دانلود مقاله حج ابراهیمی

اصول حجّ ابراهیمی همان است که دین مُبین تشریع فرموده است و دشوار بتوان از طریق متون و اسناد برجای مانده غیر از قرآن کریم به چیزی که بتواند ترسیمی صحیح از آن بدست دهد، برسیم.

ولی از آنجا که امروز در میان مذاهبِ اسلامی بر سرِانجام حج بر نهجِ ابراهیم خلیل (ع) و آنچه منظور دین مُبین است، و بویژه در آنچه به جوانبِ سیاسی و اجتماعی و تولّی و تبرّی مربوط می شود، تفسیرهایی شده است که به نظر می رسد، طول زمان و حاکمیت امویان و عبّاسیان و برداشت های سیاسی و ملاحظات اجتماعی ای که هریک از آنان داشته اند، و نیز همسویی پاره ای از فقیهان و عالمان که خود را با آن دو حاکمیت، مربوط می دانسته اند، در ایجاد آن بی تأثیر نبوده است.

بی مناسبت نیست که اگر آثار برجای مانده از شعائر و مناسک حج ابراهیمی را بررسی کنیم.

در این بررسی، برآنیم تا آثار انحراف و زمینه های آن را بیان کرده و با مروری، تبدیل «تلبیه های ابراهیمی» به «تلبیه های جاهلی» و بهره گیری از آن در جهتِ خاطرِ مقاصد اجتماعی و سیاسی و مبانی شرک آلود، نشان دهیم.

آنچه می تواند حجّ ابراهیمی را با نشاط کند و در آن روح و احتوا بدمد، مضامین و مزامیری است که پیوسته می باید با تمسّک و توّسل بدان و با حضور دینی در حج، صدوربینشی ابراهیم خلیل (ع) و محمد حبیب (ص) را به ارمغان آورد.

و الاّ تمسّک بی روح در انجام مراسم و مواسم، یادآور حجّی است بی زیان که از بوسُفیان هم به انجام می رسیده است.

زیرا، حج به معنای عام نه خاص اسلام است; بلکه آنچه اسلام بدان دستور فرموده.

برآن اصرار دارد، حج ابراهیمی است از میان حجِّ جاهلی، حجّ حَنیفی و حجّ صابِئین.
حَجِّ ابراهیم (ع)
آنچه از مضمون اخبار و روایات عربی بدست می آید; حجّ در عصر حضرت ابراهیم (ع) به معنی قصدِ کعبه در مکّه و طواف خانه و تلبیه و اجرای سایر مناسک بود.

بت پرستی و شرک باآداب و عادات خود، بعداً، حجّ را نیز به عنوان یکی از سُنن بکار گرفت.1
حجّ در قرآن کریم، از بارزترین شعائر توحیدی دین ابراهیم (ع) است.

ابراهیم (ع) برای برپایی آن دعا کرده و آن را از مبانی عقیده توحیدی خویش قرار داده است: «وَ إذْ بَوّأْنَا لإِبراهیمَ مَکانَ البَیتِ أَنْ لاَتُشْرِکْ بِی شَیئاً وَطَهَّرْبَیتِی لِلَّطائفینَ وَ الْقَائمینَ وَ الرُکَّعِ السُّجُودِ.

وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحجَّ یأتُوکَ رِجالاً، وَعَلَی کُلِّ ضامِر، یأْتِینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمِیق.»2
«و مکان خانه رابرای ابراهیم (ع) آشکار کردیم و گفتیم: هیچ چیز را شریک من مساز و خانه مرا برای طواف کنندگان و برپای ایستادگان و راکعان و ساجدان پاکیزه بدار.

ومردم را به حجّ فراخوان تا پیاده یا سوار بر شتران تکیده از راه های دور، نزد تو بیایند.»
آنچه امروز برای پژوهندگان تاریخ ادیان جای شک نیست، برپایی خانه خدا دیگربار، توسط حضرت ابراهیم و اسماعیل ـ علیهماالسلام ـ است.

پاسداشت آن و وضع منطقه حرم، همه از سُنن اوست.3 این سنّت در میان اقوام دیگر که در هزاره پیش از میلاد مسیح (ع) یا بیشتر می زیسته اند، معمول بوده و حرمت حرم و مکه را مرعی می داشته اند.

کارشناسان کتب مقدس (عهد عتیق وجدید) و پژوهندگان ادیان، وجود حضرت ابراهیم و اسماعیل را حدود دوهزارسال پیش از میلاد مسیح، تخمین می زنند.

با این حساب از پیدایش جدید کعبه با بنای ابراهیمی اکنون حدود 40قرن می گذرد.

دیودروس سیسیلی (Diodorus of Sicily) که خود در قرن نخستین پیش از میلاد می زیسته، به هنگام ذکر نَبَطی ها سخن از کعبه به میان آورده است: «پشت سرزمین نبطی ها، سرزمینی است که در آن مکان مقدسی (هیکلی) است که همه عرب ها آن را سخت محترم می دارند.»4 پاره ای از محققین، برآنند که لفظِ «مَکُورابا» (Macoraba) ودر تلفظ یونانی «مقوروبا»، که یونانیان از آن نام شهری را مراد کرده اند، به معنی مکان.

تقرّب به خدا، همان «مکه» است.

می دانیم که کلمه «مَکْرُب» یک واژه دینی قدیمی است که مقارن هزارسال پیش از میلاد سبائیان آن را بکار می برده اند.

بَطْلمیوس (ptolemy)، منجم و جغرافیدانِ قرن دوّم میلادی به لفظ فوق اشاره کرده است.5 براین اساس می توان گفت که لفظ «مکّه» برای خانه خدا صفت و نعت است و اسم خاص نیست.

ولی براثر استعمال و اشتهار، برجای اسم نشسته است، مثل بیت المقدس که صفت برجای علم نشسته است.

معادل همین کلمه «بکّه» است که بنا بر رأی دکترجوادعلی هردو، تسمیه واحدی است و در لهجه های قبایل«ب» را از طریق قلب و ابدال، جای «میم» قرار می دهند، خاصه در لهجه های جنوبی جزیره العرب.6 پاره ای از محققین، برآنند که لفظ «بَکّه» به معنای وادی عربی، معادل دره فارسی است.

«إِنَّ أَوَّلَ بَیت وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلّذی بِبَکَّهَ مُبَارَکاً و هُدی لِلْعَالَمینَ.» (آل عمران: 96) «نخستین خانه که برای مردم بنا شده همان است که در مکه است.

خانه ای که جهانیان را سبب برکت و هدایت است».

در القاموس آورده است: بَکّهُ«تقال» لِمکّهَ، أولِمابین جَبَلَیهَا.

به نظر می رسد که: واژه «بَکْ» سامی قدیمی باشد.

کلمه «بُقعاه» عبری به معنای دره بکار رفته است و بر دره واقع بین لبنانِ ساحلی و لبنانِ شرقی که رومی ها سوریه فرو رفته می نامیدند، نهاده اند.

شهر «بَعْلبَک» ترکیبی مزجی است از دو واژه بَعْل (آلهه باستان) و بک دره.

و این همان نامی است که به مناسبت آلهه معروف سامی ها، براین شهر نهاده اند.7 امروز این دره را، دره «بُقاع» می نامند و رود لیطانی آن را مشروب می کند.

در قرآن کریم، از مکّه به نام «أُمّ القُری»8 و «قریه»9 یادشده و در سوره زُخرف، آیه 31 آن را با طائف مقایسه کرده است: «وَقَالُوا لَوْلاَنُزِّلَ هَذَا اْلقُرآنُ عَلَی رَجُل مِنَ الْقَرْیتَینِ عَظِیم.»10 «گفتند: چرا این قرآن بر مردمی از بزرگمردان آن دو قریه نازل نشده است؟» مُفسّرین، غالباً قریتین را «مکه» و «طائف» ذکر کرده اند.

مسعودی در مروج الذهب آورده است: ابراهیم پس از اقامت در مکه در حالی که اسماعیل سی ساله بود، مأمور بنای بیت شد، و با مساعدت فرزندش اسماعیل خانه را بساخت.11 آنچه که از لحاظ تاریخی قابل اهمیت و در خور توجه است، سخن مینگانا (Mingana)است که از قول کشیش سُریانی نَرْسَی (Nar sai) در باره نبرد فرزندان هاجر در (بیت عربایه) [در مرزهای شام] آورده است.

این خبر، اولین نقل قول یک تن از اهل کتاب است (متوفی سال 485میلادی) که از وجود قریش در شمال جزیره خبر می دهد و با آنچه اخباریان و نسبدانان عرب، در ارجاع نسب قریش به اسماعیل آورده اند، مطابقت دارد.12 آیات سوره مبارکه بقره (150 ـ 140) که در آنها دسیسه های یهود در میان مسلمین در باره تغییر قبله، از بیت المقدس به کعبه، محکوم می شود، می فرماید: «وَ إِنَّ الذّینَ أُوتُوا الکِتابَ لَیعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهم وَ مَااللّهُ بِغَافِل عَمَّا یعْمَلُونَ.»13 «اهل کتاب می دانند که این دگرگونی به حق و از جانب پروردگارشان بوده است و خدا از آنچه می کنید غافل نیست.» بیش از هرچیز بر آگاهی یهود از افضلیت و اقدمیت کعبه برای محل قبله، اشاره دارد.

و این می رساند که آنان پیش از ظهور اسلام بر فضایل و سوابق و اتصال آن به حضرت ابراهیم مقرّ بوده و در این باره برای اعراب سخن گفته اند.

از حج صحیح ابراهیمی غیر از آنچه قرآن کریم تعلیم می دهد، چیزی که یقین آور باشد، در حافظه تاریخی برجای نمانده است.

حج حنیفی که مدّعی پیروی از حج آن حضرت است،گذشته از آنکه در تقابل با حجّ مشرکین، طرح می شود و نیز در محیط شرک آلود جاهلی بدان عمل می شده است، چندان روشنگر نیست.

گرچه در پاره ای موارد به شبهه شرک هم آلوده است.

به عقیده ما حجّ ابراهیمی، همان حج اسلام است، ولی ارزش و مکانت این حج زمانی شناخته می شود که ما «حجّ جاهلی» و حجّ مشرکین را بازشناسیم و بتوانیم به مقایسه ای دست زنیم تا مبادکه خدای ناخواسته، رسوباتی از آن در ذهن مسلمین برجای مانده باشد و در برابر «حج ابراهیمی» که نخستین بار در این عصر رهبر کبیر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، حضرت امام خمینی ـ قدَّسَنَا اللّهُ بِسِرِّه الْعزیزِ ـ طرح افکند و بدان امر فرمود، رخ نماید.

در باره ورود شرک به جزیره العرب و شیوع آن، مورّخان گذشته، بریک نهج از قول نرفته اند; پاره ای چون هِشام کلبی در الأَصنام، برآنند که چون اسماعیل (ع) در مکه سُکنی گزید و اولاد او فزونی گرفت، به قصد معاش و بر اثر نزاع از مکه خارج شدند.

اینان به احترام کعبه و برای پاسداشت قداست آن به هنگام سفر، پاره ای از سنگ حرم را با خود به همراه می بردند.

این کار در دراز مدت باعث ایجاد بت تراشی و بت پرستی شد ودر نتیجه شرک جزیره را فرا گرفت.14 اینان در دیار غربت، برگرد همان بُتان می چرخیدند و بسان طوافِ کعبه، برآنها طواف می کردند.

ولی هشام می افزاید که اینان حج را هم بنا برارث ابراهیم و اسماعیل به جای می آوردند:«وَهُم بَعدُ یعَظِّمُونَ الکَعْبهَ و مَکّهَ، ویحُجُّونَ و یعْتَمِرُونَ، عَلَی إِرْثِ إِبراهیمَ و إِسماعیلَ ـ علیهما السَّلام ـ.»15 هِشام، همین علت گرایش به شرک و غلبه بر دین ابراهیم را، توغّل و توجه بیش از حدّی می داند که اینان برای بُتان معطوف می داشتند.

وی توضیح می دهد که با این همه، بقایایی از عهد ابراهیم واسماعیل برجای مانده بود که اهل جاهلیت، آن مناسک را با آدابِ شرک آلود در هم آمیخته بودند و انجام می دادند و حجّ جاهلی به معنای دقیق، از همین زمان شروع می شود: «وفِیهم عَلی ذَلکِ بَقایا مِنْ عَهْدِ إِبراهیمَ وإِسْماعیلَ یتنسَّکُونَ بِها: مِنْ تَعظیم الْبَیتِ، و الطّوافِ بِهِ، و الْحَجّ، و العُمْرَه، و الوُقُوفِ علی عرفه وَ مُزدَلِفه، و إِهْداءِ الْبُدْنِ،و الاِْهْلاَلِ بالْحَجِّ و الْعُمْرَهِ، مَعَ إِدْخالِهِم فِیه مَا لَیسَ مِنْهُ.»16 «با این همه، در میان ایشان، بازمانده هایی از رسوم عصر ابراهیم و اسماعیل برجای بود که از آن پیروی می کردند، همانند، تعظیم و طواف کعبه و حجّ، و عُمره و وقوف بر عَرفه و مُزدَلِفَه و قربانی شتران، و تهلیل و تلبیه در حج و عمره، با افزودن چیزهایی برآن که از آن نبود.» مراسم حجّ در جاهلیت: حج در جاهلیت از ابتدای روز نهم ذی حَجَّه، به هنگامی که خورشید نزدیک به غروب می رفت، آغاز می شد.

پیش از آن کسانی که قصد تجارت داشتند، در ماه ذی قَعده در بازار عُکاظ گرد می آمدند و به مدت بیست روز به خرید و فروش می پرداختند.

پس از انقضای مدت فوق، روانه بازار مَجَنَّه می شدند و تا پایان ماه در آنجا به داد و ستد می پرداختند.

چون هلال ذی حَجّه پدیدار می شد.

به ذِی المَجَاز می رفتند و هشت روز نیز در آنجا به دادو ستد مشغول می شدند.

روز نهم مُنادی بانگ برمی آورد که:«تَرَوَّوا بِالمَاءِ لاِنَّه لامَاءَ بِعرفَهَ وَ لاَبِمُزْدَ لِفهَ».

«ازآب به اندازه برگیرید که در عَرفه و مُزدلفه آبی نیست.» این روز را به همین مناسبت «تَرْوِیه» گفته اند.

در روز ترویه، موسمِ بازارهای حجّ جاهلی پایان می یافت.17 حُجّاج در روز نهم ذی حجّه وارد عرفه می شدند.

و بنابرنقل جاحظ، لباس خاص حجّ برتن می کردند:«کانَت سِیماء أَهلِ الحَرمَِ إِذاخَرَجوا ِالَی الحِلِّ فی غیر الاَْشْهرِ الْحُرُمِ، أَنْ یتَقَلَّدُوا القَلائدَ و یعَلِّقُوا العَلائقَ، فَإِذا أَوْجَبَ أَحَدُهُم الْحَجَّ، تَزَیا بِزی الحاج»18 «چهره اهل حرم، هنگامی که در غیرماه های حرام، از اِحرام برون می آمدند، آنسان بود که برخود گردن آویز می افکندند و کمربند می بستند.

ولی هرگاه حج بر یکی از آنان واجب می شد، خود را به لباس حاجّ می آراست.» قبل از آنکه وارد مواقف شوند، تلبید می کردند.

عمل تلبید عبارت بود از آنکه حاجّ مقداری از گیاه خطمی و آس و سِدْر را با کمی از کتیرا بهم می آمیخت و آن رادرمیان موهای سرش می نهاد، تلبید برای آن بود که از مرتب کردن مو و کشتن شپش خودداری کنند.

اُمیه بن اَبی صَلْت، حاجیان تلبید کرده رااینگونه وصف می کند: شَاحِینَ آباطَهُم لَم ینزَعُوا تَفَثَا وَلمْ یسلُّوا لَهُم قُمَّلاً وَ صِئْبانا19 «بغل های خویش را گشوده اند و موهای بهم پیچیده را از هم باز نکرده اند.

آنان نه شپشی و نه رشکی را نیز از موی باز نگرفته اند.» مَواقف: نخستین موقف، همانگونه که بیان شد عَرفَه بود که روزنهم ذی حجّه بدان وارد می شدند.

در مورد نام «عرفه» وجوهی ذکر کرده اند; ازجمله اینکه جبرئیل حضرت ابراهیم را در مشاعر می گردانید و مواضع را به او یاد می داد و او می گفت: «عَرَفْتُ» یا اینکه گفته اند آدم و حوا بعد از هبوط در اینجا، همدیگر را بازشناختند.

نیز گفته اند که در آنجا مردم با هم آشنا می شوند.20 یاقوت گفته است: عَرفه، از عرف به معنای صبر است; زیرابرای رسیدن به آن صبر فراوان باید.

و هم افزوده است که: مردم در این وقت به گناهان خویش اعتراف می کنند.21 هوتسما(Houtesma) وقوف جاهلیان رادر عرفات به وقوف یهود بربالای کوه سیناتشبیه کرده است.22 که در آنجا خداوند از طریق رعد و برق بر موسی تجلی کرد.

از آلهه جاهلیت در عرفات چیزی نمی دانیم، ولی احتمالا همان کوه «قُزَحْ» آلهه مزدلفه باشد که خدای برق و طوفان و رعد و باران بود، که پیش تر ادومی هاآنها را می پرستیدند و اکنون در میان اهل جاهلیت جز آتش افشانی برآن در مُزد لفه چیزی بر جای نمانده بود.

هر قبیله در عرفه موقف خاص داشته که اکنون جز نام چند موضع برجای نمانده است.

وحدت صفوف حاجیان در اسلام، بی هیچ امتیاز و موضعی خاص سبب شد تا اسامی آن مواضع ازیاد برود.

آنچه از این مواقف ویژه برجای مانده یکی «نَفْعَه» است مربوط به قبیله رَبیعَه که در شعر عمروبن قَمیئَه آمده است.

و مَنْزله بالحَجَّ أُخری عَرَفْتُها لَها نَفْعَهٌ لایستَطاعُ بُروحُها23 «منزلگه دیگری ازبرای اوست به نام نفعه که نتواند آن را ترک کند.» قریش و اهل مکه خود را از دیگر اعراب متمایز می دانستند و در موضعی نزدیک قربانگاه در مُزدلفه بنام «نَمِرَه» جای می گزیدند.

کوه «إِلال» درعَرفه، را معظّم می دانستند و بدان سوگند یاد می کردند.

در شعر نابغه.

چندجا از آن یاد شده و طُفَیل غَنَوی آن را در شعر آورده است:یزُرْنَ إِلالاً لاینَحَّبْنَ غیرَه بِکُلّ مُلَبّ أَشْعَثِ الرأسِ مُحْرِمِ24 «آن شتر سواران، در حالی که تلبیه کُنان، غبار آلود و پریشان موی و محرم اند، جز زیارت کوه اِلال، قصد دیگر نکرده اند.» انتقال سریع از عَرفه به مُزدلفه را «اِفاضَه» یا «اِجازَه» می گفتند.

کسانی بودند که پیشاپیش آنان را هدایت می کردند.

در سیره ابن هشام آمده است که، غوث بن مُرّبن اُدّ، مسؤول اجازه از عرفه بود و پس از او، فرزندانش این مسؤولیت را برعهده داشتند.

او و فرزندانش را«صُوَفَه»25 می گفتند.

در وجه این نامگذاری گفته اند: هنگامی که مادرش او را به کعبه بست، پارچه ای پشمین بر او انداخت.

در حج ابراهیمی، بنابر نقل ابن عباس، پیامبر خدا(ص) از حرکت شتابان منع فرموده و دستور حرکت به آرامی صادر کرد: «أیها النّاسُ عَلیکُم بِالسَّکینهِ فَإِنَّ الْبِرَّ لَیسَ بالإیضَاعِ.»26 «ای مردم، آرام حرکت کُنید، نیکی در شتابِ مزاحمت آلود نیست» برحسب نقل اَزرقی، اول کس که برکوه قُزَح آتش افروخت، قُصی بن کِلاب بود و این کار تا ظهور اسلام ادامه داشت.

شاید هدف از برافروختن آتش بربالای آن، راهنمایی حاجیانی بود که ممکن بود، پیش ازآنکه به مزدلفه برسند، تاریکی آنها را فرا گیرد.27 همه در مزدلفه که بین عرفات و منی است گرد می آمدند و حتی قریش و مکّیان نیز در اینجا خود را داخل جمع می کردند.

شب را در آنجا به دعا و تلبیه بسر می آوردند و در انتظار برآمدن تیغ آفتاب می ماندند.

پاره ای از سرشتاب خطاب به کوه «ثَبِیر» که خورشید از پشت آن برمی آمد، چنین می خواندند: «أشْرِقُ ثَبیرْ، کَیما نُغِیرْ»; «خورشید برآ، تا از اینجا برای قربانی کردن روان شویم.» در حجّ ابراهیمی، برخلاف حج مُشرکین، افاضه از عَرفه، بعدازغروب و از مزدلفه پیش از طلوع آفتاب، انجام می شود.

أبوذُؤَیب هُذَلی،بیتوته مشرکین در مُزدلفه و از آنجا به مِنی را در شعر زیر که در وصف حاجِّ مُشرکی که اعمال خود را شتابان برای خرید عسل، انجام می دهد، آورده است:فَباتَ بِجَمْع ثُمَّ تَمَّ إِلی مِنی فَأَصْبَحَ رادّاً یبْتَغِی الْمَزْجَ بِالسَّحْلِ28 «او شب را در مزدلفه بسر آورد و پس از آن به منی رفت، پس از انجام مناسک، با پول خود به دنبال خرید عسل است.» در بیان سبب شتاب در عبور از مزدلفه به قربانگاه مِنی، تاریخ ساکت است، ولی می توان حدس زد که شاید برای گرفتن جای مناسب، یا تعجیل در قربانی کردن باشد.

در مزدلفه هم، صُوَفه کار افاضه را انجام می دادند و این امر بر عهده خاندان هایی از قبایل بود.

اختلافات و امتیازات: اگر مراسم حجِّ جاهلی را از خلال تاریخ و ادب مکتوب بررسی کنیم به اختلافاتی برمی خوریم که خود ناشی از امتیاز خواهی پاره ای از قبایل است.

این اختلافات پیش از هرچیز نحوه اجرای حجّ مُشرکان را نشان می دهد که تحت نفوذِ خوی برتری جوئی قبایلِ زورمند مکّی، رنگ دینی و وحدت خود را از کف نهاده بود.

حجاج جاهلی برسه دسته بودند: 1 ـ حُمْس 2 ـ حِلَّه 3 ـ طُلْس 1 ـ حمس: قریشیان خود را برتر از سایر عرب می دانستند و به جهت مجاورتشان با مکه می گفتند: «نَحْنُ أَهلُ الحَرَم، فَلیس ینْبَغی لَنا أَنْ نَخْرُجَ مِنَ الْحُرْمَهِ، ولاَنُعظِّمُ غیرَها کَما نُعَظِّمُها، نَحْنُ الْحُمسُ.»34 آنگونه که از این متن برمی آید، امتیاز حُمْس خاصِّ ساکنانِ حرم از قریش بوده است.

در کتاب المُحَبَّر، آمده است: «قُریشُ کُلُّها، وخُزاعَهُ لِنُزولهامَکَّهَ، ومُجاورتها قُریشاً.»35 برای معنای لغتِ حُمْس، دو وجه ذکر کرده اند: «أَلْحُمْسُ، جَمع أَحْمَسَ و حَمِس، مِنْ حَمِسَ: أَی;إِشْتَدَّ وصَلُبَ فی الدِّینِ و الْقِتالِ،وَقِیلَ: إِنَّهم لُقِّبُوا بِذَلکَ لإِلْتِجائهِم بِالْحَمْسَاءِ،وَهِی الکَعْبَهُ، لاَِنَّ حَجَرَها أَبْیضُ إِلَی السَّوادِ.»36 پس با عنایت به متن فوق، حُمْس یابه معنای سختگیری و استواری در دین و نبرد است و یا به مناسبت رنگ سنگ های کعبه است که سفید متمایل به سیاهی است.

آنچه، پیروان حُمْس در حج ایجاد کردند، اینهاست: ترک وقوف در عَرفه و افاضه از آنجا به سوی مزدلفه.

آنها در عینِ اقرار به این مناسک، می گفتند: ما اهل حرمیم نمی باید از حرم بیرون رویم و غیر حرم را تعظیم کنیم.

چون حاجیان در عرفه قرار می گرفتند، اینان دراطراف حرم وقوف می کردند و شامگاهان به مزدلفه می رفتند.

این امر تا ظهور اسلام برجای بود، تاآیه کریمه 199از سوره بقره، آن را ملغی کرد.

«ثُمَّ أَفِیضُوا مِنْ حَیثُ أَفَاضَ النَّاسُ..»37; «سپس از آنجا که دیگر مردم باز می گردند، شما نیز باز گردید.» دیگر کارها که قریشیان باید به جهتِ رعایتِ حُمس، انجام می دادند، این بود: در خوردنی، إِقّط، (شیر خشکانده که با آن غذا تهیه می شد) نمی پختند.

روغن داغ نمی کردند، شیر برشیر نمی افزودند و نگه نمی داشتند.و روغن نمی مالیدند، گوشت نمی خوردند و چیزی از گیاه حرم مصرف نمی کردند.

در پوشیدنی، پارچه مویین و پشمین از شتر و گوسفند و بز و پنبه ای نمی بافتند.

ولباس جدید برتن می کردند.

در مَسکن، در زیر چادر مویین نمی رفتند و از سایبان آن بهره نمی گرفتند.

اگر می خواستند سایبان گزینند از چادرهای چرمین استفاده می کردند.38 از در خانه وارد آن نمی شدند، بلکه از پشت بام ها داخل می شدند.

قرآن کریم در سوره بقره، آیه 189، اشاره به این عمل می کند و از آن نهی می فرماید: «و لَیس الْبِرُّبِأَن تَأْتُوا الْبُیوتَ مِنْ ظُهُورِهَا، وَلِکنَّ الْبِرَّمَنِ اتَّقَی، وَ أتُوا الْبُیوتَ مِنْ أَبْوابِها..».39 «...و پسندیده نیست که از پشتِ خانه ها به آنها داخل شوید، پسندیده آن است که پروا کنید و از درها به خانه درآیید..» از دیگر آیین اهل حُمس، این بود که می گفتند: بر غیر اهل حرم، نمی زیبد که از طعام غیر حرم در حرم بخورند، بلکه چون برای حجّ یا عُمره آیند باید از طعامِ اهلِ حرم بخورند، یا بروجه مهمانی ویا بر سبیل خرید.40 نیز بر هر که برای اولین بار به طواف می آمد، الزام کرده بودند که در لباسِ اهل حرم; یعنی اهل حُمس طواف کند و اگر نیافت، عُریان طواف کند.41 همینسان اگر به مردی از خود زن می دادند، هرکه از او به دنیا می آمد بر آئین حُمس بود.

این امر، جنبه های سیاسی و اقتصادی نیز داشت که در قضیه تزویج حُمسیان با غیر اهلِ حرم پدیدار است.

و پاره ای از شعرای جاهلی بر این افتخار کرده اند.

2 ـ حِلَّه: قبایلی که خارج از حرم بودند و در حِلّ می زیستند، به حِلّه معروف بودند.

اختلاف حِلّیان با حُمْسیان در این بود که، اینان در ایام حجّ، روغن ذوب می کردند و خوراک إقّط می خوردند و بر خود روغن می مالیدند و گوشت می خوردند.

و از پشم و مو، لباس می بافتند و چادر برپا می کردند.

در لباس خود مناسک به جای می آوردند.

پس از فراغت، چون داخل کعبه می شدند، کفش و لباس را صدقه می دادند و برای طواف از حُمسیان لباس کرایه می کردند.42 3 ـ طُلْس: در باره طُلْس گفته اند که اینان یمنیان اهالی حَضرموت و عَکّ و عجیب و ایادبن نزارند.

در وجه تسمیه گفته اند، چون از مکان های دور می آمدند و در حالی که غبار راه برآنها نشسته بود، به طواف خانه می پرداختند، بدین نام خوانده شده اند.43 اینان در احرام بسانِ اهل حِلّه، و در پوشیدن لباس و دخول خانه چون اهل حُمس عمل می کردند.44 عُمْره: اهلِ جاهلیت از حُمس و حِله و طُلس، به غیر از حج برای عُمره هم به کعبه می آمدند.

در عمره خلاف حجّ قبلا حلق کرده و از تلبید خودداری می کردند.

در ایام حج انجامِ عمره را گناهی بزرگ می شمردند.

و عمره در ماه های حج، ذی قعده، ذی حجّه و محرم را [برحسب اعتقاد جاهلی] بس نابخشودنی می دانستند.

می گفتند: «إِذَا بَرَأَ الدُّبُرْ وَعَفَا الْوَبَره، و دَخَلَ صَفَرْ، حُلَّتِ الْعُمْرَهُ لِمَنْ اعْتَمَرْ.»45 «چون پسین شتر از رنجِ سِفرِ حج پاک شود و پشمش بروید و ماه صفر درآید، عُمره برآنان که عزم کرده اند، حلال شود.» عمره، از حیث احرام و طواف با حج فرقی نداشت، الاّ که وقوفِ در عرفه و مزدلفه و مِنی و رمی جمار نداشت.

سِقایه و رِفادَه: چون مکه در دره ای لم یزرع واقع شده، و از حیث آب کمبود داشت، عمده تلاشِ قریشیان در ایام حج تهیه آب برای حجّاج بود.

این عمل را سِقایه می گفتند.

گفته اند اول کس که برای حُجّاج چنین کرد، قُصی بود.

بعد از آب رسانی، مشکلِ دیگر در این ایام، اطعام بود، این عمل را «رِفاده» می گفتند و باز گفته اند، نخستین کس که دست به این اقدام زد، قُصی بـود.46 این شغل در اولاد قصی برجای بود، پس از او هاشم بن عبدمناف و پس از او عبدالمطلّب پسرش و بعد از وی ابوطالب تا ظهور اسلام این کار را برعهده داشت.

به غیر از این خاندان، کسانِ دیگر بودند که در این کار شرکت می جستند، ازجمله باید عَدین بن نَوفِل را نام برد که معاصر عبدالمطلّب بود و در صفا و مروه با شیر و عسل به سقایت حاجیان می پرداخت.47 طَواف و تَلْبیه: آنچه که قابل تأمل است و در حقیقت ماهیت حجّ جاهلی را برمی نمایاند، توجه به محتوای تلبیه ها و ارتباط آن با بت هاست.

در اینجاست که از حجّ آنان با آنهمه هیمنه ظاهری، جز حرکاتی عبث و تلاش هایی بیهوده، برجای نمی ماند.

به واقع، اعمال حجّ رموزی است الهی با روح توحیدی که از خلیلِ بُت شکن برجای مانده است، غفلت در آن و بیگانگی با آن رازها و رمزها و دل تهی نکردن از غیرمطلوب و چرخیدن بی حضور، دَوَرانی است خُسران آور.

از همه، عمده تر ربط بینِ آن رموز و شعائر در آن مواقف و مناسک، با صحنه بُرونی است که بعد از آن یک حاجّ ابراهیمی با او درگیر خواهد بود، صحنه هایی که باید دین و دل و دنیا را برآیین ابراهیم (ع) و محمد (ص) یعنی اسلام بپردازد و در جمع بین این سه، آن کُند که خلیل (ع) کرد و آن رود که حبیب (ص) رفت.

حج جاهلی، حج مُشرکان بود، آنان پس از ورود به مکه، پیشِ بتان می رفتند و به کُرنش می پرداختند، در عرفه و مزدلفه و منی، پیوسته یابه یاد بت بودند و یا درکنارِ بت در مِنی هفت بت را در نزدیکی های جمرات سه گانه نهاده، تا حاجیان، پس از آن به آنان تعظیم کنند.

قربانگاه مِنی، پر از اَنْصاب بود، که مشرکان خونِ قربانی را برآن می مالیدند.

در سیره ابن هشام از قول معاویه بن زبیر آمده است:فأُقسمُ بِالَّذی قَدْکانَ رَبِّی وَ أَنْصاب لَدَی الْجَمَراتِ مُعرِ48 «سوگند به آنکه خدای من است و به بُتانی که در نزدیکی های جَمرات از شدتِ ریختن خونِ قربانی برآنان سُرخفام شده اند.» پس از ختامِ حج، احرامشان را پیرامون بُتان می گشودند.

آنچه از خلال اشعار و آثار برجای مانده جاهلی بدست می آید، همراهی انجام مناسک تلبیه با بانگ بلند است.

باید دانست که از این تلبیه که خاص حجِّ ابراهیم است; لَبَّیکَ اللَّهُمَّ لَبَّیکَ، لَبَّیکَ لاَشَرِیکَ لَکَ، نشانی در دست نیست; بلکه تلبیه را به صورت زیر و موافق با عقاید شرک آلودِ خویش، دگرگون کرده بودند.

لَبَّیکَ اللَّهُمَ!

لَبَّیکَ!

لَبَّیکَ لاَشَریکَ لَکْ!

إِلاَّشَریکٌ هُوَلَکْ!

تَمْلِکُهُ وَمَا مَلَکْ!49 در این تلبیه باور شرک پدیدار است.

در حقیقت قرآن کریم در آیه از روی عقیده شرک آمیز آنان پرده برمی گشاید آنجا که می فرماید: «و ما یؤمِنُ أَکْثَرُهُمْ بِاللّهِ إِلاَّوَهُمْ مُشْرِکُونَ.»;50«و بیشترشان به خدا ایمان نیاورند مگر به شرک» ابن کلبی، این تلبیه را خاصِ نزار و ابن اسحاق و ابن حبیب خاصِ قریش و ازرقی مربوط به همه مشرکان می داند.

شکی نیست وقتی اهالی حرم به چنین تلبیه ای اقدام می کردند برای اهالی حِلّ قابل پیروی بود.

بنابر نقل یعقوبی و ازرقی هر قبیله به هنگام حجّ برگرد بُت خود تا ورود به مکه تلبیه می کرد.

«ذَلکَ أَنَّ عُبَّادَ کُلِّ صَنَم کانُوا إِذَا أَرادُ واالحَجَّ، إِنطَلَقُوا إِلَیه، و أَهَلُّوا عِنْدَه، و رَفَعُوا أَصْوَاتَهُم.»51 «پرستندگان هرُبت، چون عزم حج می کردند، ابتدا به سوی آن می رفتند و تلبیه کنان بانگ برمی آوردند» نیز: «إِذَا أَرادَتْ حَجَّ الْبَیتِ وَ قَفَتْ کُلُّ قَبِیلَه عِنْدَصَنَمِها، وصَلُّوا عِنْدَهُ».52 «هر قبیله چون قصد حجّ می کرد، پیش بُت خود می رفت و برآن نماز می کرد.» پرستندگان هربُت از قبیله های مختلف، تلبیه های خاص داشتند.

از این میان بُت های لات، عُزّی، مَنَاه، هُبَل، ذُوخَلَصَه، ذُوکَفَّین، جِهار، ذُرَیح، ذولَبَّا، سَعیدَه، شَمُس، مُحَرِّق، مَرْحِب، نَسْر، یعُوق، وَدّ و یغُوث هریک دارای تلبیه های مخصوص به خود بودند که در متون تاریخی برجای مانده است و به جهت رعایت اختصار از ذکر آن خودداری می کنیم.

غیر از این بُتان، قبایل کِنَانَه، ثَقیف، هُذَیل، بَجِیلَه، جُذَام، عَکّ و أَشْعَر، رَبیعَه، قَیس عَیلان، بَنو اَسدَ، تَمیم، مَذْحَج، حِمْیر و هَمْدان، بَکْربن وائل، بنو مَعَدّ، بنونَمر، نیز تلبیه های خاص داشتند.

به هنگام همخوانی و تکرار تلبیه ها، کف می زدند و صفیر برمی آوردند.

می توان گفت که حج جاهلی آمیزه ای از شرک، افتخارات قبیله ای و اغراض تجاری و اهداف سیاسی قومی بود، از اینرو به هنگام گردآمدن، هر قبیله سعی داشت تا با بانگ بلند مظاهر این آمیزه های ناهمگن را در یک میدان رقابتی به نمایش بگذارد.

قرآن کریم، از این حرکت مشرکان به هنگام طواف چنین تعبیر فرموده است:«وَمَاکانَ صَلاَتُهُمْ عِنْدَالْبَیتِ إِلاَّمُکاءً وَتَصْدِیهً.»53 «دعایشان در نزد خانه خدا جز صفیرکشیدن و دست زدن هیچ نبود..» مشرکان پس از منی روانه مکه می شدند و سه روز در مکه می ماندند، این سه روز را ایام «تَشْریق» گفته اند.

در وجه تسمیه آن اقوالی ذکر کرده اند: پخته شدنِ گوشت قربانی بر اثر تابشِ خورشید، نحر قربانی به هنگام سرکشیدن تیغ آفتاب.

این سه روز را مهم می شمردند ولی از ارکان اساسی حج نبود.

غیر اهِل حُمْس می باید، به هنگام طواف یا لباس به عاریه گیرد و یا اجاره کند و اگر نیابد، عُریان طواف کند.

البته این کار آنان می کردند که نخستین باربه حجّ آمده بودند.

اهل حِلّ، پس از طواف، لباس را در مکانی نزدیک مکه می افکند و حق نداشت آن را بپوشد.

این لباس ها را که از شدت تابش خورشید و تغییرات جوّی و لگدمال شدن، غیرقابل استفاده می شد; «لَقَّی»54 می نامیدند.

طواف عُریان بر بیت رایج بوده و شامل زنان نیز می شده است.

آورده اند که زنی به هنگام طواف لباسی نیافت و به ناچار عریان به طواف پرداخت و چون از زیبایی بهره داشت، جمعی فراوان به نظاره پرداختند.

نیز آورده اند، که پاره ای از مشرکان، این ایام را مغتنم می شمردند و برای نظر سوء در اطراف کعبه گرد می آمدند.

خُفَاف بن نُدْبَه، که به دنبال رؤیت معشوقه خود بود، بنابر قول خود در این ایام توانست او را عریان نظاره کند.

وَ أَبْدَی شُهُورُ الْحَجِّ مِنْهَا مَحاسِناً وَ وَجْهاً مَتَی...55 ریشه این گونه طواف را باید در سودجویی حُمْسیان جُست که سعی داشتند از طریق کرایه دادن لباس، آنهم برای یکبار، محل درآمدی برای خویش نگهدارند.

اهلِ حلّ، یکی به جهتِ فقر و ناداری، و دیگر به سببِ عدم تمکین در برابر مقررّات و امتیازاتِ برتری جویانه قریش، گاه زیر این بار نمی رفتند و چون غرض از حجّ، برپایی سُنّتی قبیله ای و جاهلی بود، حاضر می شدند زنانشان هم عُریان طواف کنند!

برحسب نقل ابن کثیر آیه سی ام سوره اعراف برای جلوگیری از این عمل نازل شده است.

«یا بَنی آدَمَ خُذُو ازِینَتَکُمْ عِنْدَکُلِّ مَسْجِد...»56 «ای فرزندان آدم، به هنگام هر عبادت لباسِ خود بپوشید.» اِساف و نائله را در کنار کعبه نهاده بودند.

یکی در جوارآن و دیگری در محل زمزم، طائف ابتدا از اساف شروع می کرد و پس از استلام حَجَرالأسْوَد و ختمِ طواف، بار دیگر حجرالاسود را استلام می کرد و پس از آن با استلام نائله، طواف را به پایان می آورد.

بنابر رسم مُشرکان، طوافِ حجّ و عُمره، همیشه جنبه تعبد نداشت; بلکه گاه برای اظهارِ خشم و شر و گواه گرفتن خانه بر ظلم دشمنان بود.

گفته اند که ابوجُندَب بن مُرَّه، کسی را از اهالی مکه پناه داد، ولی زُهَیر اللَّحیانی، او را و زنش را بکُشت.

چون این خبر به ابوجندب رسید، از خانه بیرون آمد و پس ازاستلام رکن، عورت خود نمایان کرد و به طواف پرداخت، مردم دانستند که او قصد شرارت دارد.57 سعی صَفا و مَروه، هم جزء طواف بود ولی همه مُشرکان، در آنجا سعی نمی کردند، اهل حُمْس و شاید برخی دیگر، به این کار دست می زدند.

سعی بین صفا و مروه از شعائر خلیل (ع) بود ولی ترک و مسخ شده بود با ظهور اسلام و فتح مکه، دستور انجام آن از سوی پیامبر خدا صادر شد.

«إِنَّ الصَّفَا وَ الْمَرْوَهَ مِنْ شَعائرِ اللّهِ، فَمَنْ حَجَّ الْبَیتَ أَوِ اعتَمَرَ فَلاَجُنَاحَ عَلَیهِ أَنْ یطَّوَّفَ بِهِما.»58 «صفا و مروه از شعائر خداست.

پس کسانی که حجّ خانه را به جای می آورند یا عُمره می گزارند، اگر برآن دو کوه طواف کنند، مرتکب گناهی نشده اند.»