ضرورت وحدت صفوف
از مهمترین عوامل پیروزی در برابر دشمنان انسجام و به هم پیوستگی صفوف در میدان نبرد است نه تنها در نبردهای نظامی که در نبرد سیاسی و اقتصادی نیز جز از طریق وحدت کاری ساخته نیست.
در حقیقت قرآن دشمنان را به سیلاب ویرانگری تشبیه می کند که تنها با سد فولادین آنها را می توان مهار کرد تعبیر به بنیان مرصوص جالب ترین تعبیری است که در این زمینه وجود دارد، باید توجه داشت که وحدت صفوف با گفتار شعار به دست نمی آید نیاز به وحدت هدف و وحدت عقیده دارد و این چیزی است که بدون خلوص نیت و معرفت واقعی و تربیت صحیح اسلامی و احیای فرهنگ قرآن ممکن نیست.
اگر خدا مجاهدینی را دوست دارد که همچون بنیان مرصوص اند پس این جمعیتهای پراکنده را دشمن می دارد و هم اکنون آثار خشم خدا و غضب الهی را در این جامعه چند صد میلیونی با چشم خود می بینیم که یک نمونه آن تسلط گروه کوچک صهیونیستها بر سرزمینهای اسلامی است.
سوره حشر آیه 10- روح محبت و صفا و برادری در جامعه اسلامی باید حاکم گردد.
غل (؟؟؟) چنانکه قبلاً نیز گفتیم در اصل به معنای نفوذ مخفیانه چیزی است و لذا به آب جاری در میان درختان غلل می گویند و از آنجا که حسد و عداوت و دشمنی به طرز مرموزی در قلب انسان نفوذ می کند به آن غل می گویند، بنابراین غل تنها به معنی حسد نیست بلکه مفهوم وسیعی دارد که بسیاری از صفات مخفی و زشت اخلاقی را شامل می شود.
تعبیر به اخوان (برادران) و استمداد از خداوند رئوف و رحیم در پایان آیه همه حاکی از روح محبت و صفا و برادری بر کل جامعه اسلامی باید حاکم باشد و هر کس هر نیکی را می خواهد تنها برای خود نخواهد بلکه تلاشها و تقاضاها به صورت جمعی و برای جمع انجام گیرد و هر گونه کینه و عداوت و دشمنی و بخل و حرص و حسد از سینه ها شسته شود این است یک جامعه اسلامی راستین.
تعبیر به اخوان (برادران) و استمداد از خداوند رئوف و رحیم در پایان آیه همه حاکی از روح محبت و صفا و برادری بر کل جامعه اسلامی باید حاکم باشد و هر کس هر نیکی را می خواهد تنها برای خود نخواهد بلکه تلاشها و تقاضاها به صورت جمعی و برای جمع انجام گیرد و هر گونه کینه و عداوت و دشمنی و بخل و حرص و حسد از سینه ها شسته شود این است یک جامعه اسلامی راستین.
خطر بزرگ: اختلاف کلمه و پراکندگی سوره انعام آیه 65 یلبسکم از ماده لبس (بر وزن حبس) به معنی اختلاط و به هم آمیختن است نه از ماده لبس بر وزن قرص به معنی لباس پوشیدن، بنابراین معنی جمله چنین می شود: او می تواند شما را به صورت گروهها و دسته های مختلف به هم بیامیزد و این تعبیر نشان می دهد که مسأله اختلاف کلمه و پراکندگی در میان جمعیت به قدری خطرناک است که در ردیف عذابهای آسمانی و صاعقه ها قرار گرفته است و راستی چنین است بلکه گاهی ویرانیهای ناشی از اختلاف و پراکندگی به درجات بیشتر از ویرانیهای ناشی از صاعقه ها و زلزله ها است.
کراراً دیده شده است که کشورهای آباد در سایه شوم نفاق و تفرقه به نابودی مطلق این احتمال نیز وجود دارد که: خداوند در برابر عذابهای آسمانی و زمینی دو عذاب دیگر را بیان کرده یکی اختلاف عقیده و فکر و دیگر اختلافهای در ناحیه عمل و روشهای اجتماعی که منجر به جنگ و خونریزی می شود.
با توجه به اینکه روی سخن در این آیات به مشرکان و بت پرستان است چنین نتیجه می گیریم که، یک جامعه مشترک که از مسیر توحید منحرف می شود و هم گرفتار ظلم و ستم طبقات بالا و هم وظیفه نشناسی طبقات پائین، هم اختلاف عقیده و کشمکشهای خونین اجتماعی می شود همان طور که جوامع مادی دنیای امروز که تنها در برابر بت صنعت و ثروت سجده می کنند گرفتار تمام این بلاهای بزرگ هستند و در میان آن دست و پا می زنند.
ملتهایی نیز سراغ داریم که دم از توحید می زنند ولی عملاً مشرک و بت پرست می باشند چنین ملتهایی نیز به همان سرنوشت مشرکان گرفتار می شوند از امام باقر (ع) نقل شده است که همه این کیفرها در مسلمانان واقع می شود ممکن است اشاره به همین باشد یعنی هرگاه مسلمانان از مسیر توحید انحراف یابند خودخواهی و خودپرستی جای اخوت اسلامی را گرفت، منافع شخصی بر منافع عمومی مقدم داشته شد و هر کس به فکر خویشتن بود و دستورات خداوند به دست فراموشی سپرده شد آنها نیز گرفتار چنین سرنوشتی خواهند شد.
سوره توبه آیات 15-11 لطیف ترین تعبیر قرآن برای پیوند افراد یک جامعه تعبیر به اخوانکم فی الدین، که در آیات بالا آمده، لطیف ترین تعبیری است که می توان درباره مساوات افراد یک جامعه با محکم ترین پیوندهای عاطفی بیان کرد.
زیرا روشن ترین و نزدیکترین پیوند عاطفی در انسان که از مساوات کامل برخوردار است پیوند دو برادر است.
ولی افسوس که شکافهای طبقاتی و بتهای قومی و نژادی بار دیگر این اخوت اسلامی را که مایه غبطه همه دشمنان بود از میان برده و برادران دیروز چنان امروز در برابر هم صف کشیده اند که باورنکردنی است و گاهی آن چنان از یکدیگر کشتار می کنند که هیچ دشمنی با دشمن خود چنین نمی کند و این است یکی از اسرار عقب ماندگی امروز ما!
اهمیت اتحاد در بین صفوف مسلمین این بود درس بزرگی که داستان مسجد ضرار برای همه مسلمانان برای همه اعصار و قرون دارد.
از این بحث این موضوع نیز روشن می شود که اهمیت اتحاد در میان صفوف مسلمین در نظر اسلام بقدری زیاد است که حتی اگر ساختن مسجدی در کنار مسجد دیگر باعث ایجاد تفرقه و اختلاف و شکاف در میان صفوف مسلمانان گردد آن مسجد تفرقه انداز نامقدس است.
اهمیت اخوت اسلامی جمله انماالمؤمنون اخوه که در آیات فوق آمده است یکی از شعارهای اساسی و ریشه دار اسلامی است شعاری بسیار گیرا، عمیق مؤثر و پرمعنی.
دیگران وقتی می خواهند زیاد اظهار علاقه به هم مسلکان خود کنند از آنان به عنوان رفیق یاد می کنند ولی اسلام سطح پیوند علایق دوستی مسلمین را به قدری بالا برده که به صورت نزدیکترین پیوند دو انسان با یکدیگر آن هم پیوندی بر اساس مساوات و برابری مطرح می کند و آن علاقه دو برادر نسبت به یکدیگر است.
روی این اصل مهم اسلامی مسلمانان از هر نژاد و هر قبیله و دارای هر زبان و هر سن و سال با یکدیگر احساس عمیق برادری می کنند هر چند یکی در شرق باشد و دیگری در غرب.
در مراسم حج که مسلمین از همه نقاط جهان در آن کانون توحید جمع می شوند این علاقه و پیوند و همبستگی نزدیک کاملاً محسوس است و صحنه ای است از تحقق عینی این قانون مهم اسلامی.
اهمیت اخوت اسلامی در روایات 1- در حدیثی از پیامبر آمده است: المسلم اخوالمسلم، لایظلمه و لایخذله، و لایسلمه.
مسلمان برادر مسلمان است، هرگز به او ستم نمی کند، دست از یاریش برنمی دارد و او را در برابر حوادث تنها نمی گذارد.
2- در حدیث دیگری از همان حضرت (ص) نقل شده: دو برادر دینی همانند دو دستند که هرکدام دیگری را می شویند (با یکدیگر کمال همکاری را دارند و عیوب هم را پاک می کنند).
3- امام صادق (ع) می فرماید: المؤمن اخوالمؤمن، کالجسدالواحد،....؛ مؤمن برادر مؤمن است و همگی به منزله اعضاء یک پیکرند که اگر عضوی از آن به درد آید، دیگر عضوها را نمانند قرار، و ارواح همگی آنها از روح واحدی گرفته شده.
4- امام صادق (ع): مؤمن برادر مؤمن است و به منزله چشم او و راهنمای اوست هرگز به او خیانت نمی کند و ستم روا نمی دارد و با او غش و تقلب نمی کند و هر وعده ای را به او دهد تخلف نخواهد کرد.
به هنگامی که از هم دور شوند و نیز امام صادق (ع) به مفضل فرمودند: از مال من غرامت بپرداز (و آنها را با هم صلح ده) هنگامی که بین دو نفر از شیعیان ما مشاجره ای ببینی.
به همین دلیل در روایات می خوانیم که مفضل روزی دو نفر از شیعیان را دید که در مورد ارث با هم نزاع می کنند آنها را به منزل دعوت کرد و چهارصد درهم که مورد اختلاف آنها بود به آنها پرداخت و غائله را ختم داد سپس به آنها گفت: بدانید که این از مال من نبود، امام صادق (ع) به من دستور داده است که در اینگونه موارد با استفاده از سرمایه امام، صلح و مصالحه در میان یاران ایجاد کنم.
اگر مشاجره ها، اختلافات کوچک اصلاح نشود، ریشه عداوت و دشمنی تدریجاً در دلها نفوذ کرده و یک ملت را به جمعی پراکنده مبدل می سازد.
آغاز اختلافات و فتنه ها در کلام حضرت علی (ع) ای مردم آغاز فتنه ها آراء باطلی است که از آن پیروی می کنند و بدعتهائی است که برخلاف حکم قرآن گذارده می شود، و گروهی از مردم به دوستی گروهی دیگر، و تبعیت آنها در این امور می پردازند.
اگر باطل به صورت خالص خودنمائی می کرد از دیده هیچ صاحب عقلی پنهان نمی ماند و هرگاه حق از آمیزش به باطل خالص می شد اختلافی رخ نمی داد، ولی بخشی از این می گیرند و بخشی از آن و ممزوج می کنند، اینجاست که شیطان بر دوستان خود چیره می شود و آنهائی که توفیق الهی یارشان شده رهائی می یابند.
نقش سیاستهای استعماری در تفرقه مسلمین از آنجا که یکی از دو رکن دعوت ابنیای اولوالعزم عدم تفرقه در دین است و مطمئناً همه آنها روی این مسأله تبلیغ کردند این سؤال پیش می آید پس سرچشمه این همه اختلافات مذهبی از کجاست؟
آیه بعد به پاسخ این سؤال پرداخته سرچشمه اصلی اختلافات دینی را چینین بیان می کند آنها راه تفرقه را پیش نگرفتند مگر بعد از آنکه اتمام حجت بر آنها شد و علم و آگاهی کافی به آنها رسید و این تفرقه جوئی به خاطر حب دنیا و ریاست و ظلم و حسد و عداوت بود و سرچشمه اختلافهای مذهبی جهل و بی خبری نبود بلکه بغی و ظلم و انحراف از حق و اعمال نظرهای شخصی بود.
دانشمندان دنیاطلب و عوام های متعصب و کینه توز دست به دست هم دادند و این اختلافات را بنیان نهادند.
این آیه پاسخ روشنی است به آنها که می گوید مذهب در میان بشر ایجاد اختلاف کرده و خونریزیهای فراوانی در طول تاریخ ببار آورده است زیرا اگر دقت شود مذهب همیشه عامل وحدت و یکپارچگی بوده (همانگونه که در مورد اسلام و قبایل حجاز و حتی اقوام خارج از جزیره عرب تحقق یافت و به اختلافات پایان و امت واحدی ساخت).
ولی سیاستهای استعماری در میان مردم تفرقه ایجاد کرد، به اختلافات دامن زد و مایه خونریزی شد افزودن سلیقه های شخصی و تحمیل آن بر مذاهب آسمانی خود یک عامل بزرگ دیگر تفرقه بود که پیوندهای فکری و مکتبی سرنوشت افراد را با هم گره می زند.
دعوت به سوی اتحاد واعتصموا بحبل الله جمیعاً و لاتفرقوا.
در این آیه بحث نهایی که همان مسأله اتحاد و مبارزه با هر گونه تفرقه باشد مطرح شده و می فرماید همگی به ریسمان الهی چنگ بزنید و از هم پراکنده نشوید درباره اینکه منظور از حبل الله (ریسمان الهی) چیست؟
مفسران احتمالات مختلفی ذکر کرده اند.
بعضی می گویند منظور از آن قرآن است و بعضی می گویند اسلام و بعضی دیگر گفته اند منظور خاندان پیامبر و ائمه (ع) هستند ولی در واقع هیچکدام از این تفاسیر با یکدیگر اختلاف ندارند زیرا منظور از ریسمان الهی هر گونه وسیله ارتباط با ذات پاک خداوند است.
خواه این وسیله اسلام باشد یا قرآن یا پیامبر و اهل بیت او.
در ادامه آیه، قرآن به نعمت بزرگ اتحاد و برادری اشاره کرده و مسلمانان را به تفکر در وضع اندوهبار گذشته و مقایسه آن پراکندگی با این وحدت دعوت می کند و می گوید: فراموش نکنید که در گذشته چگونه با هم دشمن بودید ولی امروز شدید و جالب توجه این که کلمه نعمت را 2 بار در این جمله تکرار کرده و به این طریق اهمیت موهبت انفاق و برادری را گوشزد می کند.
نکته دیگر اینکه مسأله تألیف قلوب مؤمنان را به خود نسبت داده می گوید: خدا در میان دلهای شما الفت ایجاد کرد و با این تعبیر اشاره به یک معجزه اجتماعی اسلام شده؛ زیرا اگر سابقه دشمنی و عداوت پیشین عرب را درست دقت کنیم که چگونه کینه های شدید دارد در طول سالهای متمادی در دلهای آنها انباشته شده بود، و چگونه یک موضوع جزئی و ساده کافی بود آتش جنگ خونینی در میان آنها بیفروزد مخصوصاً با توجه به اینکه مردم نادان و بیسواد و نیمه وحشی معمولاً افرادی لجوج و انعطاف ناپذیرند و به آسانی حاضر به فراموش کردن کوچکترین مسأله گذشته نیستند در این صورت اهمیت این معجزه بزرگ اجتماعی اسلام آشکار می شود و ثابت می گردد که از طرق عادی و معمولی امکان پذیر نبود که در طی چند سال، از چنان ملت پراکنده و کینه توز و نادان ملتی واحد و متحد و برادر بسازد.
اعتراف مورخان و دانشمندان- جلد3، ص 30.
اهمیت موضوع فوق (وحدت و برادری در میان قبایل کینه توز عرب) از نظر دانشمندان و مورخان حتی دانشمندان و مورخان غیرمسلمان مخفی نمانده و همگی با اعجاب فراوان از آن یاد کردند.
به عنوان نمونه: جان دیون پورت دانشمند معروف انگلیسی می نویسد: ....محمد یک نفر عرب ساده، قبائل پراکنده کوچک و برهنه و گرسنه کشور خودش را مبدل به یک جامعه فشرده و با انضباط نمود و در میان ملل روی زمین آنها را با صفات و اخلاق تازه ای معرفی کرد، و در کمتر از سی سال، این طرز روش امپراطور قسطنطنیه را مغلوب کرد و سلاطین ایران را از بین برد.
سوریه و بین النهرین و مصر را تسخیر کرد و دامنه فتوحاتش را از اقیانوس اطلس تا کرانه دریای خزر و رود سیحون بسط داد.
نقش اتحاد در بقای ملتها، جلد3، ص 32.
با تمام گفتگوهایی که درباره اثر اعجازآمیز اتحاد در پیشرفت اهداف اجتماعی و سربلندی اجتماعات گفته شده است می توان گفت هنوز اثر واقعی آن شناخته نشده است.
امروز سدهای عظیمی در نقاط مختلف جهان برپا شده است که مبدأ تولید بزرگترین نیروهای صنعتی است و سرزمینهای وسیعی را زیرپوشش آبیاری و روشنایی خود قرار داده است اگر درست فکر کنیم می بینیم که این قدرت عظیم چیزی جز نتیجه به هم پیوستن قدرتهای ناچیز دانه های باران نیست و آنگاه به اهمیت اتحاد و کوششهای دسته جمعی انسانها واقف می شویم.
در احادیث فراوانی که از پیامبر و ائمه (ع) به ما رسیده است به اهمیت این موضوع اشاره شده است: به عنوان نمونه از پیامبر (ص) نقل شده که: المؤمن للمؤمن کالبنیان یشیر بعضه بعضاً: «افراد با ایمان نسبت به یکدیگر همانند اجزای یک ساختمانند که هر جزئی از آن جزء دیگر را محکم نگاه می دارد.» سوره انعام آیه 63، جلد 7، ص233 ایمان، حلقه اتصال بین انسانها و الف بین قلوبهم در ترجمه آیه فوق آمده است: «و در میان دلهای آنها الفت ایجاد نمود.
اگر تمام آنچه روی زمین است صرف می کرد که در میان دلهای آنها الفت بیفکنی نمی توانستی ولی خدا در میان دلهای آنها الفت ایجاد کرد...» بعضی از مفسران آیه فوق را تنها اشاره به اختلافات اوس و خزرج که از انصار بود دانسته اند ولی با توجه به این که مهاجران و انصار هر دو در یک صف به یاری پیغمبر برخواستند روشن می شود که مفهوم آیه یک مفهوم وسیع است شاید آنها چنین فکر کرده اند که تنها اختلاف در میان اوس و خزرج بود در حالی که هزارگونه اختلاف و شکاف اجتماعی میان طبقه فقیر و غنی بوده و آقا بزرگ و کوچک این قبیله و آن قبیله وجود داشت شکافهائی که در سایه اسلام پر شد و آثار آن برطرف گشت آنچنان که قرآن در جای دیگر می گوید و اذکر و انعمه الله علیکم اذ کنتم اعداء فالف بین قلوبکم فاصبحته بنعمته اخوانا.
این نعمت بزرگ خدا را به خاطر داشته باشید که شما با هم دشمن بودید او در میان دلهایتان الفت ایجاد کرد و در پرتو نعمتش برادر یکدیگر شدید.آل عمران، ص 103.
این قانون تنها مربوط به مسلمانان نخستین نبوده امروز هم که اسلام سایه خود را بر سر 800 میلیون مسلمان جهان گسترده و از نژادهای مختلف و اقوام کاملاً متفاوت و گروههای اجتماعی متنوع پیروانی دارد هیچ حلقه اتصالی نمی تواند آنها را به هم متحد و مربوط سازد (جز حلقه ایمان و توحید) اموال، ثروتها و تشویقهای مادی و کنگره ها و کنفرانسها به تنهایی کاری از آنها ساخته نیست باید همان شعله ای در دلها افروخته شود که در قلوب مسلمین نخستین بود و نصرت و پیروزی نیز تنها از همین راه اخوت اسلامی میسر است.
پیش بینی پیامبر در مورد تفرقه امت در این آیه مسلمانان را از اینکه همانند اقوام پیشین همچون یهود و نصاری راه تفرقه و اختلاف را پیش گیرند و عذاب عظیم را برای خود بخرند بر حذر می دارد و در حقیقت آنها را به مطالعه تاریخ پیشینیان و سرنوشت دردناک آنها پس از اختلاف و تفرقه دعوت می کند.
اصرار و تأکید قرآن در این آیات درباره اجتناب از تفرقه و نفاق اشاره به این است که این حادثه در آینده در اجتماع آنها به وقوع خواهد یافت.
پیامبر نیز این پیش بینی را قبلاً کرد و صریحاً به مسلمانان خبر داد که: قوم یهود و بعد از موسی 71 فرقه و مسیحیان 72 فرقه و امت من بعد از من 73 فرقه خواهند شد و طبق آنچه قرآن اشاره کرده و پیامبر اکرم نیز خبر داده بود مسلمانان بعد از وفات او از طریق مستقیم که یک راه بیش نبود منحرف شدند در عقاید مذهبی و حتی در خود دین پراکنده گشتند و به تکفیر یکدیگر پرداختند تا آنجا که در میان آنان گاه شمشیر و گاه سب و لعن حکومت می کرد، کار به جایی کشید که بعضی از مسلمانان جان و مال همدیگر را حلال می دانستند و حتی به قدری میان مسلمانان عداوت و دشمنی ایجاد شده بود که بعضی حاضر می شدند و حتی به قدری میان مسلمانان عداوت و دشمنی ایجاد شده بود که بعضی حاضر می شدند به کفار بپیوندند و با برادران دینی خود جنگ کنند.
بدین ترتیب اتحاد و وحدت که رمز موفقیت مسلمانان پیشین بود به نفاق و اختلاف مبدل گشت در نتیجه زندگی سعادتمندانه آنان به یک زندگی شقاوت بار تبدیل شد و عظمت دیرین خود را از دست دادند.
اصلاح ذات البین (در زندگیهای روزمره مردم) ترجمه:...
و میان برادرانی را که با هم ستیزه دارند آشتی دهید.
قرآن در این آیه اشاره دارد به مشاجره ای که بین مسلمانان بر سر غنائم جنگی واقع شده بود و تلاش آنها جهت اصلاح روابط بین یکدیگر.
اصولاً اصلاح ذات البین و زدودن کدورتها و تبدیل آن به دوستی یکی از مهمترین برنامه های اسلامی است.
در تعلیمات اسلامی به اندازه ای به این موضوع اهمیت داده شده است که به عنوان یکی از برترین عبادتها معرفی گردیده است.
امیرمؤمنان علی (ع) به فرزندانش فرمود: من از جد شما شنیدم که می فرمود: اصلاح رابطه بین مردم از انواع نماز و روزه مستحب هم بهتر است.
در کتاب کافی از امام صادق (ع) چنین نقل شده که فرمود: عطیه و بخششی را که خداوند دوست دارد اصلاح بین مردم است هنگامی که به فساد گرایند و نزدیک ساختن آنها به یکدیگر تعبیر به برادر بهترین پیوند محبت آمیز را مشخص می کند.جلد15، ص 280.
قرآن در این آیه، اشاره به این فراز از زندگی نوح (ع) که شبیه فرازهایی است که در گذشته از ابراهیم و موسی نقل شده اشاره کرده می گوید: به خاطر بیاور هنگامی که برادرشان نوح به آنها گفت: آیا پرهیزکاری پیشه نمی کنید (اذ قال لهم اخوهم نوح الا تتقون) تعبیر به برادر تعبیری است که نهایت پیوند محبت آمیز را بر اساس مساوات و برابری مشخص می کند یعنی نوح بی آنکه بخواهد تفوقی (برتری) بر آنها بجوید با نهایت صفا و صمیمیت آنها را دعوت به پرهیزکاری کرد.
تعبیر به اخوت و برادری که نه تنها در مورد نوح بلکه درباره بسیاری دیگر از پیامبران آمده است به همه رهبران راه حق الهام می بخشد که باید در دعوت خود نهایت محبت و صمیمیت توأم با دوری از هر گونه تفوق طلبی را رعایت کنند تا دلهای رمیده جذب آئین حق گردد و هیچ سنگینی احساس نکنند.
پراکندگی و اتحاد در سخن علی (ع) در نهج البلاغه می خوانیم: و الزموا السوادالاعظم، فان یدالله مع الجماعه و ایاکم والفرقه فان الشاء من الناس للشیطان کما ان الشاء من الغنم للذئب: همیشه همراه جماعت های بزرگ باشید که دست خدا با جماعت است و از پراکندگی بپرهیزید که انسان تکسو تنها بهره شیطان است، چونانکه گوسفند تنها طعمه گرگ و نیز در نهج البلاغه می خوانیم: والزمو ما عقد علیه حبل الجماعه: آنچه را که پیوند جمعیت با آن گره خورده است رها نکنید.
پیامبر (ص) میان قبایل مشتت عرب وحدت ایجاد کرد.
این وحدت صرفاً جنبه دینی نداشت بلکه در کنار گستراندن اعتقادات و تعالیم مشترک دینی، وحدتی سیاسی نیز بوجود آورد.
قبائل مستقل و متخاصم دیروز به برکت این وحددت سیاسی دارای منافع و علایق مشترک شدند.
بالاترین نمود و جلوه این وحدت سیاسی، هم سرنوشت شدن این قبایل مسلمان در جنگ و صلح با قبایل غیر مسلمان است.
کتاب حکومت اسلامی نویسنده آیت الله احمد واعظی