حتی روستا و محله اش را می بیند.
_ برای خداحافظی که بلند می شوم جلوی آیینه گره چینی شده می ایستم درست می گوید استاد. وقتی در برابر چنین اثری قرار می گیری ترجیح می دهی به توازن و تقارن هندسی گره چینی ها و معرقی که آیینه را قاب گرفته اند، نگاه کنی. به دست های پینه بسته و انگشتان لاغر و زحمت کشیده موثرش نه به خودت. آن وقت است که به قول استاد در خودت گم می شوی و در دیگری پیدا...