در روند پرشتاب توسعه اقتصادی، توجه به بهبود در مؤسسات تولیدی و اقتصادی رو به فزونی است و هر تشکلی که خواهان ادامه حیات و حضور در عرصه‌های رقابتی باشد ناگزیر از برنامه‌ریزی برای بهبود مستمر بهرهوری است.
به تبع این امر، درک صحیح نیازها، استقرار و ایجاد سیستمها و استفاده بهینه مداوم از آنها، سه گام اصلی در تحقق اولیه بهبود بهره‌برداری بهینه و استفاده صحیح از امکانات و توانایی‌های موجود است.
رسالت خطیر مدیریت به عنوان در اختیار دارنده اصلی منابع، به اجرا درآوردن مراحل علمی بهبود است.
در قدم اولیه آموزش مفاهیم علمی و کارشناسی متناسب با نیازها به طور یکپارچه به عنوان اصل اول و مهم این برنامه‌ریزی تلقی می‌شود و در حقیقت می‌توان آن را به عنوان حلقه مفقوده‌ای در نظر گرفت که نقشی کلیدی ایفا میکند و از عمده‌ترین ابزارهای مورد نیاز برای هدایت امر بهبود بهرهوری در مجاری صحیح است.
علی الاصول وظیفه سخت سازگار کردن شرایط مجموعه کاری با امکانات و محدودیت‌های درونی و بیرونی به عهده مدیریت است و او باید خواهان دستیابی به بهترین شکل بهره‌برداری از منابع و کنترل مصرف باشد.
بنابراین فراگیری صحیح مفاهیم بهرهوری و تکمیل سطح آن می‌تواند به توسعه بینش و دانش مدیران حال و آینده یاری رساند و با تجدید قوای ذهنی، خونی تازه در رگهای مجموعه جاری سازد.
طبق بررسی‌های به عمل آمده 75 درصد راه‌حل‌ها در به کارگیری هر یک از عوامل: سرمایه، کار، مواد اولیه و فن‌آوری به مدیریت برمی‌گردد؛ چرا که اگر به طور مدیریت برای استقرار استاندارد توجیه شده و بینش داشته باشد.
85 درصد کار انجام گرفته است.
آگاهی و بینش مدیراین در سطوح مختلف به کمک آموزش فراگیر و منسجم مفاهیم بهرهوری بطور جامع ارتقاء مییابد و به تبع آن، شفافیت ذهنیت ها حاصل می شود.
فنون جدید و طرح‌های نو، بهبود بهرهوری، کیفیت و … نمی‌توانند بدون اطلاعات نوین تداومی مستمر داشته باشند.
2-1 بیان ضرورت تحقیق:
هر شرکت برای حرکت در جهت بهبود بهرهوری و کیفیت، ناگزیر باید به اقداماتی اساسی دست زند.
یکی از این اقدامام پنج اس می‌باشد، یعنی فعالتیهایی که هدف از آنها مرتب کردن، پاکیزه ساختن و سامان دادن محل کار و ایجاد و حفظ شرایط استاندارد و انضباط لازم برای انجام بهینه کارهاست.
نام پنج‌اس از اولین حروف واژه‌های ژاپنی سازمانهای (سئی ری Sein) نظم و ترتیب (سئی تون Seiton)، پاکیزه سازی (سئی سو Seiso)، استاندارد سازی (سئی کتسو Seiketsu) و انضباط (شیتسوکه Shitsuke) گرفته شده است.
به کارگیری این پنج‌اس در تمامی سطوح شرکت می‌تواند نتایجی بسیار چشمگیر به همراه داشته باشد که از آن جمله می‌توان به پیشگیری از حوادث، کاهش میزان وقفه کاری، تقویت کنترل عملی فرآیندها و ایجاد جوی سالمتر در محیط کار اشاره نمود.
نکته قابل ذکر این است که می توان روشهایی چون سیستم پیشنهادات (SS) ، داویر کنترل کیفیت (QCC ، مدیریت کیفیت جامع (TQM) را از جمله روشهای ارتقا دهنده بهرهوری به شمار آورد.
تجربه نشان داده است که به منظور اجرای موفق روشهای مذکور بهتراست ابتدا روش پنج‌اس اجرا شود.
لازم به توضیح است که به منظور اجرای صحیح روش پنج‌اس مشارکت تمام کارکنان لازم است و می‌توان گفت فعالیت پنج‌اس بین مدیران و کارکنان مشترک است.
لازم به توضیح است که به منظور اجرای صحیح روش پنج‌اس مشارکت تمام کارکنان لازم است و می‌توان گفت فعالیت پنج‌اس بین مدیران و کارکنان مشترک است.
نمودار (1-1) رابطه بین رویکردهای مدیریت نوین و سیستم 5S (منبع، همان).
3-1 موضوع تحقیق در ادبیات اقتصادی مطالب فراوانی در خصوص ارتباط رشد بهره وری با رشد 2 اقتصادی عنوان شده است.
در بسیاری از این موارد تأکید می‌گردد که رشد اقتصادی به زودی کند خواهد شد مگر اینکه بار شد بهرهوری همراه باشد و همچنین توجه داده شده است که تداوم رشد بهرهوری نیز بدون اتخاذ سیاستهایی مناسب امکان‌پذیر نخواهد بود.
از این رو سیاستگذاران و برنامه‌ریزان اقتصادی در تدوین برنامه های رشد اقتصادی به امر ارتقای بهرهوری توجه خاصی مبذول می‌دارند.
در برنامه‌های اول و دوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران همواره از بخش صنعت به عنوان محور توسعه نام برده شده و رشد آن به عنوان هدف اصلی برنامه مورد توجه قرار گرفته است.
مطابق آمار و اطلاعات موجود در کشور، متوسط رشد سالانه شاخص بهرهوری نیروی کار در بخش صنعت و طی دوره 76-1365، برابر با 1/1 درصد بوده است.این رشد در مقایسه با بسیاری از کشورهای که کم و بیش دارای شرایط اقتصادی و مشابهی با ایران هستند.
به مراتب پایین‌تر است.
در حرکت بهبود بهرهوری کشور گام نخست شناسایی عوامل مؤثر بر بهرهوری است سپس با تنظیم برنامه‌های اصلاحی و اجرای آن به نحو شایسته می‌توان موجبات ارتقای بهرهوری را فراهم آورد.
4-1- بهرهوری در ایران: در دنیای امروز بهره‌گیری مناسب و مطلوب از منابع ملی یکی از مهمترین اهداف اقتصادی و اجتماعی دولتهاست، برای دستیابی به این اهداف، تلاشهای گستردهای تحت عنوان ارتقاء بهرهوری صورت گرفته است.
به زبان ساده بهرهوری یعنی استفاده بهینه ازمنابع و امکانات .
این مفهوم در گسترده وسیعی از فعالیتهای سازمان قابل بکارگیری است.
به این جهت شاخصهای متنوعی در زمینه‌های مختلف سازمانی طراحی شده است.
اما انتخاب، اولویت بندی و پرداختن به این شاخص‌ها و زمینه‌های مورد بررسی آنها تابع شرایط اقتصادی و اجتماعی محیطی است که بنگاه اقتصادی در آن فعالیت می‌نماید.
در برخی کشورهای صنعتی ممکن است به واسطه هزینه سنگین نیروی کار و تأمین انرژی ، اولویت با شاخصهایی باشد که به این موارد می‌پردازند.
اما در حال حاضر شرایط کاملاً متفاوتی بر ایران حاکم است.
انرژی ارزان و فراوان و نیروی کار کم هزینه در یک طرف و وابستگی ارزی و تحمل هزینه‌های سنگین جهت واردات تجهیزات از طرف دیگر را می‌توان جزء ویژگی‌های کنونی ایران به شمار آورد.
این موارد توجه به تمرکز به شاخصهای بهرهوری سرمایه را از اولویت ویژه‌ای برخوردار میکند.
یعنی ضروری است تلاشهای گستردهای در جهت بهبود بیشتر بهرهوری سرمایه در کشور صورت پذیرد.
نیروی کار از دیگر منابع مهمی است که در سازمان باید مورد توجه قرار گیرد.
پرداختن به آموزش و مهارتهای فنی و هماهنگی آن با فن آوری موجود، نظم و انضباط فردی و گروهی، رعایت بهداشت و نظافت در محیط کار، ایمنی کار، رفع نیازهای معیشتی،….
از موضوعات قابل طرح در این مقوله است.
سازمان ملی بهرهوری ایران، بهرهوری را ترکیبی از کارآیی یعنی درست انجام دادن کار و اثر بخشی یعنی انجام دادن کار درست می‌داند و به طور مختصر بهرهوری را «درست انجام دادن کار درست» تعریف می کند.
البته تعریف جامع بهرهوری که مقبول کارشناسان این سازمان قرار دارد، چنین است: بهرهوری معیار ارزیابی فعالیتها در بخشهای اقتصادی و اجتماعی است که با نسبت مطلوبیتهای حاصل (ستاده‌ها) بر منابع و آنچه که برای حصول آن به کار رفته است(داده‌ها) نشان داده می‌شود.
5-1- لزوم توجه به بهرهوری در ایران: امروزه با کمرنگ شدن مرزهای اقتصادی، رقابت در صحنه جهانی، ابعاد دیگری یافته و تلاش برای بهبود بهرهوری پایه اصلی این رقابت را تشکیل می‌دهد.
اگر چه بهبود بهرهوری بر اساس اصل عقلانیت اقتصادی همواره باید مورد توجه باشد، لیکن به جهت این که بهبود بهرهوری، بالفعل کردن توان بالقوه است، از این رو به یک محرک نیاز دارد که مناسبترین محرک، رقابت در صحنه داخلی و بازارهای بین المللی است.
ارتقای بهرهوری موجب پیشرفت و توسعه یافتگی گردیده و بسیاری از کشورها جهت اشاعه نگرش بهرهوری و تعمیم به کارگیری فنون و روشهای بهبود آن، سرمایه‌گذاری‌های زیادی انجام می‌دهند.
بررسی عملکرد کشورهایی که طی سالیان اخیر رشد اقتصاد چشمگیر داشته‌اند.
حکایت از آن دارد که اکثر این کشورها رشد خود را مدیون افزایش بهرهوری هستند و سهم دیگر موارد مؤثر در مقایسه با سهم ارتقای بهرهوری در ایجاد این رشد، اندک بوده است.
به طور مثال در سال 1996 حدود 67 درصد رشد اقتصادی مالزی مربوط به بهرهوری و 33 درصد باقیمانده مربوط به افزایش اشتغال است.
با توجه به نوسانات شدید در آمد ارزی کشور طی سالیان اخیر از بابت صادرات نفت خام و دیگر فرآورده‌های نفتی و همچنین صادرات غیرنفتی که به طور مداوم دارای افت و خیز می‌باشد و همین طور پیش بینی تداوم آنها در سالهای آینده، ایجاد اشتغال برای نیروی کار جوان کشور از طریق سرمایه‌گذاری‌های جدید، با محدودیتهایی مواجه است.
جهت جبران آن لازم است با بهبود کیفیت نیروی کار از طریق افزایش سطح دانش و مهارت بهرهوری نیروی کار ارتقاء یافته و بدین ترتیب نیروی انسانی به سرمایه انسانی تبدیل شود.
بنابرین در سالهای آتی رشد اقتصادی کشور در گرو افزایش بهرهوری خواهد بود.
همانگونه که استنباط می‌شود.
در شرایط فعلی کشور افزایش بهرهوری از یک اننخاب فراتر رفته و به یک ضرورت تغییر شکل مییابد.
6-1- سازمان بهرهوری ملی ایران چنانچه بخواهیم به تاریخچه و سیر تحولات جایگاه سازمان بهرهوری بپردازیم، باید گفت پس از تشکیل سازمان بهرهوری آسیا A.P.O در سال 1961 توسط تعدادی از کشورهای آسیایی، ایران در سال 1965 به آن پیوست.
البته پس از پیروزی انقلاب اسلامی عضویت کشور ما در این سازمان به حال تعلیق درآمد.
ولی در سال 1366 با تلاشهای مجدانه وزارت صنایع سنگین وقت و تصویب مجلس شورای اسلامی، ایران مجدداً به عضویت سازمان بهرهوری آسیایی درآمد.
در سال 72 به عنوان زمینه‌ساز تشدید حرکت بهرهوری در کشور، بهرهوری ملی ایران به عنوان یکی از توابع سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران تأسیس گردید.
در ادامه و در سال 1377 با تغییر اساسنامه، این سازمان از وزارت صنایع سنگین منفک و به سازمان امور اداری و استخدامی کشور ملحق گردید تا نقش فرابخشی آن مورد تأکید قرار دارد و اصول راهبردی آن به شرح زیر مورد تجدید نظر قرار گرفته است.
الف) مدیریت هر دستگاه مسئول ارتقای بهرهوری در آن دستگاه است.
ب) سازمان سیاستهای ارتقای بهرهوری در سطح ملی در تعیین و به مراجع ذیربط پیشنهاد میکند.
ج) سازمان اجرای سیاستهای ارتقای بهرهوری در سطح ملی را پیگیری میکند.
د) سازمان نتایج اجرای سیاستهای ارتقای بهرهوری در سطح ملی را ارزیابی میکند.
هـ) سازمان گزارش‌های ملی بهرهوری را تدوین و به مراجع ذیربط ارائه میکند.
7-1- بهرهوری در صنایع کشور و صنعت خودرو: در حال حاضر به نظر می رسد که در شرکتهای خصوصی بیشتر به مقوله بهرهوری پرداخته می‌شود.
چون بحث سود و رقابت در شرکتهای دولتی کمتر مطرح است.
به هر حال توجه به بهرهوری نیاز به سه عامل دارد: اول علاقه به بهبود، دوم دانش و سوم زیرساخت‌های لازم که هر سه این عوامل را می‌توان در قالب « خواست مدیران» خلاصه کرد.
صنایع خودرو کشور برترین رتبه را در بین شرکتهای صنعتی از نظر فروش کسب کرده اند و شرکتها و صنایع بعدی عبارتند از فولاد، پتروشیمی، بیمه، حمل و نقل، لاستیک، بانکداری و صنعت سیمان که رتبه هشتم را دارا می‌باشد.
8-1- شواهد پایین بودن بهرهوری در ایران و نازل بودن اکثر عوامل مرتبط با پنج‌اس: بنا به آمار و اطلاعات موجود در بخش دولتی یعنی وزارتخانه‌ها و ادارات میزان کار مفید به طور متوسط 20 دقیقه است و بالاترین میزان آن مربوط به شرکت ملی نفت ایران با میانگین کار مفید روزانه 47 دقیقه است.
همچنین در بخش صنعت شاخص پایین بودن تولید ناخالص ملی بیانگر وجود بهرهوری پایین در کشور می‌باشد.
البته وجود روزهای تعطیل بیش از دیگر نقاط دنیا هم به عنوان عاملی در این زمینه قلمداد شده است.
از جمله عوامل مؤثر بر بهرهوری سازماندهی، نظم و انضباط، بهداشت محیط و استانداردسازی قلمداد شده است.
اما حداقل در کشور ما دلیل عمده‌ای مبتنی بر این که عوامل مذکور با بهرهوری ارتباط دارند، در دست نیست.
هر چند رعایت سازماندهی و نظم و انضباط و نظایر آنها با تعالیم اسلامی هماهنگی دارند و باید پیگیری شوند.
معذلک مطالعه عملی رابطه آنها با بهرهوری نیز می‌تواند برای صنعت و بازرگانی مؤثر واقع شود کو راه‌گشای تولید بهتر باشد.
از اینرو موضوع پژوهش » رابطه اجرای روش پنج‌اس با بهرهوری » در چند سازمان تولید انتخاب شده است.
9-1- تاریخچه پنج‌اس این شیوه در کشور ما از کارخانه‌های ژاپنی الگوبرداری شده است که قدمت آن در ژاپن به50 سال می‌رسد.
البته ژاپنی‌ها نیز آن را از کارخانه‌های آمریکایی به عاریت گرفته‌اند که پس از جنگ جهانی دون تحت عنون Good House Keeping در فرهنگ صنعتی آن کشور پیاده شده بود.
چشم بادامی‌های سرزمین آفتاب تابان این پدیده را با فرهنگ بومی و سنتی کشور خود تلفیق نمودند و از آن پدیده‌ای ملی ایجاد کردند که در تمامی صنایع خود از مدرن و سنتی گرفته تا تولیدی و خدماتی و … به اجرا درآوردند..
تفاوت بزرگ پنج اس، ژاپنی‌ها با معیارهای خانه‌داری صنعتی در آمریکا این است که در ایالات متحده چنین موارد خاصی در واحدهای صنعتی که ویژگی تولید در آن ایجاب میکند.
رعایت می‌شود.
مثلاً صنایع دارویی، ساخت لوازم پزشکی و تا حدودی صنایع نساجی و الکترونیک.
اما ژاپنی‌ها.
اولاً این معیارهای خوب را به همه صنایع و محیط‌های کاری سرایت داده‌اند.
ثانیاً، با انگشت گذاشتن روی حساسیتهای فرهنگی در زندگی روزمره مردم عادی این پدیده صنعتی را با خصلتهای فرهنگی خود تطبیق داده اند و معیارهای خانه‌داری صنعنی را در قالب اصطلاحات ژاپنی تعریف کرده‌اند.
در ایران قبل و بعد از انقلاب به طور پراکنده و یا تحت نامهای دیگر این سیستم در کارخانه‌های چندی به اجرا درآمده بود.
ولی به طور جدی در سالهای اخیر مورد توجه قرار گرفته است.
از جمله در شرکت ایران خودرو که از سال 1373 با استقرار تیم جدید مدیریتی و با گرته‌برداری از نیسان ژاپن واحد مدیریت نوین را تشکیل داده و از سالهای 75 و 76 به طور جدی به اجرای سیستم پنج‌اس پرداخته‌اند.
10-1- اهمیت موضوع تحقیق: خوشبختی، سعادت و به روزی هر ملتی مرهون کار و تلاش همه اقشار جامعه بوده و بهرهوری معیاری برای ارزیابی عملکرد این فعالیتها و تلاشها در بخشهای مختلف اجتماعی، اقتصادی است.
بهرهوری با نسبت مطبوبیت حاصل (ستاده) بر منابع و آنچه که برای حصول به آن صرف شده (داده‌ها) بیان می‌شود.
این نسبت یکی از مهمترین شاخصهایی است که ثمربخشی فعالیتها را نشان می‌دهد.
البته امروزه بهرهوری فراتر از یک معیار، به عنوان نوعی فرهنگ و نگرش به کار و زندگی مطرح شده و بهبود آن منشاء اصلی توسعه اقتصادی به شمار آمده است.
ارتقای بهرهوری بر پدیده های اجتماتی، اقتصادی و سیاسی جامعه مانند کاهش تورم، افزایش سطح رفاه عمومی، افزایش سطح اشتغال، افزایش توان رقابت سیاسی و اقتصادی و مانند اینها تأثیرات وسیعی دارد.
در کشور ما اهمیت و ارزش بهرهوری به درستی شناخته نشده است.
در حالی که یکی از مشکلات عمده گریبانگیر تمامی بخشها و سطوح جامعه، عدم کارآیی و بهرهوری می‌باشد.
به عبارت دیگر هنوز فرهنگ و نگرش بهرهوری بر جامعه حاکم نبوده و لازم است که در این زمینه قدمهای اساسی و مؤثری برداشته شود.
سازماندهی، وضعیت محیط کار، مشارکت افراد، آموزش همگانی، انضباط و نظم و استانداردسازی از معضلات عمومی سازمان‌ها و شرکتهای ایرانی است.
ادعا می‌شود این موارد که تحت عنوان پنج‌اس در بسیاری از سازمانهای ژاپنی به کار رفته‌اند، باعث افزایش بهرهوری بوده‌اند.
حال باید دید آیا آنها در کشور ما نیز می‌توانند منجر به افزایش بهرهوری شوند؟
ممکن است این سئوال پیش بیاید که آیا فعالیتهایی که برای اعمال پنج‌اس انجام می‌گیرد واقعاً بهرهوری را بالا می‌برند؟
آیا این موضوعات فرمول‌های نظری و تئوریک هستند؟ یا به این دلیل که دانشمندان علوم رفتاری آنها را ابداع کرده‌اند، باید علمی به شمار آیند؟
در جواب باید گفت صرفنظر از علمی یا غیرعلمی بودن پنج‌اس، آثار آنها قابل اندازه‌گیری است و چون انجام و سنجش این موارد تکرار پذیر است، می‌توانند عملی نیز محسوب شوند.
11-1- نوع تحقیق هلم استارتر تحقیقات را در سه بعد «وسعت کاربرد».
«درجه کنترل » و «منظور تحقیق (سطح بازده)» تقسیم بندی نموده است.
در این تقسیم بندی هر بخش از سطوح مختلفی تشکیل شده است که در شکل ذیل ملاحظه می‌شود.
شکل (2-1) ابعاد تحقیق تحقیق حاضر از نظر سطح بازده.
توصیفی و تشخیصی بوده.
از نظر وسعت کاربرد به لحاظ اینکه محدود به چند شرکت مشخص و مقطع زمانی خاصی مرتبط می‌شود.
بیشتر به تحقیق موردی (ویژه) شباهت دارد و از نظر درجه کنترل نیز به لحاظ اینکه در محیط شرکت انجام می‌گیرد، میدانی است.
12-1- قلمرو تحقیق: جامعه آماری تحقیق تعدادی از شرکتهای تحت پوشش ایران خودرو می‌باشند.
از جمله شرکتهای تحت پوشش شرکت ساپکو.
مؤسسات تحت پوشش ایساکو، شرکتهای تحت پوشش شرکت گسترش صنایع ایران خودرو که خود این شرکتها تحت پوشش ایران خودرو می‌باشند و در زمینه تولید لوازم خود رو فعالیت می‌نمایند.
توضیح بیشتر در مورد این شرکتها در مبحث جامعه آماری تحقیق ارائه خواهد شد.
13-1- فرضیات تحقیق: فرضیه اصلی: اجرا و بکارگیری سیستم پنج‌اس در سازمان موجب افزایش بهرهوری می‌شود.
فرضیات جزئی: الف) رابطه معنی‌داری بین سازماندهی مناسب و افزایش بهرهوری موجود است.
ب) رابطه معنی‌داری بین وجود نظم مناسب و افزایش بهرهوری موجود است.
پ) رابطه معنی‌داری بین وجود پاکیزگی مطلوب و افزایش بهرهوری موجود است.
ت) رابطه معنی‌داری بین وجود استانداردسازی و افزایش بهرهوری موجود است.
ث) رابطه معنی‌داری بین وجود انضباط مطلوب و افزایش بهرهوری موجود است.
14-1 تعریف متغیر مستقل و وابسته: با توجه به تعریف متغیر مستقل (اگر وقوع یک اتفاق با وقوع یا عدم وقوع پیشامدی دیگر مرتبط نباشد) و متغیر وابسته (اگر دو پیشامد از نظر آماری مستقل نباشند، با هم رابطه دارند و پیشامدهای آماری- وابسته نام می‌گیرند).
می‌توانیم اجرای روش پنج‌اس را متغیر مستقل وافزایش بهرهوری در سازمان (یا کاهش آنرا) متغیر وابسته قلمداد کنیم.
طبیعی است که یافتن رابطه معنی‌دار در عبارات فوق با ارزش خواهد بود.
منظور از اجرای سیستم پنج‌اس سازماندهی، رعایت نظم، پاکیزگی، انضباط و استانداردسازی است (به عنوان متغیر مستقل) و منظور از بهرهوری تغییر مثبت، حداقل در یک یا چند نمایه بهبود عملکرد می‌باشد.
در اینجا برای سادگی و سهولت کار می‌توانیم به بهبود شاخصهای عمده‌ای نظیر تولید، کیفیت و کاهش ضایعات بسنده کنیم.
15-1- واژه‌های کلیدی مورد استفاده کلمات کلیدی مورد استفاده در این تحقیق عبارتند از: بهرهوری، پنج‌اس (5S)، سازماندهی، نظم و ترتیب، پاکیزگی، استانداردسازی و انضباط.
1-2- بهرهوری به عنوان یک نظریه جامع: بهرهوری یک نظریه جامع بوده و در کلیه نظام های اقتصادی و اجتماعی مشترک است.
فرانسواکنی یکی از بنیانگذاران علم اقتصاد در کتاب خود تحت عنوان دیدگاه تاریخی نظریه‌های اقتصادی به طرفداری از فیزیوکراسی (حکوت عوامل طبیعی) پرداخت و در نیمه اول قرن هیجدهم، نظریه‌ای برای بهرهوری ارائه داد.
در این نظریه، زمینه و کشاورزی به عنوان منابع ثروت حقیقی، در نظر گرفته شد.
آدام اسمیت در کتاب ثروت ملل به دقت روابط بین کار انسان و تقسیم کار را مورد تجزیه و تحلیل قرار داده و مفهومی از بهرهوری که کاملاً مناسب جهان معاصر آن دوره بود، ارائه داد.
کارل مارکس خالق نظریه سوسیالیسم علمی با ارائه نظریه ارزش نیروی کار، مسائل بهرهوری را در رابطه با تجهیزات، تسهیلات و کار در کارخانجات تولیدی مورد بحث و بررسی قرار داد.
2-2- مفهوم عام بهرهوری: تعریف‌های کلی ارائه شده توسط هر یک از سازمانهای بین المللی مرتبط با بهرهوری از نظر مفهوم چندان تفاوتی با یکدیگر ندارند.
برای نمونه چند مورد از آنها را ذکر می‌کنیم.
OECD (یا OEEC سازمان توسعه همکاریهای اقتصادی اروپا): بهرهوری عبارت است از خارج قسمت خروجی (میزان تولید) بر یکی از عوامل تولید.
ILO (سازمان بین المللی کار): محصولات مختلف با ادغام چهار عامل اصلی تولید می‌شوند، این چهار عامل عبارتند از زمین، سرمایه، کار و سازماندهی .
نسبت این عوامل بر تولید، معیاری برای سنجش بهرهوری است.
EPA (آژانس بهرهوری اروپا): بهرهوری درجه استفاده مؤثر از هر یک از عوامل تولید است.
بهرهوری در درجه اول یک دیدگاه فکری است که همواره سعی دارد آنچه را که در حال حاضر موجود است، بهبود بخشد.
بهرهوری مبتنی بر این عقیده است که انسان می‌توان کارها و وظایفش را هر روز بهتر از روز پیش به انجام رساند.
علاوه بر آن بهرهوری مستلزم آن است که به طور پیوسته تلاش‌هائی در راه انطباق فعالیتهای اقتصادی با شرایطی که دائماً حال تغییراست و همچنین تلاشهایی برای به کارگیری نظریه‌ها و روشهای جدید انجام گیرد.
بهرهوری ایمان راسخ به پیشرفت انسانها است.
بر پایه تعریف منعکس در اعلامیه تشکیل مرکز بهرهوری ژاپن JPC هدف از بهبود بهرهوری در وهله نخست عبارت است از به حداکثر رساندن استفاده از منابع نیروی انسانی، تسهیلات و غیره به طریق علمی، کاهش هزینه‌های تولید گسترش بازارها، افزایش اشتغال و کوشش برای افزایش دستمزدهای واقعی و بهبود معیارهای زندگی،، آنگونه که به سود کارگر، مدیریت و عموم مصرف کنندگان باشد.
3-2- مؤلفه‌های بهرهوری: بهرهوری معیار سنجش فعالیتها است.
از آنجا که فعالیتهای انسان نمی تواند بدون هدف و مقصد باشد، وقتی سخن از بهرهوری پیش می‌آید، سنجش هر فعالیتی در ارتباط با هدف انجام آن فعالیت قرار می‌گیرد.
این مسأله از دو زاویه کاملاً جدا از یکدیگر قابل برسی است.
از یک سو نفس مفید و مؤثر بودن فعالیت برای دستیابی به هدف مورد سؤال است و از سوی دیگر راندمان (بازده) فعالیت مطرح می‌شود.
بنابراین باید گفت بهرهوری دو مؤلفه دارد، یکی کارآیی و دیگری اثربخشی.
الف- کارایی: در این قیمت توانایی به دست آوردن ستاده (بیشتر) از داده کمتر مطرح است( خوب کارکردن) ب- اثر بخشی: در این بخش پاسخ به این سئوال مطرح می‌شود که آیا نتایج حاصل با هدف‌های موردنظر تطبیق دارد یا خیر؟
(کارخوب کردن) تعریف‌های ارائه شده در مورد بهرهوری از کجا ریشه می‌گیرد؟ مفهوم بهرهوری از دو دیدگاه مورد توجه قرار می‌گیرد: دیدگاه اول نگرش فنی یا تکنیکی است که در آن بهرهوری به عنوان یک مفهوم فنی تعریف می‌شود.
بهرهوری صرفاً معیاری برای سنجش کارآیی فعالیتهای اقتصادی است و تعریفی محدود و غیرقابل انعطاف دارد جهت اندازه‌گیری آن کوشش می‌شود و شاخصهایی جهت تعریف هر یک از داده‌ها و ستاده‌ها و تشخیص آنها تعیین می‌گردد.
گاهی بهرهوری هر یک از عوامل تولید به تنهایی مورد توجه قرار می‌گیرد و بهرهوری فیزیکی این عوامل با واحدهایی نظیر طول، اندازه، تعداد قطعات، افراد و ..
مورد ارزیابی قرار می‌گیرد.
گاهی اوقات بهرهوری ارزشی یا کلی مورد توجه است.
در این صورت ارزش تولید در مقایسه با ارزش کلیه عوامل تولید با واحدهای پولی سنجیده می‌شود.
در دیدگاه دوم که نگرش فرهنگی محسوب می‌شود.
بهرهوری به عنوان یک بینش فکری مطرح است.
در این بینش انسان به عقیده و باوری می‌رسد که می تواند کارها و وظایفش هر روز بهتر از روز قبل به انجام برساند و برای تحقق این باور تلاش میکند در این دیدگاه مفهوم بهرهوری که همان استفاده کارآمد از منابع جهت دستیابی به هدف است.
در ارتباط با اراده انسان قرار می‌گیرد و در نتیجه آن تفکر بهرهوری حاصل می‌شود.
تفکر بهرهوری تکامل مییابد و به فعالیتهای سیستماتیک و علمی تبدیل می‌شود و حرکت بهرهوری را به وجود می‌آورد.
بهرهوری را نباید صرفاً معادل کارآیی، اثربخشی، کیفیت، سوددهی و صرفه‌جویی به شمار آورد.
کارآیی: عبارت است از نسبت کالاها و خدمات تولید شده به کالاها و خدمات مورد انتظار (استاندارد)، یعنی کارآیی به نسبت کمیت کالا و یا خدمات ارائه شده به هزینه مالی یا نیروی کاری که برای آن به کار رفته اشاره دارد.
این شیوه اندازه‌گیری میزان رضایت مصرف کننده یا میزان دستیابی به هدف مطلوب یا مورد نظر را اندازه‌گیری نمی‌کند.
اثر بخشی: شاخصی است که چگونگی تحقق اهداف را می سنجد.
این مقایسه اثرات برنامه را بر جامعه کلی کرده و مشخص میکند که آیا برنامه از نهادها یا منابع برای نائل شدن به اهداف استفاده بهینه نموده است یا خیر؟
بنابراین چگونگی تحقق مجموعه‌ای از اهدف مبین اثربخشی است در حالیکه چگونگی بکارگیری منابع را جهت تحقق این اهداف کارائی می‌نامند.
بهرهوری ترکیبی از کارآیی و اثر بخشی است، زیرا اثر بخشی با عملکرد مرتبط است.
در صورتیکه کارآیی با استفاده مفید از منابع ارتباط دارد.
بطور مثال بهرهوری حمل و نقل عمومی فقط به تعداد افرادی که از آن استفاده می‌کنند.
بستگی ندارد، بلکه به مواردی همچون قابلیت اعتماد، کوتاهی زمان، سهولت دسترسی، سرعت، راحتی و ایمنی مردم در سفرهای روانه‌شان هم بستگی دارد.
سوددهی: سود می‌تواند از طریق افزایش درآمد حاصل شود، اگرچه امکان دارد بهرهوری وجود نداشته باشد.
برعکس بهرهوری بالا همیشه با سود سرشار و افزایش آن همراه نیست.
زیرا کالاهایی که به طور کارآ تولید شده‌اند، ضرورتی ندارد که مورد تقاضای بالایی داشته باشند.
کاهش هزینه: کاهش هزینه‌ها، همیشه باعث افزایش بهرهوری نمی‌شود، به ویژه برای برخی هزینه‌ها از جمله آموزش و پرورش که در دراز مدت باعث افزایش بهرهوری می‌شود ممکن است آثار کوتاه‌مدت در این مورد وجود نداشته باشد.
پس کاهش هزینه‌ها باید با توجه به درجه اهمیت هر کدام از عوامل مؤثر در بهرهوری صورت گیرد.
کیفیت: مفهوم بهرهوری به طور فزاینده‌ای با کیفیت محصول، کیفیت نهاده و فرآیند خود محصول در آمیخته است.
عاملی که اهمیت کلیدی دارد کیفیت نیروی کار، مدیریت و شرایط کاری آن است و به طور کلی این موردی قابل قبول است که افزایش بهرهوری و بهبود کیفیت زندگی کاری به موازات یکدیگر پیش می‌روند.
در کل می‌توان گفت که نسبت به بهرهوری باید بینشی فراگیر و جامع اتخاذ نمود، زیرا بهرهوری تنها مختص به یک واحد تولیدی یا یک گروه خاص نبوده و مقیاس کلان را هم شامل می‌شود.
4-2- اهمیت موضوع: اول: در حال حاضر که تغییرات سریع بر محیط صنعت و تجارت و به طور کلی اقتصاد حاکم است، زمان به عنوان اساسی‌ترین منبع بشر جلوه میکند.
بنابراین بهرهوری این منبع مهم باید افزایش یابد.
به عبارت دیگر برای دستیابی به اهدف (ستاده‌ها) لازم است وقت و زمان کمتری را مصروف داریم.
به اثر بخشی فعالیتها ای نظر زمانی باید توجه نمود.
یعنی هر کاری در زمان صحیح و به موقع انجام شود.
فلسفه تولید درست به موقع (JIT) تعمیم این طرز فکر در تمامی فعالیتهای خرد و کلان تولیدی و تجری ناشی از توجه به این عامل مهم است.
دوم: اگر عمر بازار محصول کوتاه باشد باید بهرهوری فعالیتی که برای تولید و عرضه آن به بازار صورت می‌گیرد.
افزایش یابد تا از نظر اقتصادی نسبت ستاده به داده بیشتر توجیه کننده فعالیت تولیدی مورد نظر باشد.
سوم: در دوران تولید انبوه، تولیدکنندگان به ندرت دغدغه انواع سلیقه ها را داشتند و کارآیی یا کاهش هزینه‌ها بسیار مورد توجه بود.
اما در عصر حاضر که باید به نیازهای متنوع و متغیر مشتریان پاسخ داد، تنها توجه به معیار کارآیی کافی نیست.
چون کارآیی تنها به حصول ستاده بیشتر در مقابل داده کمتر توج دارد.
نکته بعد اینکه آیا این ستاده درست در هنگامیکه به آن نیاز داریم و به مزان خاصی که به آن نیاز داریم، حاصل می‌شود یا خیر و این موضوعی است که با معیار کارآیی نمی تواند مورد سنجش قرار گیرد.
به بیان روشنتر باید به ثمر بخشی ستاده نیز توجه شود.
ثمر بخشی حاصل نمی‌شود مگر این که کالاهای مورد نیاز در زمان لازم و به مقدار کافی تولید و عرضه شود.
بنابراین معیار بهرهوری که سنجش ثمربخشی فعالیتها را نیز مد نظر قرار می‌دهد.
باید مورد توجه ما باشد.
چهارم: در دنیای کنونی دستیابی به فن‌آوری از یک سو و آرزو و خواسته‌های مادی بشر از دیگر سو باعث شده است با سرعتی بیش از وصف، منابع و ذخایر کره زمین مورد بهره برداری قرار گرد.
بنابراین محدودیت منابع از یکسو و نامحدود بودن خواسته‌های بشر از سوی دیگر، قکر استفاده بهینه را تقویت خواهد کرد و.
بهرهوری بیش از زمانهای دیگر مورد توجه قرار می‌گیرد.
پنجم: در بسیاری از موارد بهرهوری بالا از کاهش ضایعات و دوریزها و یا بازیافت و استفاده مجدد از بعضی فضولات صنعتی حاصل می‌شود.
به علاوه صرفه‌جویی در مصرف انرژی که از طریق افزایش راندمان (بازده) سیستمهای صنعتی حاصل می‌شود، سهم عمده‌ای در کاهش هزینه و افرایش بهرهوری خواهد داشت.
به این ترتیب ارتقای بهرهوری رابطه تنگاتنگی با سالم سازی محیط زیست خواهد داشت.
بخصوص وقتی سیاستهای ارتقای بهرهوری بر مبنای کاهش ورودی بنا نهاده شه باشد.
سالم سازی محیط زیست و ارتقای بهرهوری عمیقاً به یکدیگر پیوند می‌خورند.
البته این یک رابطه دو طرفه است یعنی نه تنها افزایش بهرهوری به سالم‌سازی محیط زیست کمک میکند بلکه محیط زیست سالم به طور یقین بر عملکرد نیروی کار تأثیر فراوان خواهد داشت.
5-2- تاریخچه بهرهوری: عقلایی کار کردن و رفتاری خردمندانه داشتن از آغاز زندگی بشر با او قرین بوده است.
بنابرین بهرهوری به مفهوم عام، گسترده و کلی خود از دیرباز مورد توجه انسان بوده است.
با توجه به خواسته‌ها و آرزوهای نامحدود انسان از یک طرف و از طرف دیگر محدود بودن توان و قدرت، امکانات، ابزار و زمان حیاتش، اندیشه استفاده مؤثر از منابع با زندگی او گره می‌خورد.
تاریخ حیات بشر مملو از تلاشهایی است که حاکی از دست و پنجه نرم کردن با محدودیت منابع و گام برداشتن وی به سوی اهداف و آرزوهایش می‌باشد.
به تدریج بر توان بشر افزوده شد و هر چه بیشتر بر طبیعت چیره گردید.
کشاورزی و دامپروری به روشهای ابتدایی کم‌کم جای خود را به فن‌آوری نوین داد و با مرور زمان بهرهوری تولید افزایش یافت.
در دوران گذشته به علت تعداد کم جمعیت کره زمین از یک سو و محدود بودن سطح توقعات و خواسته‌های بشر از دیگر سو، استفاده بهینه از منابع به صورت اساسی مطرح نبود و منابع طبیعی بدون این که مورد تهدید و خطر نابودی قرار گیرند استفاده می‌شدند.
در عصر حاضر که جمعیت دنیا با رشد فزاینده‌ای مواجه است و مصرف منابع طبیعی رشد غول‌آسایی داشته است، محدودیت منابع و استفاده مؤثر از آنها هم مورد توجه روزافزون قرار گرفته است.
با آغاز قرن بیستم و پیدایش تفکر مدیریت علمی، مفهوم کارآیی اقتصادی، کاهش هزینه، کاهش زمان، افزایش تولید و بالا بردن سرعت آن به صورت نظام‌مند و علمی مورد توجه قرار گفت، ابزارهای جدید برنامه‌ریزی و کنترل توسعه یافتند و استفاده از ریاضیات و سایر علوم تجربی در برنامه‌ریزی مورد توجه قرار گرفت.
فنون کارسنجی و زمانسنجی توسعه داده شده و حرکات فیزیکی انسان در محیط کار، حمل و نقل و حرکت اشیاء در محیط کار به منظور افزایش بازده و کارآیی مورد مطالعه واقع شد.
از اوایل دهه 1960 به موضوع انسان توجه بیشتری شده و علاوه بر حرکات فیزیکی او در محیط کار، با مسائل روحی و روانی، نگرش شخص به کار و زندگی و همچنین رفتار او با همکاران و مدیران مورد بررسی قرار گرفت و فنون انسان محور ارتقای بهرهوری توسعه یافت.
از سوی دیگر موفقیت‌هایی که ژاپنی‌ها در توسعه صنعت کسب نمودند، موجب تقویت نگرش انسان محوری در مدیریت شد و مفاهیم و فنونی نظیر سیستم پیشنهادات.
کیفیت نیروی کار و حلقه‌های کنترل کیفیت و … به وجود آمدند.
در اوایل قرن بیستم یک آمریکایی بنام فردریک تیلور راه حل بی سابقه‌ای در مورد مدیریت ارائه کرد.
پینشهادهای او بر اساس تجربه‌هایی که در مدیریت و مشاوره کسب کرده بود.
عنوان شد و اهم آن از این قرار است: روش انجام کار باید بر اساس مطالعه تعیین شود، نه قضاوت تجربی کارگران معیارهای تعیین اجزای تشکیل دهنده روزکاری، باید با مطالعات علمی تعیین شود.
انتخاب و آموزش کارگران باید با شناخت و مطالعه علمی همراه باشد.
با شناخته شدن کارهای تیلور که برخورد سیستماتیک و علمی را در مدیریت رواج داد، روشهای متعددی جهت استفاده بهتر از ماشین آلات و نیروی انسانی ابداع شد.
تمامی این شیوه‌ها تکیه بر بازده اقتصادی و کارآیی در سازمانهای تولیدی داشتند.
در حقیقت کارکنان در محیط کاری از نظر شرایط کار و نحوه کار با ماشین آلات زیر ذره‌بین گذاشته شده و جزئیات حرکاتشان مورد مطالعه قرار می‌گرفت.
در خلال این آزمایشها متوجه شدند که کارکنان رفتار پیچیده‌ای دارند.
در نتیجه روانشناسان، جامعه شناسان و دیگر دانشمندان علوم اجتماعی شروع به مطالعه رفتار انسان در محیط کار نمودند.
به علاوه از دیگر سو، اقتصاددانان ریاضی‌دانان و متخصصین رایانه نیز در زمینه ارائه روشهای تحلیلی برای حل مسائل مدیریت شروع به فعالیت نمودند.
(مبحث تحقیق در عملیات OR).