پایه ی سوم ایمان عدالت است که خود نیزبرچهار پایه استوار است.
امام علیه السلام در مورد پایه های عدل اینگونه می فرمایند :
«والعدل منها علی اربع شعب : علی خائص الفهم وغور العلم وزهره الحکم ورساخه الحلم فمن فهم علم غور العلم ومن علم غور العلم صدر عن شرائح الحکم ومن حلم لم یفرط فی امره وعاش فی الناس حمیدا »
قبل از ترجمه ، بهتر است با معانی بعضی از کلمات این قسمت ، بیشتر آشنا شویم :
غائص: غاص فی الماءای غطس ونزل فیه فهو غائص فهو فی المعانی ای بلغ غایتها القصوی1
غور: غار الماء ای ذهب فی الارض فهو غائر ، غورا فی الامر ای دقق النظر فیه 2
زهره: زهر السراج ای تلألأواضاء، الزهره :الحسن والرونق والبیاض والجمیل3
رساخه: رسخ ای ثبت فی موضعه ، ارسخه : اثبته 4
رساخه: رسخ ای ثبت فی موضعه ، ارسخه : اثبته 4 در ترجمه ی این قسمت باید توجه داشت که عباراتی مثل «غائص الفهم »و«غورالعلم » از باب اضافه شدن صفت به موصوف است.5 ترجمه : وعدل نیز برچهار پایه برقرار است : فکری ژرف اندیش ، دانشی عمیق وبه حقیقت رسیده ، نیکوداوری کردن واستوار بودن درشکیبائی .
پس کسی که درست اندیشید ، به ژرفای دانش رسید وآن کس که به حقیقت دانش رسید ، از چشمه زلال شریعت نوشید وکسی که شکیبا شد ، درکارش زیاده روی نکرده ، با نیکنامی درمیان مردم ، زندگی خواهد کرد .6 با توجه به این قسمت ،خواهیم فهمید که جهت پایه های یقین ، دراینجا هم نوعی سلسله بندی را پیش رو داریم .
به این ترتیب که فکر ژرف اندیش ودرک عمیق ، انسان را به دریای علم وعمق آن می رساند ورسیدن به عمق این دریا ، باعث دستیابی به احکام شریعت می گردد ولی درظاهر ، قسمت چهارم یعنی استواری حلم ، ربطی به سه قسمت قبلی ندارد که البته در صفحات بعدی رابطه ی حلم را با سه پایه ی دیگر بررسی خواهیم نمود انشاءا....
رابطه ی علم وفهم: در ابتدا باید رابطه ی علم با فهم را دریافت .
اینکه چرا فهم عمیق باعث علم ژرف می شود .
همانطور که درکتب لغت نوشته شده است ، فهم امر یعنی دانستن ، شناختن وادراک آن ، فهم یک امر دریچه ای است به سوی عالم شدن به آن .
یعنی فهم رابطه ای ناگسستنی ولازم با علم دارد «العلم بالفهم»7 اگر فهم نباشد کسی عالم نخواهد شد ما افاد العلم من لم یفهم8 فایده ندهد علم ، به کسی که فهم آن نکرده باشد .
اگر بخواهیم بنا بر فرمایش امیر المؤمنین علیه السلام ، به دانش عمیق برسیم ، باید فهمی ژرف اندیش وعمیق داشته باشیم .
هرچه درک ما از مسئله ای بیشتر باشد ثمرات آن علم برایمان بیشتر خواهد گشت .
«لقاح العلم ، التصور والفهم »9 باروری علم ، تصور (صورت آنرا در ذهن آوردن )وفهمیدن آن است .
هر ضربه ای که به علم وارد می گردد ، نتیجه ی کج فهمی آن است : «لا یؤتی العلم الا من سوءالسامع »10 فهم عمیق، قضاوت صحیح: فهم ژرف وعلم عمیق از پایه های قضاوت صحیح برشمرده شده اند زیرا برای دادن یک حکم درست ، ابتدا باید مسئله ی مورد قضاوت به خوبی فهمیده شود .
اگر برای حل یک مسئله خوب آنرا بفهمیم ،نیمی از کار حل آن را انجام داده ایم ، همانطور که دراینجا هم دو پایه از چهار پایه ی قضاوت به درک عمیق ونتیجه ی آن اختصاص داده شده است .
درقران هم فقط دریک مورد از ماده« فهم » استفاده شده است وآن هم درمورد قضاوت وداوری است .11 در آیه ی 79 سوره ی انبیاء می خوانیم : ففهمناها سلیمان وکلا آتینا حکما وعلما وآن را به سلیمان فهماندیم وهردو را حکمت وعلم بخشیدیم .
این آیه بخشی از ماجرای قضاوت داوود وسلیمان است : وداوود وسلیمان اذ یحکمان فی الحرث اذ نفشت فیه غنم القوم وکنا بحکمهم شاهدین 12 داوود وسلیمان را یاد کن که درباره کشتزاری که گوسفند کسانی ، شبانه درآن چریده بود ، داوری کردند وما شاهد داوریشان بودیم .
درشرح آیه ی 79 سوره انبیاءنوشته اند : « ففهمناها » از ماده فهم وبه معنی دانستن وپی بردن به حقیقت مطلبی است وتفهیم یعنی فهماندن وحالی کردن .
سلیمان که درآن زمان کودک بود ، حکم صحیح را به پدر پیشنهاد کرد مفهوم این سخن آن نیست که حکم داوری اشتباه ونادرست بود چرا که بلافاصله اضافه می کند «ما به هریک از این دو آگاهی وشایستگی داوری وعلم بخشیدیم »13 همانطور که دراین آیه شریفه ، خداوند متعال ریشه ی قضاوت صحیح حضرت سلیمان علیه السلام را فهم مطلب می داند ، امیر المؤمنین علیه السلام هم دراین قسمت ازحکمت 31 ، پایه وریشه اصلی داوری درست ودریافت حکم الهی را ، فهم ژرف ودرک عمیق نام می برند .
مسلم است که هرکس براثر فهم عمیق به کنه دانش دست یابد ، احکامی که صادر می کند صد درصد درست خواهد بود واین همان معنای «من علم غور العلم ،صدر عن شرائع الحکم » است .درترجمه ی این جمله تفاوتهای جزئی درمیان ترجمه ی مترجمین دیده می شود ،به بعضی از این ترجمه ها نگاهی می اندازیم : سپهر : آنکه به عمق دانش رسید ، از شریعت واحکام آن پیروی کرد .14 آیت الله مکارم : آنکه به عمق علم برسد ، سیراب از سرچشمه ی احکام باز می گردد .15 بهشتی : هرکه حقیقت دانایی را دریافت از روی قواعد دین ،احکام درست صادر می کند .16 کسی که حقیقت دانش را درک کرد، از راههای بردباری وارد می شود.17 تحمل شرط لازم عدالت: درتوضیح وشرح پایه ی چهارم عدالت ، به ترجمه ی شرح نهج البلاغه ابن میثم مراجعه می کنیم .ایشان می نویسد : «پایه ی چهارم عدالت ملکه ی شکیبایی است وامام علیه السلام از آن تعبیر به« رسوخ ونفوذ » کرده است .
زیرا از ویژگی های ملکه بودن ، نفوذ ورسوخ است .شکیبایی عبارت است از اقدام نکردن به داوری ، مطابق خواست قوه ی خشم .
باید توجه داشت که دو فضیلت بینش دقیق ودانش عمیق داخل در فضیلت حکمت اند .وهمینطور فضیلت حلم وبردباری وارد در ملکه ی شجاعت است .وچون عدالت در هر سه فضیلت مزبور ، وجود دارد درحقیقت تمام آن فضایل وفروعشان ، شاخه هایی از عدالتند .
توضیح آنکه این فضایل ، ملکاتی میان دوطرف افراط وتفریطند وهمین درمیان ووسط دو طرف بودن ، معنای عدل است بنابراین تمام اینها نشاخه هایی برای عدل وجز ئیاتی زیر پوشش آن هستند .
تمامی پایه های عدل که بحث آنها گذشت در عدالت صحیح وداوری منصفانه نقش کلیدی دارند به طوریکه اگر یکی از آنها درکار قضاوت دخالت نداشته باشد ، حکم صادره منصفانه نخواهد بود دراین میان بعضی از پایه ها درحکم اصل وبرخی دیگر درحکم فرع هستند مثلا دراینجا فهم عمیق پایه ای برای علم ژرف وحقیقی است وعلم عمیق وموشکافانه پایه ای برای رسیدن به احکام واقعی است واز طرف دیگر حلم یک اصل مهم دیگر است که اگر نباشد سه پایه ی دیگر عدالت فرو خواهد ریخت .
حلم باعث می گردد که درشدت ورخاء ، فشاری برانسان وارد نگردد وصدورحکم درشرایطی کاملا عادلانه صورت گیرد .
احادیث متعددی که راجع به حلم ورابطه ی آن وارد گشته است .بیانگر این است که این دو اگر از هم جدا شوند ، هیچ فایده ای به دست نمی آید .روایاتی مثل : «الحلم ثمرهالعلم »18 ویا «حسن الحلم دلیل وفور العلم » 19 یعنی بردباری نیکو نشانه ی کثرت علم است ویا این حدیث از امیرالمؤمنین علیه السلام که می فرمایند : «لن یثمر العلم حتی یقارنه الحلم » 20 همه نشان دهنده رابطه ی جدائی ناپذیر علم وبردباری است .پس نتیجه می گیریم که آن علم عمیق که نتیجه ی فهم نافذ است بدون شکیبایی وبردباری وتحمل سختی ها وحالات روانی وکنترل کردن آنها ، کاری از پیش نخواهد برد وعدالت که نتیجه ی تلفیق علم وبردباری است به ثمر نخواهد رسید .
یک قاضی اگر احساسات شخصی خویش از قبیل ، رحم بر یک انسان یا غضب نسبت به مسئله ای شخصی را درکار خویش دخالت دهد آیا باز هم می شود قضاوت او را عادلانه نامید ؟
پی نوشت: 1- المنجد / ص 562 2-همان / ص 561 3- همان/ ص 308 4- همان / ص 258 5- ترجمه شرح نهج البلاغه ابن میثم / ج 5/ ص 434 6- ترجمه نهج البلاغه / محمد دشتی / ص 629 7- غررالحکم / ج2/ ص 301 8- همان / ص 183 9- همان/ ص 180 10- همان/ ص 301 11- معجم المفهرس / ص 527 12- سوره انبیاء / آیه 78 13- شرح وتفسیر لغات قران/ جعفر شریعتمداری / ج 3/ صفحات 505-504 14- همان/ ج 2/ ص 956 15- همان /ج3/ ص 221 16- همان/ ص 376 17- همان/ ص 858 18- غررالحکم / ج 1/ ص 291 19- همان / ص 294 20- همان / ص 296