اسلام مجموعه ای از قوانین دریافت شده از مبدأ کمال و مفاهیمی است وحیانی که در قالب الفاظی استوار و متین برقلب آماده و مهذب پیامبر اکرم(صلی الله علیه و اله) نازل شده است و این آیین ، مجموعه ای است واقع گرا که با حقایق عینی عالم انطباق دارد.همچون انطاق با فطرت بشری و انطباق با نیازهای ذاتی و روانی و در کنار این ها پذیرش عقل در کنار وحی به عنوان منبعی از منابع تشریع می باشد.
در قران مجید و روایات ائمه اطهار-علیهم السلام- به نقش کارساز عقل و اهمیت آن برای انسان و تنظیم زندگی فردی و اجتماعی پرداخته شده است.قران مجید واژه عقل و مشتقات آن را به طور خاص بیش از 50 بار به کار برده است.
مشتقات عقل نهی، فکر، نظر، تدبر و...
می باشد.
امام هفتم – علیه السلام – به هشام می فرمایند:
ان الله علی الناس حجتین، حجه ظاهره و حجه باطنه، فاما الظاهره، فالرسل والانبیاء والائمه علیهم السلام و اماالباطنه فالعقول
یعنی خداوند را بر آدمیان دو حجت است یکی حجت بیرونی که همان وحی است و دیگری حجت درونی که عقل است.
یعنی خداوند را بر آدمیان دو حجت است یکی حجت بیرونی که همان وحی است و دیگری حجت درونی که عقل است.
نقش عقل در زندگی انسان چیست؟
◄ عقل عامل حیات شریعت حیات شریعت به سبب عقل است.
قران مجید در منطق خویش به تمام شئون حیات انسانی می پردازد بدون اینکه قید و شرط زمانی یا مکانی به خود بگیرد و دربردارنده کلیاتی در باب فراست ها و اندیشه هایی است که با حیات انسانی پیوند دارند از این رو انسان را به تعقل درباره آخرت، بهشت و جهنم، زمین و آسمان، لوح، قلم، ملائکه و شیطان و آنچه مربوط به عالم غیب و شهادت است فراخوانده است.
چه این که اندیشیدن، شریعت را بالنده می کند.از طرفی در قران و سنت، اصول کلی راهنمای زندگی وجود دارد لکن اجرای این اصول کلی هر روز رنگی تازه پیدا می کند.
اسلام هرگز نگفته است که اجتماع از حرکت و تکامل باز ایستد تا قوانین حاکم بر آن نیز همچنان ثابت بماند.
اسلام مدعی است که پویایی لازم برای همگام شدن با جامعه را دارد و می تواند ضمن رهبری آن، احکام لازم را از اصولی که دارد استنباط کند.
مواردی وجود دارد که فقها فتوا می دهند و حال آنکه دلیل نقلی از ناحیه شارع نرسیده است و فقط از باب این که عقل این گونه حکم می کند، فتوا می دهند.
چون هر چه که حاکم شرع حکم کرده است عقل هم حکم نموده است.
مقصود آن است که در هر حکم شرعی، رمزی وجود دارد که اگر آن رمز را برای عقل بگویند عقل آن را تصدیق می کند.
پس عقل در دو مورد نقش کاشفیت دارد : الف ) نقش کاشفیت در ماهیت دین و حقانیت آن از منابع ب ) نقش کاشفیت در وارد مسکوت در شریعت ◄ فهم وضعیت و ماهیت محتوای دین اساساً این بحث جای تامل دارد که دین در صورتی قابل دفاع و پذیرش است که معقول باشد یعنی هیچ دینی مقبول نیست مگر آنکه معقول باشد و این معقولیت در گوهر و ذات اسلام امری است انفکاک ناپذیر.
محتوای دین، محتوایی خردپذیر و عقلانی است؛ قبول مبدأ و استدلال برآن جنبه عقلانی دارد.
برهان نظم دارای دو مقدمه است یک مقدمه آن حسی و مقدمه دیگر آن عقلی است و اگر روح این برهان را بکاویم به عقلی بودن آن دست می یابیم.
بیان غیر معقول و غیر استدلالی دین یا تبیین آن در قالب تقلیدی، سنتی و رایج کاری خطاست که در نهایت به انزوای دین و ایمان می انجامد.
بیان دین باید بربنیادهای عقلی استوار باشد یعنی در مقام بیان و ترویج دین، باید چنان زمینه آماده شود که با وضعیت والا و متین محتوا و مراد، منطبق باشد.
اسلام یک مسلک جامع نگر و قابل انطباق با هر عصر و دوره است و ضرورت این دین عقلانی و منطقی باید با اسلوب و روشهای عقلی و منطقی، تبلیغ و ترویج شود.
و اینک جواب چند شبهه: 1.
جایگاه تعبد در دین چیست آیا تعبد در دین باعث جمود فکری و تعطیل کردن نمی باشد ؟
جواب: ما در دین تعبد داریم ولی نه تعبد صرف ،تعبدی مبرهن مستدل .
ما با عقل و استدلال عقلی ،اصل ضرورت بعثت را اثبات می کنیم ما اغاز حرکت فکری و معرفتمان از عقل است و بعد به ضرورت دین می رسیم .
وقتی به دین و به ضرورت وحی و نبوت رسیدیم و خداوند را به عنوان مبدأ تشریع شناختیم و گفتیم خداوند هر امر و نهی ای که می کند بر اساس حکمی است و این جا جای تعبد است ،دین عقل را محصور نمی کند .دین محدودیت های عقل را به او نشان میدهد گویی بینایی اش همه جا کارایی ندارد .بسیاری از نقاط سقوط را نمی بیند دین ،حدود را به او نشان میدهد.
2- ایا این از نقض عقل ماست که ظرفیت ادراک بعضی از فلسفه های دینی را ندارد ؟
جواب: برخی از اصولیان مثل مرحوم کمپانی و شاگردان ایشان مثل مرحوم مظفر قائلند که در بحث مستقلات عقلیه (مقدماتش ،مقدمات عقلی است ) در اصل حکمی که عقل می کند حجت و حکم شرعی است .البته با مقدمات و شرایطی که داردمثل این که از زمان پیامبر و امام معصوم می شنویم ما به وسیله عقل می توانیم در برابر خدا احتجاج کنیم و مقدمه ای از شرع (مقدمه ای از عقل و مقدمه ای از شرع ) قطعی که بدست می اید ان هم شرعی دارد .
پس باید به یک معنا بگوئیم عقل بر شرع رتبتا مقدم است برای این که ما اصل ضرورت شریعت را با عقل اثبات می کنیم یعنی پیش از این که به دین و دین داری برسیم از عقل کمک می گیریم .
3- چرا خداوند عقل را کامل نیافرید تا به بنهایی بتوانند کل مسایل علمی و دینی را بفهمند و نیازی به ارسال رسل نباشد؟
ما ابتدا باید بفهمیم چه نیازی به دین داریم به عقل خود به کمبودها و نیازمای زندگی پی ببریم ان گاه در صورت ناتوانی راه های انسانی در تأمین ان ها ، به دین و دستورهای الهی مراجعه می کنیم و نیازمنی ما با عقل و علم تأمین می شود و برای اثبات ان نیازی به راه دیگری نیست .
مثلا نیازمندی های اقتصادی را علم اقتصاد و نیازمندی های حقوقی را رأی اکثریت مردم حل می کند .
دسته دیگری از نیازها با علم وفلسفه وقراردادهای اجتماعی حل نمی شود مثل موجودی مقدس این احساسی است که کم و بیش در بین انسانها یافت می شود و نام آن را رابطه انسان با خدا می نهیم.
این جا جای دین است نه جای دیگر.
پس دین فقط ارتباط با خداست و نباید در امور سیاسی و اقتصادی و قوانین مدنی و تجاری و روابط بین الملل دخالت داشته باشد زیرا خود مردم می توانند این موارد راحل کنند طبق نظر این افراد اگر در منابع دینی مانند قران راجع به این مسایل بیاناتی با شد به عنوان اصل دین همین رابطه انسان با خداست.
جواب: این که گفته اند علم و فلسفه می تواند به سایر نیازها پاسخ دهد می گوییم ایا جواب واقعی به نیارها می دهد یا این که جوابی است که فقط هر کسی خود را با ان قانع می کند اگر واقعا حقی وجود دارد و باید ان را کشف کرد پس چرا علم نتوانسته است راه واحدی را ترای احکام حقوقی وسیاسی ارائه دهد تامشکل بشر در این موارد که گاهی در مقابل یکدیگرند ؟
پس علم به تنهایی راهی نشان نمی دهد یعنی علم از ان جهت که علم تجریس است نمی تواند بگویید فلان قاعده صحیح است یا نه ؟
حسن عدل و قبح ظلم از بدیهات عقل است اما این مطلب چه اندازه می تواند نیاز بشر را رفع کند؟مشکل اصلی تشخیص مصادیق عدل است .ایا تساوی ارث زن ومرد عدل است یا اختلاف در ان ها؟
پس می گوئیم که اولا کار عقل ،درک همه قضایا نیست بلکه فقط مفاهیم کلی را درک می کند و اگر بگویند که احتیاجی به دین نداریم و عقل وعلم کافی است می گوییم اگر عقل و علم کافی بود این اختلافات و جنگ ها بر سر مسایل حقوقی وسیاسی از چیست؟
ما می گوییم باید قلمروی دین را از راه دروی دینی فهمید .
این از نظر ما این است که اثبات کنیم چه کسی ما را افریده و یا اصلا چنین کسی وجود دارد یا نه؟
ما معتقدیم کسی که ما را افریده است اختیار هستی ما در دست اوست ما مطلقا حق هیچ گونه اظهار نظری در مقابل نظر او نداریم وقتی که او مالک ماست باید خود بگوید چگونه عبادتش می کنیم حاصل این که حقیقت دین این اید که خدا را بشناسیم وطبق اراده او عمل کنیم و برای فهم اراده او به عقل مراجعه کرده ودر جایی که عقل نمی تواند تعیین کند به وحی مراجعه کنیم پس راه تعیین قلمرو دین راه درون دینی است.
منابع: اصول کافی ،ج 1 کتاب العقل و الجهل ، ص 12