از زمانی که کیمیاگری در بافت حوزه وسیع دانشوری هند قرار گرفت، تأثیرات دیگر تعالیم متافیزیکی و فلسفی همچون سامخیا، یوگا، وایششیکا و آیورودا غیرقابل اجتناب بود. با این وجود، بیشتر متونرسایان ریشه در مکاتب تنتری کولا دارد که با تعالیم شخصیت ماتسیندرانات مرتبط است.
تنها معدودی از مردم در آن زمان رسیانا را درک می کردند. دو نمونه مشهور ناگار جوناچاریا و نیتیاناندهیا هستند. ناگارجوناچاریا یک راهب بودایی بود، که در زمان های باستان، مدیریت دانشگاه بزرگ ناگارجوناساگار را بر عهده اشت. کتاب مشهور وی، راساتاناکارام، یکی از نمونه های مشهور پزشکی اولیه در هند است. در اصطلاحات طب سنتی هند “راسا” به معنای “جیوه” است و گفته می شد ناگارجوناچاریا روشی برای تبدیل جیوه به طلا ابداع کرده بود. گرچه بیشتر نوشته های وی از بین رفته است، اما تعالیم وی هنوز تأثیر چشمگیری تا به امروز بر طب سنتی (آیورودا) داشته است.
کیمیاگری در جهان یونان
شهر یونانی اسکندریه در مصر مرکز دانش کیمیاگری یونان بود، و اهمیت خود را در بیشتر دوران های یونان و روم حفظ کرد. یونانیان عقاید هرمسی مصریان را از آن خود کرده و آن را با فلسفه های فیثاغورث، یونینیزم، و فلسفه عرفانی در هم آمیختند. فلسفه فیثاغورث، در اصل، بر این اساس استوار است که اعداد بر جهان حاکم هستند، وی با مشاهده صدا، ستارگان، اشکال هندسی همچون مثلث، یا هر چیز دیگری که می توان از آن نسبت به دست آورد به چنین نتیجه ای دست یافت. تفکر پونیا بر این عقیده استوار بود که جهان را می توان از طریق تمرکز بر پدیده های طبیعی توصیف کرد؛ گفته می‌شود تیلز و شاگرد وی آناکسیماندر، و بعدها افلاطون و ارسطو، که کتابهایشان بخش جدایی ناپذیر کیمیاگری بود این فلسفه را مطرح کردند. بر اساس این عقیده. جهان را می توان توسط قوانین طبیعی که تنها از طریق بررسی های دقیق، جامع و سنگین قابل دسترسی است توصیف کرد. سومین مؤلفه که توسط یونیان به فلسفه هرمسی راه یافت فلسفه عرفانی بود، که یک عقیده رایج در مسیحیت و امپراطوری روم پس از مسیحیت بود، بر این اساس جهان ناقص است چرا که به نحوی معیوب خلق شده است، و آموختن مسائل معنوی می تواند منجر به رستگاری انسان شود. آنان همچنین بر این باور بودند که خدا جهان را به نحو مدنظر گذشتگان خلق نکرده است، بلکه جهان “از” وی خلق شده است، اما جهان در روند خلق خود دچار فساد شده (و فساد دنیا از طریق هبوط آدم و هوا، یعنی در نتیجه گناه نخستین نبوده است). برخی فرقه های عرفانی همچنین بر این باور بودند که خدای کتاب مقدس شریر بوده و وی را به عنوان تجلی دون خدای عالی می دانستند که آنان به دنبال پرستش وی و وحدت با وی بودند، با این وجود جنبه خدای ابراهیمی که شریر بود هیچ نقشی در کیمیاگری نداشت. اما جنبه تعالی به خدای عالی تأثیر بسیاری بر کیمیاگری داشت. نظریات افلاطونی و نئوافلاطونی در رابطه با کلیات و قدرت مطلق خدا نیز در کیمیاگری مورد استفاده قرار گرفت (بر اساس عقاید اصلی آنها جنبه فیزیکی جهان ناقص بوده و خدا ذهن کیهانی برتر است).
یکی از مفاهیم بسیار مهم که در این زمان مطرح شد، توسط امیدوکلس مطرح شده و توسط ارسطو تبیین شد، بر این اساس همه چیز در جهان خلقت از چهار عنصر ساخته شده است: “آب”، “باد”، “خاک”، “آتش”. به گفته ارسطو، هر یک از این چهار عنصر دارای حوزه خاصی بود که به آن تعلق داشت و در صورتی که دست نخورده باقی بماند به آن بازمی گردد.
این چهار عنصر یونانیان بیشتر چهار جنبه کیفی، و نه کمی، ماده را به نحوی که امروزه عناصر مطرح می شوند تشکیل می دادند. “... کیمیاگری هیچ گاه آب، باد، خاک و آتش را به عنوان مواد شیمیایی یا مادی به مفهوم امروزی آن نمی دانست. این چهار عنصر در حقیقت کیفیت های اصلی، و عمومی هستند که به موجب آنها ماده فاقد شکل و صرفاً کمی تمامی اجسام ابتدا خود را در اشکالی متمایز نشان می دهد”. کیمیاگران بعدی به جنبه های عرفانی این مفهوم به نحو گسترده ای دامن زدند.
کیمیاگری در امپراطوری روم
رومیان کیمیاگری و متافیزیک یونانیان، را نظیر بیشتر دانش و فلسفه یونان از آن خود کردند. تا پایان دوران امپراطوری روم فلسفه کیمیاگری یونانیان با فلسفه های مصریان در هم آمیخته شد تا تفکر هرمتیسیزم شکل بگیرد.
با این وجود، گسترش مسیحیت در امپراطوری خط جدید و متناقضی از تفکرؤ که از آگوستین (354-430 پس از میلاد) نشأت گرفته بود، به بار آورد. آگوستین از نخستین فیلسوفان مسیحی بود که عقاید خود را قدری پیش از انحطاط امپراطوری روم نگاشت. او در اصل بر این باور بود که خرد و ایمان را می توان برای درک خدا به کار گرفت، اما از نظر وی فلسفه تجربی پلید بود: “به واسطه این حواس جسمی، نوعی کشش و کنجکاوی تهی در روح انسان است، که به دنبال لذت جسمانی نیست بلکه به دنبال کسب تجربه از طریق جسم است، و این کنجکاوی تهی از طریق اسامی ای همچون آموختن و علم شناسایی می شود”.
عقاید آگوستینی کاملاً ضدتجربی بوده، با این وجود وقتی که فنون تجربی ارسطو به جهان غرب ارائه شد کسی با آنها مخالفت نکرد. با این وجود، تفکر آگوستینی به خوبی در جامعه قرون وسطایی راه یافته بود و برای آنکه نشان دهد کیمیاگری رابطه ای با خدا ندارد مورد استفاده قرار می گرفت.
بیشتر دانش رومیان از کیمیاگری، همانند دانش یونانیان و مصریان، اکنون دیگر در دست نیست. در اسکندریه، یعنی مرکز مطالعات کیمیاگری در امپراطوری روم، هنر اساساً شفاهی بوده و به منظور پنهان کاری، بخش های محدودی به صورت مکتوب درمی آمد. (که از آن جمله می توان به استفاده از “هرمسی” به معنای “مخفی” اشاره کرد.) ممکن است برخی از نوشته ها در اسکندریه تهیه شده، و متعاقباً در آتش سوزی ها و دوره‌های پرآشوب متعاقب آن از بین رفته باشد.
کیمیاگری در جهان اسلام
پس از سقوط امپراطوری روم، کانون توجه رشد کیمیاگری به جهان اسلام انتقال یافت. از آنجایی که مستندسازی کیمیاگری اسلامی به نحو بهتری انجام شده است اطلاعات بسیار بیشتری در این مورد در دست است: در حقیقت، بیشتر آثار پیشینیان که در طول سال ها به دست آمده بود از طریق ترجمه های مسلمانان حفظ شد.
جهان اسلام دیگ ذوب کیمیاگری بود. اندیشه افلاطون و ارسطو، که تا پیش از آن تا حدودی در علوم هرمسی راه یافته بود، همچنان مورد تلفیق قرار می گرفت. کیمیاگران مسلمان همچون رازی (لاتین راسیس یا رازس) و جابربن حیان (لاتین جبر) کشفیات چشمگیری در زمینه شیمی داشتند که از آن جمله می توان به فن تقطیر (کلمات “تقطیر” و “الکل” دارای ریشه عربی هستند)، اسیدهای هیدروژن و کلرید (هیدروکلریک)، سولفوریک، نیتریک، سودا، پتاس، و بسیاری دیگر اشاره کرد. (اسامی عربی دو ماده آخر، یعنی “الناترون” و “القالی”، به صورت لاتین “ناتریوم” و “کلیوم” نوشته شد، و از آنها نمادهایی برای سدیم و پتاسمیم ساخته شد.) کشف این نکته که تیزاب سلطانی، ترکیبی از اسید نیتریک و اسید هیدروکلریک، می تواند عالی ترین فلزات یعنی طلا را حل کند، تصورات کیمیاگران را در طول هزاره بعد شکل داد.
فلاسفه مسلمان همچنین کمک بسیاری به هرمتیسیزم کیمیاگری داشتند. تأثیرگذارترین محقق در این زمینه بدون شک جابربن حیان (به لاتین حبروس، و به انگلیسی حبر) بود. هدف نهایی جابر تکوین، تولید مصنوعی حیات در آزمایشگاه کیمیاگری، تا سرحد حیات انسانی بود. او هر یک از عناصر ارسطو را در قالب چهار کیفیت “گرما”، “سرما”، “خشکی” و “رطوبت” بررسی کرد. به گفته جابربن حیان، در هر فلز دو مورد از این کیفیت ها درونی و دو مورد بیرونی است. به عنوان مثال، سرب از نظر بیرونی سرد و خشک است و این در حالی است که طلا گرم و مرطوب است. بنابراین، جابر این نظریه را مطرح کرد که، از طریق برهم زدن ترتیب کیفیت یک فلز، دیگری به دست خواهد آمد. با مطرح شدن این نتیجه گیری، جستجو برای سنگ فلاسفه در کیمیاگری غرب وارد مرحله جدید شد. جابر مبحث معانی رمزی اعداد را تدوین کرد که به موجب آن اعداد ریشه نام یک ماده در عربی، پس از تبدیلات مختلف، با مشخصات فیزیکی عنصر دارای تناظر بود.
اکنون عموماً پذیرفته اند که کیمیاگری چین بر کیمیاگری عربی تأثیر چشمگیری برجای گذاشته است. گرچه در مورد میزان این تأثیر هنور بحث های بسیاری در جریان است، به همین ترتیب، آموخته های هندو نیز در کیمیاگری اسلامی مورد استفاده قرار گرفت، اما باز هم میزان و تأثیر این امر به درستی مشخص نیست.
کیمیاگری در اروپای قرون وسطی
کیمیاگری به دلیل ارتباطات قوی خود با فرهنگ های یونانی و رومی، به راحتی در فلسفه مسیحیت پذیرفته شد، کیمیاگران قرون وسطی در اروپا به نحو چشمگیری دانش کیمیاگری اسلامی را به کار گرفتند. جربرت از اوریلاک، که بعدها پاپ سیلتوستر دوم نام گرفت، (متوفی به سال 1003) از نخستین کسانی بود که از طریق اسپانیا علوم اسلامی را به اروپا وارد کرد. پس از وی مردانی همچون آدلارد از بث، که در قرن دوازدهم می زیست، دانش بیشتری را به اروپا منتقل کرد. اما این روند تا قرن سیزدهم عموماً به ادغام علوم اسلامی در کیمیاگری اروپا محدود می شد.
در این دوره در عقاید آگوستین که از جمله نخستین متفکران مسیحی بود، انحرافاتی ایجاد شد. سرآنسلم (1033-1109) یکی از بندیکتی هایی بود که معتقد بود ایمان باید بر خردگرایی پیشی بجوید، آگوستین و بیشتر خداشناسان پیش از آنسلم نیز دارای چنین عقیده ای بودند، اما انسلم این عقیده را مطرح کرد که ایمان و خرد گرایی سازگار هستند و به ترویج خردگرایی در بافتی مسیحی پرداخت. این عقیده وی زمینه را برای انفجار فلسفی فراهم کرد. پیتر آبلارد نظریه آنسلم را پیگیری کرده و زمینه را برای پذیرش تفکر ارسطو پیش از ورود نخستین آثار ارسطو به جهان غرب فراهم کرد. مهمترین تأثیر وی بر کیمیاگری این عقیده بود که کلیات افلاطون دارای هویتی مجزا خارج از آگاهی انسان نیست. آبلارد همچنین بررسی تعارضات فلسفی را نظام مند کرد.
رابرت گروستست (1170-1253) یکی از پیشگامان نظریه علمی بود که بعدها کیمیاگران آن را تغیر داده و مورد استفاده قرار دادند. او روش های تحلیلی آبلارد را اتخاذ کرده و استفاده از مشاهدات، تجربیات و نتیجه گیری ها را در ارزیابی های علمی به آن افزود. گروستست همچنین تلاش بسیاری کرد تا فاصله بین تفکر ارسطو و افلاطون را از بین ببرد.
آلبرتوس مگنوس (1193-1280) و توماس آکویناس (1225-1274) هر دو دومینیک بودند که به مطالعه ارسطو پرداخته و تلاش می کردند تفاوت های بین فلسفه و مسیحیت را از بین ببرند. آکویناس همچنین اقدامات بسیاری در حوزه توسعه روش های علمی انجام داد. او همچنین تا حدی پیش رفت که مدعی شد امور جهانی را تنها می‌توان از طریق استنتاج منطقی کشف کرد، و از آنجایی که منطق نمی تواند برخلاف خدا حرکت کند، منطق باید با الهیات سازگار باشد. این تصور برخلاف عقیده افلاطونی بود که همگان بدان اعقداد داشته و بر اساس آن امور جهانی صرفاً در اشراق الهی یافت می شد. مگنوس و آکویناس از نخستین کسانی بودند که به آزمایش نظریه کیمیاگری پرداخته، و توانستند خود نیز در زمره کیمیاگران قرار بگیرند، با این استثناء که این دو کار اندکی در حوزه آزمایش انجام دادند.
نخستین کیمیاگر واقعی در اروپای قرون وسطی راجر بیکن بود. کاری که او برای علم کیمیا انجام داد همچون کار رابرت بولی بود برا علم شیمی و گالیله برای نجوم و فیزیک. بیکن (1294-1214) وابسته به دسته راهبان فرقه فرانسیس مقدس در آکسفورد بود که علاوه بر علم کیمیا به کنکاش در فیزیک نور و زبان می پرداخت.
آرمان های فرانسیسی مبنی بر پذیرش جهان به جای پس زدن آن منجر به پیدایش اعتقادی در او شد که تجربه را بر استدلال ارجحیت می داد: “از سه چیزی که آدمی گمان می کند می تواند از اشیا دانش کسب کند یعنی: اختیار، استدلال، و تجربه تنها آخرین آنها مؤثر بوده قادر به ایجاد آرامش روان است”. (Bacon p. 367) “علوم تجربی نتایج سایر علوم را کنترل می کند و حقایقی را برملا می کند که استدلال در اصول کلی هرگز قادر ه کشف آنها نخواهند بود”. به راجر بیکن آغاز جستجو در پی کیمیا و اکسیر زندگی نیز نسبت داده شده است: “در نظر خردمندان، آن دارویی که بتواند تمام ناخالصی‌ها و فسادپذیری ها را از فلزات پست تر بزداید، به اندازه ای می تواند فسادپذیری را از تن انسان به درآورد که زندگی اش برای قرن ها به طول بیانجامد.” نظریه ی جاودانگی جای خود را به اندیشه ی عمر طولانی داد؛ به هر حال تصور این بود که عمر آدمی در این کره خاکی فقط برای این است که صبر کند و خود را برای جاودانگی اخروی در محضر خداوند آماده سازد. جاودانگی در این دنیا با اصول الهیات مسیحیت همخوانی نداشت. بیکن تنها کیمیاگر سال های اصلی قرون وسطی نبود اما مهمترین آنها ب شمار می رفت. از نتایج کارهای او کیمیاگران بیشماری طی قرون پانزده تا نوزده استفاده می کردند. سایر کیمیاگران در دوران او ویژگی های مشترکی داشتند. اولین و مشخص ترین این ویژگی ها این بود که تقریباً تمامی این افراد اعضای روحانیت بودند و این امر صرفاً بدان جهت بود که افراد معدودی خارج از مکتب (مدارس محلی) سواد بررسی کارهای برگرفته از زبان عربی را داشتند. و نیز در آن زمان فتوای کلیسا درباره ی کیمیاگری، استفاده از آن به عنوان روش مناسبی برای کنکاش در خداشناسی و گسترش آن بود. کیمیاگری مورد علاقه ی اقشار کثیری از روحانیت مسیحی بود چرا که در آن زمان که مردم تازه داشتند درباره ی عقل گرایی چیزهایی می فهمیدند، علم کیمیا دیدگاهی عقلانی از جهان را ارائه می داد.
از این رو تا پایان قرن سیزدهم علم کیمیا به اسلوب فکری نسبتاً ساختار یافته ای تبدیل شده بود. اساتید به تئوری های عالم کبیر- عالم صغیر هرمس اعتقاد داشتند، بدین معنی که معتقد بودند فرایندهایی که بر روی کانی ها و سایر مواد اثر گذارند می توانند بر بدن انسان نیز اثر کنند (مثلاً اگر انسان بتواند راز خالص کردن طلا را بیابد، پس می تواند راهی برای پالودن روح انسان نیز به کار بندد. آنها به چهار عنصر و چهار ویژگی آن گونه که در بالا ذکر شد معتقد بودند، و نیز عادت داشتند که افکار خود را با نوشتاری پوشیده در مجموعه ی پیچیده ای از زبان حرفه ای در میان دام هایی برای گمراه کردن افراد غیرمتخصص پنهان کنند. سرانجام، کیمیاگران هنر خود را به کار بستند یعنی عملاً مواد را آزمایش کردند و مشاهده ها و تئوری هایی درباره ی چگونگی عملکرد جهان ارائه دادند. کل فلسفه ی آنها بر این اساس بود که معتقد بودند روح آدمی پس از هبوط آدم درونش قسمت شده است. با خالص کردن دو بخش از روح خود، آدمی می تواند به خدا بپیوندد.
این دیدگاه ها در قرن چهارده به شدت تغییر کردند. ویلیام اوکامی، راهب فرانسیسی از آکسفورد متوفی در سال 1349 میلادی، دیدگاه Thomist تطابق میان ایمان و استدلال را به شدت مورد نکوهش قرار داد. دیدگاه او که امروزه در بسیاری از موارد مورد قبول واقع شده است، این بود که خداوند را می بایست تنها با ایمان قبول داشت؛ خداوند را نمی توان به استدلال انسان محدود کرد. البته این دیدگاه اشتباه نبود مشروط بر اینکه انسان برهان خداوند نامحدود در برابر توانایی محدود انسان را پذیرفته باشد، اما عملاً این امر کاربرد علم کیمیا را در قرون چهارده و پانزده از بین برد. پاپ چان 22 در اوایل قرن 13 حکمی علیه کیمیاگری صادر کرد که عملاً مانع از کار در حوزه ی کیمیا برای کارکنان کلیسا شد. تغییرات آب و هوایی، وبا، افزایش جنگ و خشکسالی که از مشخصه‌های این قرن بودند نیز بدون شک به طور کلی مانع پیگیری فلسفی موضوع می‌شدند.
نیکولاس فلامل این علامات مرموز کیمیا را روی مقبره خود در کلیسای معصومین مقدس در پاریس حکاکی کرده بود. علم کیمیا را افرادی چون نیکولاس فلامل زنده نگاه داشتند. فلامل شهرت خود را از این جهت کسب کرد که تنها یکی از معدود کیمیاگرانی بود که در آن دوران آشفته به نوشتن کتاب می پرداختند. سال های زندگی او به 1417-1330 ختم می شد و اگر می بود به عنوان الگوی اصلی مرحله ی دوم علم کیمیا محسوب می شد.
برخلاف پیشینیان خود، او دانشمندی مذهبی نبود و تمام علاقه اش در جستجوی کیمیا خلاصه می شد و معروف بود که کیمیا را پیدا کرده است؛ وقت زیادی لازم است تا فرایندها و واکنش ها را در کارهای او شرح داد اما کارهای او هیچگاه به درستی فرمولی ارائه نمی دهد که نشان دهنده ی تغییر و تبدیل مواد باشد. بیشتر کاری که انجام داده بود به جمع آوری دانش کیمیا محدود می شد و این قبل از او نیز وجود داشت، خصوصاً بخشی از آن که به اکسیر مربوط می شد.
در طول سال های اصلی قرون وسطی (1500-1300 میلادی) کم و بیش شبیه فلامل بودند بدین ترتیب که تمام تمرکز آنها برجستتجو در پی کیمیا و اکسیر جوانی، که امروزه گمان می رود دو چیز مجزا باشند، خلاصه می شد. اشارات مرموز و رمزنمایی آنها منجر به پیدایش تفاسیر متعددی در این علم شد. مثلاً، به عقیده ی بسیاری از کیمیاگران این دوره، تطهیر روح را به معنی تبدیل سرب به طلا می دانستند (که در آن به اعتقاد آنها عنصر جیوه نقش مهمی را ایفا می کرد). بسیاری از مردم به این افراد به چشم جادوگر می نگریستند و اغلب به خاطر کارهایشان مورد آزار و اذیت واقع می شدند.