موریانه تمام خانه پلنگ صورتى را خورد. هیچ کدام از حیله هاى پلنگ صورتى نیز براى دفع این موجود به جایى نرسید و از خانه به غیر از سیستم لوله کشى آن چیزى باقى نماند. سرانجام پلنگ صورتى با این موجود به توافق رسید. او موریانه را روى میزى گذاشت و با کمک او الوارهاى مورد نیاز خانه جدیدش را برید.
هر چند پلنگ صورتى توانست با موریانه موذى خانه اش به صلح برسد، اما مردم عادى به همین راحتى نمى توانند چنین کارى انجام دهند. در زندگى واقعى کسى نمى تواند به خورده شدن تمام خانه اش با آرواره هاى موریانه بخندد، به ویژه اگر مسئول یکى از خانه هاى تاریخى مملکت باشد یا یکى از دوستداران میراث فرهنگى کشور. در این صورت نه تنها به این اتفاق نمى خندد بلکه براى خراب شدن خانه هاى تاریخى مى گرید. مهندس «على پازوکى»، کارشناس حشرات موذى و متخصص دفع موریانه ها از خانه هاى تاریخى، در زمینه پروژه هاى مرمت بناهاى تاریخى فعالیت مى کند که از آن جمله مى توان از بازسازى مجلس شوراى ملى و ساختمان شماره ۹ وزارت امور خارجه نام برد. درباره چگونگى دفع موریانه ها و اینکه اصولاً موریانه ها چه موجوداتى هستند گفت وگویى انجام داده ایم که گزارشى از آن گفت وگو را مى خوانید.
• خورندگان چوب هاى دنیا«موریانه ها پنج سال پیش، پنج میلیارد دلار به مردم آمریکا خسارت وارد کردند.» پازوکى با بیان این آمار مى افزاید: «این آمار در کشورهاى پیشرفته دنیا قابل محاسبه است. چنین خسارت هایى در کشورهاى دیگر دنیا نیز توسط موریانه ها به مردم وارد شده است.» این موجودات دوست نداشتنى در مناطق گرمسیرى و نیمه گرمسیرى به خوردن چوب مشغول هستند. ایران هم یکى از خانه هاى موریانه هاى جهان است. پازوکى درباره خصوصیات آب و هوایى فلات ایران مى گوید: «جایى که به نام فلات ایران با آب و هواى خشک شناخته مى شود، در واقع آب و هواى متنوعى دارد. ما چهار درصد از گونه هاى گیاهى جهان را در کشورمان داریم که به خاطر خشک بودن این منطقه، امرى عجیب است. همین تنوع آب و هوایى، تنوع جانورى را در این منطقه به وجود آورده است.» حالا خودتان را براى یک آمار عجیب موریانه اى آماده کنید: «در ایران نزدیک به ۳۰ گونه موریانه، شناسایى شده است.» یک نمونه از این موریانه ها که مشغول جویدن چوب هاى خانه ها و کمد ها هستند، ساختمان هاى تاریخى را هم مى جوند: «آمیترمس ویلیس» .نمونه هایى از موریانه هاى خرابکار در دنیا وجود دارد که مى توانند با همان چوب هایى که خورده و هضم کرده اند با آب دهانشان تپه هاى مرتفعى بسازند که بولدوزر هم قادر به تکان دادن آنها نباشد. این تپه ها که در آمریکاى جنوبى، استرالیا و مناطق استوایى دیده مى شوند تنها با مواد منفجره از بین مى روند. ماده اى که موریانه هاى تپه ساز در ساختمان هاى خود به کار مى برند، از سیمان هم محکم تر است.
موریانه هاى تپه ساز در ایران هم زندگى مى کنند. در بجنورد نمونه هایى از این موریانه ها را مى توان یافت که البته مهندسى آنها به خوبى پسر عموهاى آفریقایى شان نیست.
• موریانه ها پسر عموى مورچه ها نیستند
همان شرکتى که پویانمایى هاى پلنگ صورتى را به بازار عرضه مى کرد، سریال دیگرى به نام «مورچه و مورچه خوار» را هم تولید کرده بود که در یکى از قسمت هاى آن سریال نیز موریانه اى به خانمان براندازى مورچه خوار مشغول بود. این موریانه در آن سریال به نام پسر عموى مورچه معرفى مى شد. اما این نسبت فامیلى چندان از نظر علمى ثابت شده نیست. پازوکى درباره نسبت این دو حشره با هم مى گوید: «هر چند به موریانه، مورچه سفید مى گویند، اما نسبت این دو تنها در این حد است که هر دو از جمله حشرات محسوب مى شوند.» او ادامه مى دهد: «این دو موجود به هم حمله مى کنند و گاهى اتفاق مى افتد که کشتار بزرگى از موریانه ها توسط مورچه ها صورت مى گیرد.» موریانه ها از مساوى بالان هستند. از حشرات پست تر به
حساب مى آیند و تابه حال دوهزار و پانصد گونه از آنها شناسایى شده است. موریانه ها یکى از سه دسته از حشراتى هستند که زندگى اجتماعى دارند. آنها در کلنى (لانه)هاى خود، طبقات اجتماعى متفاوتى دارند که هر کدام از آنها را در جایگاه خاصى مى گذارد. پازوکى مى گوید موریانه ها معمولاً یک شاه و ملکه دارند. گاهى
تعداد این شاه و ملکه ها به حدود ۲۰ جفت هم مى رسد. در این صورت در کلنى آنها ملوک الطوایفى ایجاد مى شود. این اتفاق معمولاً در لانه هاى بزرگ روى مى دهد. طبقات دیگر موریانه ها عبارتند از: «کارگرها» و «سربازها». کارگرها ماده هایى هستند که رشد جنسى آنها کامل نشده است. گاهى با اجازه ملکه، این
کارگرها هم امکان رشد مى یابند و به کار تولید مثل مشغول مى شوند. کارگرها چوب را مى خورند و آن را درون معده خود هضم کرده و با روش دهان به دهان توده غذا را به موریانه هاى دیگر مى دهند. سربازها، موریانه هایى هستند با آرواره هاى بسیار قوى. آنها وظیفه مراقبت از کلنى را به عهده دارند. این دسته از موریانه ها پوست نمى اندازند. کارگرها با حفر دالان خود را به منابع چوب مى رسانند. گاهى که به توده سفتى برخورد کنند، دالان را به روى بنا مى آورند و دالانى سرپوشیده براى عبور خود با مدفوع، آب دهان و خاک مى سازند. این دالان ها براى این ساخته مى شوند که موریانه ها به هواى مرطوب نیاز دارند و در هواى معمولى نمى توانند راحت زندگى کنند. براى همین در مکان هاى مرطوب مانند شمال ایران از این دست جانوران به وفور پیدا مى شود. همین توانایى آنها در ساختن راهرو براى رسیدن به غذا، به آنها کمک مى کند که در جایى دورتر از خانه خود به دنبال چوب هاى خوش خوراک بگردند. مثلاً مى توانند در حالى که در آپارتمان همسایه شما خانه دارند، چوب هاى خانه شما را تا ته بخورند.
• چوب خوشمزه
چوب مى تواند خوشمزه یا بد مزه باشد. درست مثل مغز بادام که مى تواند تلخ یا شیرین باشد. پازوکى که در تمام عمر کارى خود زندگى موریانه ها را مطالعه کرده است، مى گوید: «موریانه ها به چوب هاى تلخ، سمى، رآکتین دار و آنها که استبرق دارند، علاقه اى ندارند. براى همین چوب درختان ساج، سرو و کاج را نمى خورند و در عوض به خوردن چوب تبریزى و چنار علاقه مند هستند.»
چوب هاى خوشمزه را هم مى توان با یک سرى فرآیندهاى شیمیایى بدمزه کرد. مثلاً مى توان در کارخانه ها چوب را با مواد نفتى اشباع کرد. این روش براى چوب هایى که در ساخت ریل راه آهن به کار مى روند، موثر است. اما به خاطر بوى ناخوشایندى که این چوب ها دارند، نمى توان از این روش براى چوب هایى که در ساختمان ها به کار مى روند، استفاده کرد. پازوکى مى گوید براى چوب هاى ساختمانى مى توان از مواد دیگرى استفاده کرد که بوى ناخوشایند کمترى دارند. مقاوم سازى در برابر موریانه با این روش براى ساختمان هایى که هنوز ساخته نشده اند، امکان پذیر است، اما نمى توان از این روش براى ساختمان هایى که سالها پیش از این ساخته شده اند، استفاده کرد.
• موریانه را بکش
روش دیگرى که پیش از ساختن خانه مى توان از آن براى دفع موریانه ها استفاده کرد، مالیدن روغن منداب به چوب هاى خانه است. این روشى است که پازوکى در کودکى براى دفع موریانه از خانه اى که با پدرش مى ساخته، استفاده کرده است. خانه پدرى او سى سال در برابر موریانه ها دوام آورده بود. اما اگر بخواهیم که ساختمان هاى تاریخى خود را در برابر حمله موریانه ها مقاوم کنیم، باید از شیوه هاى بهترى استفاده کنیم. مثلاً شیوه اى که در آن رد دالان موریانه را مى گیرند و آن را تا رسیدن به خانه موریانه ها دنبال مى کنند، نمى تواند براى ساختمان هاى تاریخى به کار رود. براى همین باید از شیوه هاى دیگرى استفاده کرد. «در آمریکا براى از بین بردن موریانه ها از چادرهاى عظیمى استفاده مى شود که با کمک جرثقیل هاى بزرگ روى ساختمان آلوده قرار مى گیرد و سپس همه درزهاى چادر پوشانده مى شود. بعد گازى کشنده را به مدت یک شبانه روز در این چادر رها مى کنند و حشرات موذى با این روش از بین مى روند. اما موریانه ها تنها به عقب نشینى دو ساله اى اکتفا مى کنند و بعد از آن دوباره بر مى گردند.» این روش چند ایراد دارد: «اول اینکه فشار هواى لانه موریانه ها از فشار هواى بیرون کمتر است و به همین علت گاز در لانه آنها کمتر رسوخ مى کند و موریانه هاى کمترى آسیب مى بینند. ایراد دوم هم این است که این گازها که از ترکیبات «برم» هستند، براى لایه اوزون که زمین را احاطه کرده، مضر هستند.» این روش بهترین شیوه دفع موریانه با سم است. به گفته پازوکى روش هاى دیگر، از جمله دفع موریانه با سم پاشى منطقه، مانند کارى که در ابیانه انجام شده است، تنها به آلوده کردن محیط منجر مى شود و اثر آنها شاید تا دو ماه بیشتر نباشد. براى بیرون فرستادن موریانه ها از خانه هاى تاریخى باید این نکته را در نظر داشت که موریانه ها به هواى مرطوب علاقه مند هستند و مى توان آنها را در زیرزمین ها پیدا کرد. بنابراین خشک کردن موتورخانه ها و زیرزمین ها مى تواند یکى از راه حل هاى موجود براى دفع این موجودات باشد. روش دیگر که پازوکى براى بیرون راندن موریانه ها پیشنهاد مى کند، ساختن سد بر سر راه موریانه ها است: «موریانه هایى که در ایران به کار خراب کردن آثار تاریخى مشغولند، معمولاً خانه هایى در عمق ۸۰ تا ۹۰ سانتى مترى سطح زمین دارند. براى جلوگیرى از فعالیت این موریانه ها باید، سدى به عمق ۸۰ تا ۹۰ سانتى متر از مخلوط خاک و سم ایجاد کرد و بالاى لانه موریانه ها کار گذاشت. براى انجام درست این روش باید محل خانه موریانه ها را درست حدس زد و سم را به میزان مناسب استفاده کرد تا حداقل ده سال ساختمان در برابر موریانه ها مقاوم باشد.» البته اثر مخربى که این روش بر محیط زیست دارد، آلوده شدن آب هاى سطحى است. پازوکى براى ردیابى خانه موریانه ها چند روش پیشنهاد مى کند که یکى از آنها استفاده از گوشى هاى الکترونیکى است. این گوشى ها خیلى دقیق هستند و براى استفاده باید تا شعاع چند مترى ساختمان هیچ صدایى نباشد.
سگ هاى تعلیم یافته نیز راه حل دیگرى براى شناختن لانه موریانه ها است. اما سومین روش کمى متفاوت است. پازوکى مى گوید: «در این روش باید، مقدارى چوب با مواد رادیو اکتیو به خورد موریانه ها داد و سپس با ردیاب هاى رادیواکتیو محل لانه آنها را پیدا کرد.» روش دیگرى که براى جلوگیرى از حرکت موریانه ها مى توان به کار برد، این است که به جاى چوب از کلاف هاى فلزى در ساختمان ها استفاده کرد. در این روش باید چوب هاى به کار رفته در ساختمان را مثل سیخ کباب از ساختمان بیرون کشید و به جاى آن میله هاى آهنى در ساختمان فرو کرد. ساختن تله بر سر راه موریانه ها هم روش دیگرى است که مى توان از آن استفاده کرد. بسته هایى پر از چوب و مقوا که قرار است پر از موریانه شوند، روش دیگرى براى جذب موریانه ها است. پازوکى براى دفع موریانه هاى ساختمان شماره ۹ وزارت امور خارجه
پیش بینى کرده است که با پانصد تله مى توان این کار را انجام داد. او مى گوید که روش هاى بهترى براى از بین بردن موریانه ها وجود دارد که خطر کمترى براى محیط زیست دارند. «روشى است که در آن بدن موریانه هاى کارگر را زیر میکروسکوپ سمى مى کنند و آنها را داخل کانال ها رها مى کنند. موریانه ها عادت دارند که بعد از گرفتن غذا از دهان موریانه کارگر، بدن آن موریانه را مى لیسند. به این ترتیب موریانه ها همگى آلوده شده و مى میرند. باید دقت شود که مقدار سم نباید به اندازه اى باشد که موریانه کارگر از پا در آید.»
• هشدار: آنها خیلى مى جوند
پازوکى مى گوید: «ساختمان هاى تاریخى ما شدیداً در خطر هستند. این هشدارى که مى دهم براى ساختمان هایى است که اگر خراب شوند دیگر نمى توان آنها را ساخت.» و در ادامه توصیه مى کند: «از خرج کردن بودجه براى ساختمان هاى تاریخى دریغ نکنید. گاهى روش هاى دفع موریانه خیلى ساده است.»
او ادامه مى دهد: «متاسفانه مهندسان سازه و آرشیتکت ما کمتر با آفات آشنا هستند. من بارها پیشنهاد داده ام که براى دانشجویان این رشته ها چند واحد درس آشنایى با آفات ساختمان مثل موریانه و موش برپا کنند.» با توجه به آلوده بودن برخى از نقاط تهران، پازوکى پیشنهاد مى دهد که در قراردادهاى خرید و فروش خانه ها، بندى گنجانده شود که از نبودن آلودگى ساختمان به این گونه آفات اطمینان حاصل شود. شاید اگر پلنگ صورتى براى خرید خانه خود چنین قراردادى بسته بود، مى توانست زودتر از شر موریانه خلاص شود. البته این روش ها در زندگى مورچه خوار هیچ تاثیرى نمى توانند داشته باشند.
"راز خلقت موریانه"
مطالعه در کشورعجیب، منظم و دو سه میلیونی موریانه ها، همچنین بررسی ارتباط دائم آنها با یکدیگر، بیانگر این حقیقت است که موریانه ها هم حرف می زنند و هم زبان مخصوص به خود دارند.
لانه موریانه ها که نیمی از آن در زیرزمین و نیمی از آن روی زمین است، مخروطی شکل و با ارتفاع شش الی هشت متر از دور دیده می شود. در هر یک از این لانه ها یک ملکه وجود دارد که حدود ده تا پانزده سال عمر می کند و هر سال تعداد فرزندان وی زیاد می شود. چرا که ملکه هر دو ثانیه یک تخم می گذارد.
ساختمان خانه موریانه ها از دارای چندین طبقه است که در ورودی آن، برخلاف ساختمان های بشری، در بالای عمارت قرار دارد. طبقات و ساختمان خانه موریانه ها به شرح زیر است:
طبقه دوم: خوابگاه تابستانی کارگران.
طبقه سوم: اطاق نهار خوری تابستانی.
طبقه چهارم: انبار آذوقه.
طبقه پنجم: سرباز خانه.
طبقه ششم: مقر تابستانی ملکه.
طبقه هفتم: انبار تره بار.
طبقه هشتم: آغل حیوانات شیرده . (موریانه ها شته درختان را اسیر کرده، به لانه خود برده،از آنها مراقبت می کنند و از شیره و عصاره ای که این شته ها می سازند، استفاده می کنند.)
طبقه نهم: اطاق بچه ها.
طبقه دهم: اطاق بازی.
طبقه یازدهم: بیمارستان و تأسیسات پزشکی.
طبقه دوازدهم: خوابگاه زمستانی کارگران و گورستان.
طبقه سیزدهم: مقر زمستانی ملکه.
اگر این کشور عجیب دو سه میلیونی را خطری تهدید کند، بلافاصله همه موریانه ها به وسیله ماموران انتظامات یا فرد مطلع با خبر شده وآماده مقابله با خطر می گردند.
" تعویض موریانه نگهبان و احوالپرسی آنان "
سربازان نگهبان در ورودی به لانه، به پاسداری مشغول اند و لحظه ای غفلت نمی کنند. این سربازان ریز به محض احساس خطر، دیگران را خبر می کنند. نگهبانان درفواصل معین و دقیق عوض می شوند، از اینجا می توان استنباط نمود که موریانه دارای قادربه تشخیص وقت است. همچنین از نزاکت و ادب نیز بی بهره نیستند، هنگامی که همدیگر را ملاقات می کنند، به هم نزدیک شده و بینی به همدیگر می مالند. مثل اینکه می خواهند یکدیگر را بشناسند یا سلام و احوالپرسی کنند. پس ازآن خداحافظی کرده و به راه خود ادامه می دهند.
"اعلام خطر موریانه ها"
موریانه ها برای اینکه خطر را به سایرین اطلاع دهند، سرشان را به دیواره چوبی لانه خود میکوبند، در نتیجه ارتعاشی در داخل محفظه خالی درخت ایجاد شده و سایر موریانه ها آگاه می گردند. دارکوب ها وقتی می خواهند به طعام لذیذی از موریانه دست یابند، چند بار به درخت پوسیده ای نوک می زنند، ضربه های وارده در داخل حفرات و لانه موریانه ها ارتعاشاتی شبیه به آنچه گفته شد، به وجود می آورد و موریانه ها به خیال اینکه خطری آنها را تهدید می کند، از یک سمت لانه راه فرار اختیار می کنند. اما دارکوب با زبان باریک و چسبناک خود راه را بر آنها می بندد و دام چرب و نرمی برایشان می گستراند.