مخفى نماند که هرگاه حق خویشاوندى و فامیلى مورد تاءکید باشد پس نزدیکترین و مرتبطترین خویشاوندى از طریق ولادت است که این حق در آن مورد تاءکید بیشتر قرار گرفته و مضاعف مى شود.
پیامبر (ص ) فرمود: (( هیچ فرزندى حق پدرش را نمى تواند ادا کند تا او را ببیند که برده است ، پس او را بخرد و آزاد کند.)) (۱۳۵۲)
رسول خدا (ص ) فرمود: (( احسان به پدر و مادر از نماز، حج ، عمره و جهاد در راه خدا بالاتر است .)) (۱۳۵۳)
آن حضرت فرمود: (( هرکه صبح کند در حالى که پدر و مادر از او راضى باشند دو دروازه اى را که به سوى بهشت گشوده است در اختیار دارد و اگر شب کند و پدر و مادر از او راضى باشند باز هم به همین صورت خواهد بود و اگر از پدر و مادر، یکى از او راضى باشد یک دروازه گشوده در اختیار اوست .
و هر که صبح کند در حالى که پدر و مادرش از او ناراضى باشند، دو دروازه گشوده به سوى آتش دوزخ دارد و اگر شب کند بازهم به همین صورت خواهد بود و اگر از پدر و مادر یکى از او ناراضى باشد یک دروازه دارد، هر چند که آن دو ستمگر باشند، هر چند که ستمگر باشند، هر چند که ستمگر باشند.)) (۱۳۵۴)
آن حضرت فرمود: (( بوى بهشت از فاصله پانصد سال به مشام مى رسد؛ با این همه عاق والدّین و قاطع رحم آن را استشمام نمى کنند.))
(۱۳۵۵) از آن حضرت نقل شده است که فرمود: (( به مادر، پدر، خواهر، برادر، سپس به هر که نزدیکتر است نیکى کن .)) (۱۳۵۶)؛
و نیز نقل شده است که (( خداى تعالى به حضرت موسى فرمود: اى موسى ، همانا کسى به پدر و مادرش نیکى کند و عاق من باشد، او را نیکوکار قلمداد مى کنم و هر که به من نیکى کند و عاق پدر و مادرش باشد، او را عاق به حساب مى آورم .))
آن حضرت فرمود: (( هر کسى که صدقه اى از طرف پدر و مادرش بدهد، در صورتى که آنها مسلمان باشند، اجر آن صدقه اى از طرف پدر و مادرش بدهد، در صورتى که آنها مسلمان باشند، اجر آن صدقه براى پدر و مادرش خواهد بود و براى خودش نیز همان قدر اجر است ، بدون این که از اجر آنها چیزى کم شود.)) (۱۳۵۷) مالک بن ربیعه مى گوید: (( در آن بین که ما خدمت رسول خدا (ص ) بودیم ناگاه مردى از قبیله بنى سلمه آمد، عرض کرد: یا رسول اللّه ، آیا چیزى از احسان به پدر و مادرم باقى مانده است که بعد از وفاتشان انجام دهم ؟
پیامبر (ص ) فرمود: آرى ، درود بر ایشان و طلب مغفرت براى آنها و اجراى عهدى که دارند و احترام به دوستانشان و صله رحم که انجام پذیر نیست ، مگر به وسیله آنها.)) (۱۳۵۸) آن حضرت فرمود: (( از بالاترین خوبیها آن است که شخص با هر که دوست پدرش بود، مرتبط شود.)) (۱۳۵۹) پیامبر (ص ) فرمود: (( احسان به مادر، دو برابر احسان به پدر است .)) (۱۳۶۰) آن حضرت فرمود: (( دعاى مادر زودتر به اجابت مى رسد، گفتند: یا رسول اللّه !
چرا این طور است ؟
فرمود: او مهربان تر از پدر است و دعاى خویشاوندان بدون اجابت نمى ماند.)) (۱۳۶۱) مردى از پیامبر (ص ) پرسید: (( یا رسول اللّه ، به چه کسى احسان کنم ؟
فرمود: به پدر و مادرت .
عرض کرد: پدر و مادر ندارم ، فرمود: به فرزندانت زیرا همان طورى که پدر و مادرت بر تو حق دارند فرزندانت نیز بر تو حق دارند.)) (۱۳۶۲) آن حضرت فرمود: (( خدا بیامرزد پدرى را که به فرزندش در کار خیر کمک کند.)) (۱۳۶۳) یعنى او را با بدرفتارى وادار به عاق شدن نکند، و گفته اند: (( فرزند تو گل خوشبوى تو است ، هفت سال او را مى بویى و هفت سال خدمتگزار تو است و پس از آن یا دشمن تو و یا شریک تو خواهد بود.)) آن حضرت فرمود: (( از جمله حقوق فرزند بر پدر آن است که او را خوب ادب کند و نام نیکو بر او بگذارد.)) (۱۳۶۴) مردى نزد عبداللّه بن مبارک آمد و از یکى از فرزندانش شکایت کرد پرسید: آیا او را نفرین کرده اى ؟
گفت : آرى ، گفت : تو او را فاسد کرده اى .)) مستحب است که با فرزند مدارا کنند، (( اقرع بن حابس دید که پیامبر (ص ) فرزندش حسن (ع ) را مى بوسد.
گفت : من ده فرزند دارم ، هیچ کدام را نبوسیده ام ، فرمود: همانا کسى که رحم نکند، مورد ترحم قرار نمى گیرد.)) (۱۳۶۵) عایشه مى گوید: رسول خدا (ص ) به من فرمود: (( صورت اسامه را بشوى .
پس شروع به شستن آن کردم و من ابا داشتم پیامبر (ص ) دست مرا کنار زد و خود صورت اسامه را شست و او را بوسید، سپس فرمود: اسامه به ما نیکى مى کرد در حالى که او جاریه (کنیز) نبود.)) (۱۳۶۶) پاى امام حسن (ع ) لغزید، در حالى که پیامبر (ص ) روى منبر بود، از منبر پایین آمد و این آیه را خواند: (( انما اموالکم و اولادکم فتنه .
)) (۱۳۶۷) - (۱۳۶۸) عبداللّه بن شداد مى گوید: (( در آن میان که رسول خدا (ص ) با مردم نماز مى خواند، ناگاه ، حسین (ع ) آمد و در حالى که آن حضرت در حال سجده بود بر گردن او سوار شد، پیامبر (ص ) نماز جماعت را طولانى ساخت به حدى که گمان کردند اتفاق افتاده است ؛ همین که پیامبر نمازش را تمام کرد، پرسیدند: سجده را به قدرى طول دادید که گمان کردیم اتفاقى افتاده است .
فرمود: پسرم روى شانه من سوار شده بود، نخواستم که پیش از برآوردن حاجتش تعجیل کنم .)) (۱۳۶۹) آن حضرت فرمود: (( بوى فرزند از بوهاى بهشت است .)) (۱۳۷۰) این بود اخبارى که بر حق پدر و مادر و کیفیت اداى حق آنان تاءکید داشت .
از آنچه درباره حق برادرى گفتیم به دست مى آید که رابطه پدر و مادر از رابطه برادرى مهمتر است ، بلکه دو مطلب اینجا فزونى دارد: یکى آن که بیشتر دانشمندان برآنند که اطاعت پدر و مادر در شبهات واجب است هر چند که در حرام محض واجب نیست ، حتى اگر جداى از آنها غذا بخورى و از او دلگیر شوند، باید با آنها غذا بخورى ، زیرا ترک شبهات از پرهیزگارى است ولى خشنودى پدر و مادر لازم و حتى است .
همچنین حق ندارى سفر مباح و یا مستحبى را جز با اجازه آنها انجام دهى ، و رفتن دنبال دانش مستحب است مگر در پى علم واجب از قبیل نماز و روزه باشى و در شهر محل زندگى ات کسى نباشد که بیاموزد مانند کسى که از اول در شهرى اسلام مى آورد که در آن کسى نیست احکام اسلام را به او بیاموزد پس باید مهاجرت کند و به حق والدین مقید نباشد.
ابوسعید خدرى گوید: (( مردى از یمن به نزد رسول خدا (ص ) مهاجرت کرد و قصد جهاد داشت .
پیامبر (ص ) فرمود: (( نزد پدر و مادرت برگرد و از آنها اجازه بگیر اگر اجازه دادند، جهاد برو، اگر نه هر چه مى توانى به آنها خوبى کن که پس از یکتاپرستى ، نیکى به پدر و مادر بهترین صفتى است که خدا را با آن دیدار مى کنى .)) (۱۳۷۱) مرد دیگرى خدمت پیامبر (ص ) رسید تا درباره جنگ مشورت کند؛ فرمود: (( آیا مادر دارى ؟
عرض کرد: آرى ، فرمود: در خدمت او باش زیرا بهشت زیر پاى مادران است .)) (۱۳۷۲) دیگرى آمد، تا با پیامبر (ص ) براى هجرت بیعت کند و گفت : خدمت شما نرسیدم ، مگر این که پدر و مادرم را گریاندم .
فرمود: (( نزد آنها برگرد و آنها را چنان که گریانده اى ، خندان ساز.)) (۱۳۷۳) پیامبر (ص ) فرمود: (( حق برادر بزرگتر بر برادر کوچکتر همچون حق پدر بر فرزندان است .)) (۱۳۷۴)؛ و آن حضرت فرمود: (( هرگاه مرکب کسى از شما چموشى کرد یا همسرش و یا یکى از خاندانش بد خلق بود در گوشش اذان بگویید.)) (۱۳۷۵) مى گویم : از طریق خاصه (شیعه ) در کافى به سند صحیح از ابوولاد حناط نقل شده است که مى گوید: (( از امام صادق (ع ) راجع به آیه شریفه (( و بالوالدین احسانا ع(( (۱۳۷۶) پرسیدم : مقصود این این احسان چیست ؟
فرمود: احسان آن است که با پدر و مادر به نیکى معاشرت کنى و آنها را مجبور نکنى تا چیزى را که احتیاج دارند از تو بخواهند، هر چند بى نیاز باشند (تو وظیفه ات را انجام بده ) مگر خداى تعالى نمى فرماید: (( لن تنالوا لبر حتى تنفقوا مما تحبون .
)) (۱۳۷۷) راوى مى گوید: آنگاه امام صادق (ع ) فرمود: (( و اما یبلغن عندک الکبر احدهما او کلاهما فلا تقل لهما اف و لا تنهرهما؛ )) یعنى اگر تو را دلتنگ کردند به آنها اف مگو اگر تو را زدند با آنها تندى نکن ؛ و فرمود: (( و قل لهما قولا کریما )) (۱۳۷۸) یعنى اگر تو را زدند، بگو: خدا شما را بیامرزد، این سخن ارزشمند و کریمانه است از جانب تو، و فرموده است : (( واخفض لهما جناح الذل من الرحمه )) (۱۳۷۹) فرمود: یعنى : دیدگانت را به آنها خیره نکن بلکه با مهربانى و دلسوزى نگاه کن صدایت را از صداى آنها بلندتر نکن و دستت را بالاى دست آنها نگیر و در راه رفتن جلوتر از آنها حرکت نکن .)) (۱۳۸۰) از آن حضرت است : (( مردى نزد پیامبر (ص ) آمد، عرض کرد: یا رسول اللّه مرا سفارشى کن ، فرمود: چیزى را شریک خدا قرار نده ، اگر چه تو را در آتش بسوزانند و شکنجه کنند، باید دلت به ایمان محکم باشد، و فرمان پدر و مادرت را ببر و به آنها نیکى کن ، زنده باشند یا مرده و اگر دستور دادند، خاندان و مالت را کنار بگذار، که این کار از ایمان است .)) (۱۳۸۱) از آن حضرت نقل شده است : (( پرسیدند: چه اعمالى بالاتر است ؟
فرمود: نماز سر وقت و نیکى به پدر و مادر و جهاد در راه خدا.)) (۱۳۸۲) از آن حضرت نقل شده که فرمود: (( مردى خدمت رسول خدا (ص ) آمد، عرض کرد: یا رسول اللّه ، من به جهاد علاقه دارم و با نشاطم ، فرمود: بنابراین در راه خدا جهاد کنى که اگر کشته شوى در نزد خدا زنده خواهى بود و روزى مى خورى و اگر بمیرى اجرت با خداست و اگر برگردى مانند روزى که متولد شده اى از گناهان پاک هستى ؛ عرض کرد: یا رسول اللّه من پدر و مادر پیرى دارم به گمان خود با من انس گرفته اند و از رفتن من به جهاد ناراضى هستند.
رسول خدا (ص ) فرمود: در این صورت در خدمت آنان باش ، سوگند به آن که جان من در دست اوست ، الفت یک شبانه روز آنها با تو از جهاد یک سال بهتر است .)) (۱۳۸۳) از آن حضرت است که فرمود: (( مردى خدمت پیامبر (ص ) آمد، عرض کرد: یا رسول اللّه : به چه کسى احسان کنم ؟
فرمود: به مادرت ، گفت : بعد به که ؟
فرمود: به مادرت ، عرض کرد: سپس به که ؟
فرمود: به مادرت ، عرض کرد: بعد از آن به که ؟
فرمود: به پدرت .)) (۱۳۸۴) از عمار بن حیان نقل شده است که مى گوید: (( به امام صادق (ع ) خبر دادم که پسرم اسماعیل با من خوشرفتارى مى کند.
فرمود: من هم او را دوست داشتم و اکنون علاقه ام به او بیشتر شد، همانا خواهر رضاعى رسول خدا (ص ) نزد آن حضرت آمد، چون او را دید، شادمان شد و روپوش خود را براى او گسترد و او را روى آن نشاند سپس رو به او کرد و سخن مى گفت و تبسم مى فرمود تا او برخاست و رفت و برادرش آمد، حضرت آن رفتارى را که با خواهرش کرده بود، با او نکرد.
عرض کردند: چرا رفتارى که با خواهرتان کردید با این که او مرد است با او چنین رفتارى نکردید؟
فرمود: چون آن خواهر نسبت به پدر و مادرش خوشرفتارتر بود.)) (۱۳۸۵) از زکریا بن ابراهیم نقل شده که مى گوید: (( من نصرانى بودم و اسلام آوردم و به مکه رفتم ؛ خدمت امام صادق (ع ) رسیدم و عرض کردم : من نصرانى بودم و مسلمان شده ام .
فرمود: از اسلام چه دیدى ؟
گفت : این سخن خداى تعالى را: (( هاکنت تدرى ما الکتاب و لا الایمان و لکن جعلناه نورا نهدى به من نشاء من عبادنا (۱۳۸۶)، فرمود: بیقین خداوند تو را راهنمایى کرده است .
آنگاه سه مرتبه فرمود: خدایا هدایتش کن !
پسرم هرچه مى خواهى بپرس .
عرض کردم : پدر، مادر و خانواده ام نصرانى هستند، و مادرم نابیناست ، من همراه آنها باشم و در ظرف آنها غذا بخورم ؟
فرمود: آیا آنها گوشت خوک مى خورند؟
عرض کردم : نه ، بلکه با آن تماس هم ندارند، فرمود: اشکالى ندارد، مواظب مادرت باش و با او خوشرفتارى کن و چون از دنیا رفت او را به دیگرى وامگذار، خودت به کار او اقدام کن و به کسى نگو که نزد من آمده اى تا در منى پیش من آیى - ان شاء اللّه تعالى - زکریا مى گوید: در منى خدمت امام (ع ) رسیدم در حالى که مردم اطرافش را گرفته بودند و او مانند آموزگار کودکانى بود که گاهى این و گاهى آن ، سؤ ال مى کردند، و چون به کوفه رفتم نسبت به مادرم مهربانى کردم و خودم به او غذا مى دادم و جامه و سرش را نظافت مى کردم و خدمتکارش بودم ، مادرم به من مى گفت : پسرم تو زمانى که دین مرا داشتى چنین رفتار با من نمى کردى ، این چه رفتارى است که از تو مى بینم از زمانى که از دین ما رفته اى و به دین پاک وارد شده اى ؟
گفتم : مردى از فرزندان پیغمبر به من این طور دستور داده است .
مادرم گفت : آن مرد پیغمبر است ؟
گفتم : نه ، بلکه پسر پیغمبر است ، گفت : نه ، آن مرد، خود پیامبر است ، زیرا دستورى که به تو داده است از سفارشهاى پیامبران است ، گفتم : مادرجان ، پس از پیامبر ما پیامبرى نباشد و او پسر پیامبر است .
گفت : دین تو بهترین دین است ، آن را به من تعلیم ده ، من اسلام را به او عرضه داشتم و او مسلمان شد و برنامه اسلام را به او آموختم ، او نماز ظهر، عصر، مغرب و عشاء را خواند و در همان شب عارضه اى به او رخ داد، به من گفت : پسرم آنچه به من آموختى دوباره بیاموز من آنها را تکرار کردم ، مادرم اقرار کرد و از دنیا رفت و چون صبح شد، مسلمانان آمدند، او را غسل دادند و من خود به جنازه او نماز خواندم و او را در قبرش گذاشتم .)) (۱۳۸۷) از ابراهیم بن شعب نقل شده که مى گوید: (( به امام صادق (ع ) عرض کردم : پدرم به حدى پیر و ضعیف شده است که او را براى قضاى حاجت بر پشت خود حمل مى کنم ، فرمود: تا آن جا که مى توانى خودت این کار را بکن و با دست خودت لقمه را در دهانش بگذار تا سپر آتش فردایت باشد.)) (۱۳۸۸) جابر مى گوید: (( شنیدم مردى به امام صادق (ع ) عرض مى کرد: من پدر و مادرى دارم مخالف مذهب شیعه ؛ حضرت فرمود: با آنها خوشرفتارى کن چنانکه با مسلمانهاى دوست ما خوشرفتارى مى کنى .)) (۱۳۸۹) از امام باقر (ع ) روایت شده است که فرمود: (( سه چیز است که خداى تعالى به هیچ کس اجازه تخلق از آنها را نداده است : اداى امانت به نیکوکار و بدکار؛ وفاى به عهد، نسبت به نیکوکار و بدکار؛ و نیکى کردن به پدر و مادر خواه نیکوکار باشند و خواه بدکار.)) (۱۳۹۰) سدیر مى گوید: (( به امام صادق (ع ) عرض کردم : آیا فرزند مى تواند پاداش پدرش را بدهد (جبران زحمات او را بکند)؟
فرمود: پاداشى براى پدر میسر نیست مگر در دو صورت : پدر مرده باشد و پسرش او را بخرد و آزاد کند، یا پدر بدهکار باشد و پسر بدهى او را بپردازد.)) (۱۳۹۱) و از آن حضرت است که فرمود: (( همانا بنده اى در زمان حیات پدر و مادر، به آنها نیکى مى کند و بعد که مى میرند بدهى آنها را نمى پردازد و بر ایشان طلب آمرزش نمى کند، خداوند او را عاق و نافرمان مى نویسد ولى بنده دیگرى که در زمان حیات پدر و مادر، عاق آنها مى شود و به آنها نیکى نمى کند ولى پس از مردن بدهى آنها را مى پردازد و بر ایشان طلب آمرزش مى کند، خداى تعالى او را نیکوکار مى نویسد.)) (۱۳۹۲) از امام صادق (ع ) است که فرمود: (( چه مانعى دارد که مردى از شما به پدر و مادرش نیکى کند خواه زنده باشد و خواه مرده ؛ از جانب آنها نماز بخواند و صدقه دهد و حج گزارد و روزه بگیرد تا آنچه کرده ثوابش از آنها باشد و همان قدر ثواب هم براى خود او باشد تا خداى تعالى به وسیله احسان و صله او خیر فراوانى به او عطا کند.)) (۱۳۹۳) از آن حضرت است که فرمود: (( از سنت و احسان به پدر آن است که مرد، به اسم پدرش کنیه بگیرد.)) (۱۳۹۴) از ابوالحسن امام کاظم (ع ) است که فرمود: (( مردى از رسول خدا (ص ) پرسید: حق پر بر فرزند چیست ؟
فرمود: او را به نام نخواند و جلوتر از او راه نرود و پیش از او ننشیند و باعث دشنام دیگران بر او نشود.)) (۱۳۹۵) در روایت صحیح از معمر بن خلاد نقل شده است که مى گوید: (( به امام رضا (ع ) عرض کردم : آیا مى توانم پدر و مادرم را به صورتى که مذهب حق را نشناسند دعا کنم ؟
فرمود: بر ایشان دعا کن و از طرف آنها صدقه بده و اگر زنده اند ولى مذهب حق را نمى شناسند با آنها مدارا کن ، زیرا رسول خدا (ص ) فرمود: همانا خداوند مرا به رحمت فرستاده نه به نافرمانى .)) از امام باقر (ع ) است که فرمود: (( رسول خدا (ص ) در سخنى از سخنان خود، فرمود: از آزردن پدر و مادر بپرهیزید، زیرا بوى بهشت را از فاصله هزار سال استشمام کنند ولى عاق والدین و قاطع رحم و پیرمرد زناکار و آن که جامه اش را از روى کبر و فخرفروشى بر زمین کشد، آن را استشمام نکند و براستى که بزرگى از آن پروردگار عالمان است .)) از آن حضرت است که فرمود: (( پدرم به مردى نگاه کرد در حالى که پسر آن مرد همراهش بود و او به شانه پدرش تکیه داده بود، فرمود: پدرم تا وقتى که زنده بود با آن پسر سخن نگفت .)) (۱۳۹۶) از امام صادق (ع ) است که فرمود: (( هرکس به پدر و مادر خود از روى دشمنى نظر کند، در حالى که آن دو به وى ستم کرده باشند، خداوند نمازش را نپذیرد.)) (۱۳۹۷) از آن حضرت است که فرمود: (( اگر خداوند چیزى را کمتر از اف مى دانست از آن نهى مى کرد و آن کمترین مرتبه آزردن است و از جمله آزار والدین نگاه خیره بدانهاست .)) (۱۳۹۸) از آن حضرت است که فرمود: (( رسول خدا (ص ) فرموده است : بالاتر از هر نیکى ، نیکى دیگرى است تا این که انسان در راه خدا شهید شود، دیگر بالاتر از آن نیکى نیست .
و بالاتر از هر آزار، آزارى است تا این که کسى پدر و مادرش را به قتل رساند و چون چنین کند بالاتر از آن ، نافرمانى نباشد.)) (۱۳۹۹) از زید بن على به نقل از پدرش و او از جدش روایت شده که فرمود: (( رسول خدا (ص ) فرمود: همان گونه که فرزند عاق والدین مى شود، والدین نیز عاق فرزند مى شوند.)) پیامبر (ص ) فرمود: حق فرزند بر پدرش آن است که اگر پسر است ، پدر، مادر فرزند را گرامى بدارد و نام نیکو بر او بگذارد و قرآن را به او بیاموزد و پاک بدارد و شنا به او تعلیم دهد؛ و اگر دختر است ، مادرش را احترام کند و نام خوب بر او بگذارد، سوره نور را به او بیاموزد و سوره یوسف را به او تعلیم ندهد و او را در بالا خانه ها سکونت ندهد و هر چه زودتر او را به خانه شوهر بفرستد.)) (۱۴۰۰) از ابوالحسن امام کاظم (ع ) است که فرمود: (( مردى خدمت پیامبر (ص ) آمد و عرض کرد: یا رسول اللّه ، پسر من به من چه حقى دارد؟
فرمود: اسم خوب بر او بگذارى و ادب نیکو دهى و او را به کار خوبى بگمارى .)) (۱۴۰۱) از امام صادق (ع ) است که فرمود: (( رسول خدا (ص ) فرموده است : خدا آن پدر و مادرى را بیامرزد که به فرزندانشان در نیکوکارى کمک کنند.)) (۱۴۰۲) در روایت دیگرى آمده است : (( گفتم : چگونه به نیکوکارى اش کمک کند؟
فرمود: آسانش را بپذیرد و از دشوارش چشم پوشى کند و او را به بدى متهم و وادار به کار سخت نکند و بین این حالت پدر و آن که در حدى از حدود کفر قرار گیرد چیزى نیست ، مگر آن که وارد نافرمانى و یا قطع رحم گردد.)) (۱۴۰۳) از آن حضرت است که فرمود: (( رسول خدا (ص ) فرموده است : بچه ها را دوست بدارید و با آنها مهربان باشید و هرگاه وعده اى به آنها دادید وفا کنید، زیرا آنها جز شما که به آنها روزى مى دهید کسى دیگرى را نمى بینند.)) (۱۴۰۴) از آن حضرت روایت شده است که فرمود: رسول خدا (ص ) فرموده است : هر که فرزندش را ببوسد خداوند برایش حسنه اى بنویسد و هر کس خوشحالش کند، خداوند او را روز قیامت خوشحال کند و هر که به فرزندش قرآن بیاموزد، روز قیامت پدر و مادر را بخوانند و بر آنها جامه فاخر بپوشانند در حالى که نور آنها چهره اهل بهشت را روشن مى کند.)) (۱۴۰۵) از آن حضرت است که فرمود: (( مردى از انصار، عرض کرد: به چه کسى نیکى کنم ؟
فرمود: به پدر و مادرت ، عرض کرد: از دنیا رفته اند فرمود: به فرزندانت .)) (۱۴۰۶) از آن حضرت است که فرمود: (( مردى خدمت پیامبر (ص ) آمد عرض کرد: من صاحب دخترى شدم و او را تربیت کردم تا بالغ شد، لباس و زیور بر او پوشاندم ، سپس او را کنار چاهى قدیمى آوردم و داخل چاه افکندم و آخرین جمله اى که از او شنیدم ، مى گفت : آى پدر!!
کفاره این عمل من چیست ؟
فرمود: آیا مادرت زنده است ؟
عرض کرد: خیر، فرمود: خاله ات زنده است ؟
عرض کرد: آرى ، فرمود: پس به او نیکى کن زیرا او به منزله مادر تو است و باعث محو شدن آن گناه تو مى شود، راوى مى گوید: به امام صادق (ع ) عرض کردم : چه وقت آن کار را مرتکب شده است ؟
فرمود: در جاهلیت که مردم عرب دختران خود را از ترس این که مبادا اسیر و در میان قوم دیگر صاحب فرزند شوند مى کشتند.)) (۱۴۰۷) حقوق زر خرید (برده ) ابوحامد گوید: بدان که حقوق رابطه زناشویى در آداب نکاح گذشت ؛ اما ملک یمین (رابطه بردگى ) نیز حقوقى را در معاشرت ایجاب مى کند که انسان ناگزیر از رعایت آنهاست .
از جمله آخرین وصیت رسول خدا (ص ) آن است که فرمود: (( درباره بردگانتان از خدا بترسید؛ از آنچه خود مى خورید به آنها بخورانید و از آنچه مى پوشید بر آنها بپوشانید و بیش از حد توانشان آنها را به کارى وادار نکنید؛ هر کدام را مایلید نگاه دارید و اگر نمى خواهید، بفروشید.
آفریدگان خدا را نیازارید، زیرا خداوند، شما را مالک آنها قرار داده است و اگر مى خواست آنها را مالک شما مى ساخت .)) (۱۴۰۸) آن حضرت فرمود: (( خوراک و لباس معمولى حق بردگان است و کسى حق ندارد آنها را به کار طاقت فرسا وادارد.)) (۱۴۰۹)؛ و فرمود: (( حیله گر، متکبر، خیانتکار و کسى که با برده اش بدرفتارى کند وارد بهشت نمى شود.)) (۱۴۱۰) گویند: (( مردى نزد رسول خدا (ص ) آمد؛ عرض کرد: یا رسول اللّه !
چند بار از گناه خدمتکار بگذریم ؟
رسول خدا (ص ) جواب نداد؛ سپس گفت : هر روز هفتاد بار از او درگذر.)) (۱۴۱۱) کنیزى به ابودرداء گفت : یک سال است که به تو زهر مى خورانم و در تو هیچ اثرى نکرد.
پرسید: چرا این کار را مى کردى ؟
گفت مى خواستم از دست تو راحت شوم .
ابودرداء گفت : برو، تو در راه خدا آزادى .
به احنف بن قیس گفتند: بردبارى را از که آموختى ؟
گفت : از قیس بن عاصم .
پرسیدند: چه اطلاعى از بردبارى او دارى ؟
گفت : روزى در حالى که در خانه اش نشسته بود، کنیزش سیخ کبابى آورد؛ سیخ از دستش روى پسر او افتاد و او را مجروح کرد و بعد او مرد.
کنیز سخت ترسید، اما او گفت : ترس این کنیز جز با آزاد کردن ، آرام نخواهد شد.
این بود که به او گفت : تو آزادى در راه خدا هیچ باکى نداشته باش .
عوف بن عبداللّه وقتى که غلامش نافرمانى مى کرد، مى گفت : چقدر تو به آقایت شباهت دارى !
آقاى تو نافرمانى مولاى خودش را مى کند و تو نیز نافرمانى مولاى خودت را مى کنى .
روزى او را خشمگین کرد، گفت : مى خواهى تو را بزنم ؟
برو که آزادى .
میمون بن مهران ، مهمانى داشت .
به کنیزش گفت : زود شام را بیاور، و او با شتاب آمد و در حالى که بشقابى پر از غذا در دست داشت پایش لغزید و هر چه در بشقاب بود روى سر اربابش ریخت .
میمون به او گفت : اى کنیز مرا سوزاندى .
کنیز گفت : اى آموزگار نیکى و تربیت دهنده مردم به این سخن خداى تعالى توجه کن !
گفت : خدا چه فرموده است ؟
گفت : مى فرماید: (( (( والکاظمین الغیظ)) )) (۱۴۱۲)، گفت : تو خشم مرا فرو نشاندى .
کنیز گفت : (( (( والعافین عن الناس )) )) گفت : از تو گذشتم .
کنیز گفت : بیشتر لطف کن !
که خداى عز و جل فرموده است : (( (( واللّه یحب المحسنین )) ؛ )) گفت : تو در راه خدا آزادى .
ابن منکدر مى گوید: مردى از اصحاب رسول خدا (ص ) غلامش را کتک زد، آن غلام چندین بار مى گفت : تو را به خدا!
به خاطر خدا از تو درخواست مى کنم !
و او نمى بخشید، رسول خدا (ص ) فریاد آن غلام را شنید؛ نزد او رفت .
آن مرد وقتى که رسول خدا (ص ) را دید دست نگاه داشت .
رسول خدا (ص ) فرمود: به خاطر خدا از تو خواست تو او را نبخشیدى ، اما چون مرا دیدى دست نگاه داشتى ؟
گفت : یا رسول اللّه او در راه خدا آزاد است ؛ فرمود: (( اگر این کار را نکرده بودى ، هر آینه آتش صورتت را مى سوزاند.)) (۱۴۱۳) پیامبر (ص ) فرمود: (( هر گاه بنده اى خیرخواه مولایش باشد و خدا را خوب عبادت کند، دو مرتبه اجر دارد.)) (۱۴۱۴) وقتى ابورافع را آزاد کردند، او گریه کرد و گفت : من دو اجر داشتم ، یکى از آنها از میان رفت .
پیامبر (ص ) فرمود: (( سه گروه اول که وارد بهشت مى شوند و نخستین سه گروه که وارد آتش مى شوند به من عرضه شد، اما سه گروه اول که وارد بهشت مى شوند: شهید، برده زر خرید که خدا را خوب عیادت کند و خیرخواه مولایش باشد و پاکدامن آبرو دار عیالوار است ؛ و نخستین سه گروهى که وارد دوزخ مى شوند: فرمانرواى خودکامه ، ثروتمندى که حق اللّه را نمى دهد و تهیدست پر افاده است .)) (۱۴۱۵) از ابوسعید انصارى نقل شده که مى گوید: (( در آن میان که من غلامى را مى زدم ، از پشت سرم صدایى را شنیدم - دو مرتبه گفت - ابومسعود، توجه کن !
نگاه کردم ؛ دیدم رسول خدا (ص ) است ، تازیانه را انداختم .
فرمود: به خدا قسم ، هر آینه خداوند بر تو تواناتر است تا تو نسبت به این غلام .)) (۱۴۱۶) آن حضرت فرمود: (( هرگاه کسى از شما خادمى را خرید باید اول چیزى را که به او مى خوراند، شیرینى باشد، زیرا شیرینى گواراتر به وجود اوست .)) این روایت را معاذ نقل کرده است .(۱۴۱۷) از آن حضرت است که فرمود: (( هرگاه خدمتگزار فردى از شما غذایى براى شما آورد باید او را بنشاند و با او هم خوراک شود، و اگر این کار را نکرد باید مقدارى از غذا را به او بخوراند.)) (۱۴۱۸) در روایتى آمده است : (( هرگاه برده کسى از شما زحمت ساختن غذاى شما را بر عهده گرفت و به جاى شما گرما و مشکل و زحمت آن را تحمل کرد و آن را نزد شما حاضر کرد باید با او هم خوراک شوید و یا لقمه اى از آن غذا را بردارید - به دست خود اشاره کرد - و در دست او بگذارید و بگویید: این لقمه را بخور.)) (۱۴۱۹) مردى بر سلمان - رضى اللّه عنه - وارد شد که پیرمردى افتاده بود.
سلمان گفت : اى بنده خدا این چه حالى است ؟
گفت : خدمتگزارم را به دنبال حاجتى فرستادم نخواستم که دو کار را با هم به او واگذارم .
پیامبر (ص ) فرمود: (( همه شما چوپانید (سرپرستید) و همگى درباره رعیت (افراد تحت سرپرستى ) خود بازخواست مى شوید.)) (۱۴۲۰) پس کلیه حق مملوک آن است که صاحب وى او را در غذا و لباس خود شریک سازد و بیش از توانایى اش به کار وادار نکند و به دیده کبر و خود بزرگى به او ننگرد و از لغزش او در گذرد و موقع خشم بر او در وقت خطا و یا جنایت در نافرمانیهایش و جنایت در حق اللّه و کوتاهى در اطاعت خدا - با این که قدرت خدا بر او بالاتر از قدرت اوست - بیندیشد.