مقدمه
به گودی‌های بزرگ سطح زمین که بوسیله آب پر شده و با آبهای آزاد تماس نداشته باشد دریاچه اطلاق می‌شود. این فرورفتگیها به علت فرسایش و یا عوامل داخلی سطح زمین پدید می‌آیند. دریاچه‌ها در نواحی کوهستانی ، دشت‌ها ، در بالای کوهها و در ته دره‌ها و همچنین در سواحل دریا تشکیل می‌شوند. دریاچه‌ها در معتدل کردن آب و هوا نقش مهمی داشته و میزان باران سالیانه را زیاد می‌کند. حدود 1.8% سطح زمین را دریاچه‌ها تشکیل می‌دهند.
دریاچه ها چگونه تشکیل شده اند؟
دریاچه ها فرورفتگی های وسیعی در سطح زمین هستند که آب را در خود نگاه می دارند. این فرورفتگی ها را آبگیر می نامند.
دریاچه ها بر اثر جریان آب به داخل مناطق پست پدید می آیند. آب دریاچه ها عمدتا از ریزش باران و ذوب شدن برف تولید می شود. آب از طریق جویبارها، نهرها، رودخانه ها، چشمه ها و سایر آبهای جاری در سطح زمین وارد حوضه ی دریاچه ها می شود. این حوضه ها به اشکال مختلف به وجود آمده اند. بسیاری از دریاچه ها در نتیجه ی جابجا شدن یا تغییر شکل آرام پوسته ی زمین بوجود آمده اند. دریاچه ی سوُپِِر یُور، واقع در آمریکای شمالی، مثال خوبی در این زمینه است.
گاهی اوقات آتشفشانها سبب پیدایش دریاچه ها می شوند. هنگامی که گدازه ها جاری می شوند در سر راه خود ممکن است انتهای دره ای را مسدود کنند، و به این ترتیب حوضه ی دریاچه پدید می آید. بعضی مواقع نیز دهانه ی یک آتشفشان خاموش پر از آب می شود و تشکیل دریاچه می دهد، مانند دریاچه ی کراتِر واقع در اورِگون.
بسیاری از دریاچه ها بر اثر فرسایش یخچال ها پدید آمده اند. تمام دریاچه های بزرگ، به جزء دریاچه ی سوپریور و دریاچه وینیپِگ در کانادا، نمونه های خوبی در این زمینه هستند.
در طول بعضی از مناطق ساحلی، گاه امواج و جریان های ساحلی، مصبِّ آب را مسدود می کنند و از خلیجهای بزرگ و کوچک، دریاچه هایی پدید می آورند. گاه نیز جریان اصلی یک رودخانه بر اثر طغیان، با رسوبگذاری لای ( لجن و خاک )، جلگه ی سیلابی می سازد و هنگامی که شاخابه های درّه ها طغیان می کنند، دریاچه ای شکل می گیرد.
در مکان هایی که سنگ آهک در زیر لایه ی خاک قرار داشته باشد، آبهای سطح زمین سنگ آهک را حل می کند و با خود می برد و در نتیجه، گودال های بزرگی را به وجود می آورد. این گودال ها حوضه های دریاچه را می سازند. در فلوریدا بسیاری از این نوع دریاچه ها وجود دارد.
دریاچه ها به طور مصنوعی نیز ساخته می شوند. هنگامی که در مسیر یک رودخانه سدی احداث می شود، جلوی جریان آب را می گیرد و تشکیل دریاچه می دهد. دریاچه ی مید هنگامی تشکیل شد که سد هوُوِر بر روی رودخانه ی کُلُورادو بسته شد.
ترکیب آب دریاچه‌ها
مقدار املاح موجود در دریاچه‌های مختلف خیلی متغیر است لذا دریاچه‌ها از نظر ترکیب شیمیایی به دریاچه‌های آب شیرین دریاچه‌های آب شور و دریاچه‌های تلخ‌مزه تقسیم می‌کنند. طعم آب دریاچه‌ها بستگی به جنس سنگ‌هایی که رودخانه‌های وارده به دریاچه از روی آنها عبور می‌کند و همچنین به مقدار تبخیر ، ساکن بودن و یا جریان داشتن آب دریاچه دارد. در دریاچه‌های شیرین آب دائما جریان داشته و در حرکت است. و همیشه مقداری آب وارد آن شده و از طرف دیگر خارج می‌شود.
آب دریاچه‌های شور ساکن و بدون حرکت است و مرتبا همراه با آب ، املاح مختلف وارد دریاچه می‌شود و بنابراین میزان املاح افزایش یافته و آب دریاچه شور می‌گردد. یکی دیگر از شرایطی که باعث تشکیل دریاچه‌های شور می‌شود این است که رودخانه‌هایی که از نواحی کوهستانی سرچشمه گرفته و در نواحی خشک و صحرایی وارد دریاچه می‌شوند دارای مقدار زیادی مواد محلولند که باعث شوری آب دریاچه می‌شود.
انواع دریاچه‌ها و طرز تشکیل آنها
دریاچه‌های یخچالی
یخچال‌ها منشا تشکیل بیشتر دریاچه‌ها بوده و به تنهایی بیشتر از کلیه عوامل دیگر در تشکیل دریاچه‌ها دخالت دارند. این نوع دریاچه‌ها زیاد عمیق نبوده و در اثر عوامل یخچالی پدید می‌آیند. بدین ترتیب که در اثر جمع شده آب پشت مورن‌های پیشانی و یا مورن‌های انتهایی که تشکیل یک سد آبی داده است می‌تواند جمع شده و تشکیل دریاچه دهد. همچنین ذوب یک قطعه یخ در حد انتهایی یخچال می‌تواند باعث فرورفتگی در مناطق یخچالی شود و نهایتا این فرورفتگی دریاچه تشکیل شود.
دریاچه‌های آتشفشانی
در اثر تجمع آب در دهانه آتشفشانهای غیر فعال قدیمی (کراترو یا کالدرا) این نوع دریاچه‌ها تشکیل می‌شوند. این نوع دریاچه‌ها غالبا کوچک و مدور ولی عمیق می‌باشند. در اثر انفجار آتشفشانهای گازدار ، فرورفتگی‌هایی در زمین بوجود می‌آیند که اگر این فرورفتگیها با آب پر شوند تشکیل دریاچه‌ای را می‌دهد که به آن ، (Maar) می‌گویند.
دریاچه‌های تکتونیکی
برای تشکیل این نوع دریاچه عوامل تکتونیکی موثر می‌باشند. به عنوان مثال ممکن است در اثر زلزله ، قسمتی از مسیر رودخانه نشست کرده و تشکیل دریاچه را بدهد. همچنین در اثر نیروهای خشکی‌زایی (Epirogenese) نیز ممکن است دریاچه تشکیل شود. به عنوان مثال دریاچه خزر حاصل فرونشینی تدریجی می‌باشد.
دریاچه‌های کارستیکی
در اثر فرسایش مناطق آهکی (کارستیکی) بوسیله آبهای زیرزمینی دولین‌ها تشکیل می‌شوند. اگر کف این دولین‌ها بوسیله خاک رس پر شود به علت نفوذ ناپذیری ، محیط‌های خوبی برای تشکیل دریاچه می‌باشند.
دریاچه‌های سدی از طریق ریزش کوه
در اثر ریزش کوه در کوهستانها مقدار زیادی سنگ به ته دره پرتاب می‌شود که این سنگهای پرتاب‌شده می‌توانند جلوی آب رودخانه‌ها را گرفته و تشکیل دریاچه بدهند.
دریاچه‌های ساحلی
در برخی مواقع قسمتی از دریا بوسیله بارها (Barre) یا سدهای دریایی از قسمت اصلی دریا جدا گشته و تشکیل دریاچه بدهند.
دریاچه‌های رودخانه‌ای
مسیرهای قطع‌شده آبکندها می‌تواند بوسیله آب پر شوند و تشکیل دریاچه‌های هلالی‌شکل (شاخ گاوی) را بدهند.
حرارت دریاچه‌ها
حرارت سطح آب دریاچه‌ها برابر با حرارت موجود در محیط می‌باشد ولی با افزایش عمق درجه حرارت کمتر می‌شود. در مناطق گرم این کاهش دما با نرخ کند‌تری صورت می‌گیرد. حرارت گاهی در کف دریاچه‌ها به کمتر از 4 درجه سانتیگراد نیز می‌رسد چون نور خورشید در چند متر اول کاملا جذب می‌گردد.
سطح آب دریاچه‌ها
سطح آب دریاچه‌ها دائم در حال تغییر است و این تغییرات متناوب از جمله مهمترین شخصیات دریاچه‌ها می‌باشد که منجر به تغییر در حجم آب موجود در آنها می‌شود. نوسانات سطح آب دریاچه‌ها بستگی به رودخانه‌های واردشونده ، میزان تبخیر و آب باران بستگی دارد. حتی ممکن است در اثر بخار گشتن آب دریاچه‌ها و یا عوامل دیگر دریاچه کاملا خشک گردد.
سواحل دریاچه‌ها
در سواحل دریاچه‌ها امواج بزرگی پدید می‌آید که دارای خواص امواج حاصل در دریاها می‌باشد. این امواج سواحل دریاچه‌ها را در اثر عمل سایش کنده و خراب می‌کنند و باعث عقب‌نشینی ساحل می‌گردند. البته این عقب نشینی به اندازه عقب‌نشینی سواحل دریاها و یا اقیانوس‌ها نمی‌باشد.
خشک شدن دریاچه‌ها
دریاچه‌ها همیشه دارای وضع ثابت نبوده ، بلکه دریاچه‌ها چه از لحاظ وسعت و چه از نظر عمق دائما در حال تغییر می‌باشند. بعضی از دریاچه‌ها برای مدت کوتاهی دارای آب می‌باشند ولی بعضی از آنها تا مدت کوتاهی دارای آب می‌باشند ولی بعضی از آنها تا قدرت‌های مدیدی دارای آب می‌باشند. برای مثال دریاچه بایکال در سیبری در دوران سوم بوجود آمده و تا به امروز نیز باقی مانده است. دریاچه‌های یخچالی عمر زیادی ندارند و اکثر آنها بعد از گذشت چندین ده‌هزار سال خشک می‌شوند. مهمترین عواملی که باعث خشک شدن دریاچه‌ها می‌شوند عبارتند از :
انباشته شدن رسوبات آواری ، شیمیایی و آلی بتدریج باعث کم عمق شدن دریاچه‌ها می‌شود.
در اثر تبخیر آب دریاچه‌ها خشک می‌گردد.
کم‌شدن آب رودخانه هایی که وارد دریاچه می‌شوند.
نیروهای داخلی می‌توانند یک دریاچه را گودتر کنند و یا برعکس باعث کم عمق آن و حتی از بین رفتن گودی شوند.