امام سجاد (ع)
دوره ای که امام سجاد (ع)در آن زندگی میکرد،دورانی بود که همه ارزش های دینی دست خوش تحریف و تغییرامویان قرار گرفته و مردم یکی از مهمترین شهرهای مذهبی(مدینه)،می بایست به عنوان برده یزید با او بیعت کنند احکام اسلامی بازیچه ئ دست افرادی چون ابن زیاد،حجاج و عبدالملک بن مروان بود.
اینان برخلاف نصوص دینی از مسلمانان جزیه می گرفتند و با اندک تهمت و افترایی مردم را به دست جلادان می سپردند.
در سایه چنین حکومتی آشکار است که تربیت دینی مردم تا چه اندازه تنزل کرد و ارزش های جاهلی چگونه احیا خواهد شده است.امام سجاد در این شرایط، شخصیتی بودند که همه ی مردم تحت تاثیر روحیات و شیفته ی مرام و روش او قرار گرفتند.
یکی از محدثین می گفت:« ما رإیت هاشمیا افضل من علی بن الحسین ولا افقه منه».
از جاحظ نیز نقل شده است که می گفت«درباره ی شخصیت علس بن حسین، شیعی، معتزلی،خارجی عامی وخاصی همه یکسان می اندیشند وهیچ کدام تردیدی در برتری و تقدم او(بر سایرین) ندارند».
حضرت را که اهل سجده بود و آثار ان بر پیشانیش ظاهر بود«ذی الثفنات» می گفتند.
اوردند که وقتی ان حضرت وضو می گرفت رنگ چهره اش دگرگون می شد.
وقتی علت را می پرسیدند،فرمودند«اتدرون بین یدی من ارید ان اقوم».
در دادن صدقه و رسیدگی به محرومین نیز زبان زد بوده اند و پس از شهادت او فهمیدند که 100 خانواده از انفاق و صدقات او زندگی می کردند.امام در مسافرت نسبش را از همراهان پنهان می کرد.
از ایشان سوال شد که: ما بالک اذاسافرت کتمت نسبک اهل الرفقه؟
ان حضرت فرمودند: دوست ندارم به نام رسول خدا چیزی را بگیرم که نمی توانم مانند ان را به دیگری بدهم.
امام سجاد وشیعیان:
در واپسین روز واقعه کربلا، شیعیان در بدترین شرایط،از لحاظ کمی و کیفی و نیز موقعیت سیاسی و اعتقادی قرار گرفتند.شیعیان واقعی امام حسین که در مدینه و مکه بوده و یا موفق شده بودند که از کوفه به او ملحق شوند،در کربلا به شهادت رسیدند.زندگی امام سجاد در مدینه و دور بودن از عراق فرصت هدایت جریانات شیعی کوفه را از امام گرفته بود.
در چنین شرایطی که تصور نابودی اساس تشیع وجود داشت، امام سجاد می بایست کار را از صفر شروع کند مردم را بسمت اهل بیت بکشاند.
در چنین شرایطی که تصور نابودی اساس تشیع وجود داشت، امام سجاد می بایست کار را از صفر شروع کند مردم را بسمت اهل بیت بکشاند.
تاریخ گواه است که امام سجاد در طول 34 سال فعالیت،شیعه را از یکی از سخترین دوران های حیات خویش عبور داد.دورانی که جز سرکوبی شیعه به وسیله ی زبیریان و امویان نشان روشنی ندارند.
در این سال ها2 نهضت شیعی در عراق رخ داد.یکی از 2نهضت نهضت توابین بود که رهبری ان را سلیمان بن صردخزاعی به همراهی چند تن از دیگر سرشناسان شیعه در کوفه بر عهده داشتند و رابطه سیاسی خاصی بین توابین و امام سجاد وجود نداشته و انچه بیشتر رنگ نهضت شیعه را نشان داد شرکت فعال معروفین شیعه کوفه در این نهضت و مایه هایی عاطفی آن است یعنی توبه به سبب عدم حمایت از حسین بن علی و شهید شدن به عنوان تنها راه پذیرش این توبه.
امام سجاد پس از حادثه کربلا دریافته بود که امکان احیای این جامعه ی مرده با در دسترس گرفتن رهبری آن وجود ندارد.
به علاوه درگیر شدن در یک حرکت سیاسی دیگر،با وجود قدرت دیگر احزاب،خطراتی را در پی داشت که به ریسک آن نمی ارزید.به همین دلیل ماهیت حرکت امام در دوران امامت آن حضرت به خوبی نشان می دهد که حرکت امام تنها یک حرکت سیاسی نبوده و در بسیاری از موارد به وضوح بر کنار از سیاست به معنای مشخص فعالیت سیاسی بوده است.
برخورد های امام با امویان اولین بر خورد امام با حاکمان اموی پس از واقعه کربلا در رویارویی با عبید الله بن زیاد بود،مدتی بعد از واقعه کربلا،مردم مدینه ضمن شورش علیه امویان،شورش حره را سامان دادند.این شورش به رهبری عبدالله معروف به غسیل الملائکه بود که رنگ آن ضد اموی و علیه یزید و زندگی ضد اسلامی و غیر دینی او بود امام سجاد و دیگر هشمیان موضع موافقی در این ماجرا نداشت به همین دلیل شمار از افراد خانواده ی خویش از شهر خارج شد.
کوچکترین موضع امام به عنوان رهبر شیعه خطیرترین پیامد را برای شیعه داشت به همین دلیل در این حادثه که چندان خط و ربط روشن،بلکه درستی نداشت شرکت نداشت.زمانی نیز که مسلم بن عقبه،معروف به مسرف،حرکت مردم مدینه را سرکوب کرد و یکی از بزرگترین جنایات عصر اموی را مرتکب گردید با علی بن حسین به ملایمت برخورد کرد و این به دلیل آن بود که امام در این حرکت شرکت نداشت.مسلم از مردم چنان بیعت گرفت که خود را برده ی یزید بدانند ولی با علی بن حسین به صورت عادی بیعت شد.
صرف نظر از اینکه در موضع گیری ائمه باید وضع سیاسی و مخالفت نظامی و ایجاد تشکیلات و مبارزه را در نظر بگیریم شرایط خاص هر دوره وظیفه هر امام در هر موقعیت و شرایطی، اقتضای عمل خاصی را دارد.
امام سجاد در روایتی فرمود:کسی که امر به معروف و نهی از منکر را ترک گوید،همچون کسی است که کتاب خدا را کنار نهاده و بدان پشت کرده مگر آنکه در تقیه باشد.
تکیه بر اصل تقیه گرچه قرآنی است اما از لحاظ فقهی بیشتر از ناحیه امامانی تاکید گردید که خود گرفتار آن بودند.
در جمع باید گفت، ملایمت امام در برخورد با امویان ،سبب شد تا امام زندگی ازادی در مدینه داشته و کمتر توجه مخالفان را به خود جلب کند.
به علاوه بعد علمی امام در جهت حفظ دین تجلی بیشتری بیابد.تمجیدهای فراوان از امام که از زبان عالم اهل سنت باقی مانده شاهد این گفته است.
بهره گیری امام سجاد از دعا: هنگامی که جامعه دچار انحراف شده،روحیه ی رفاه طلبی و دنیا زدگی بر آن غلبه وفساد سیاسی و اخلاقی و اجتماعی ان را در محاصره قرار داده و از نظر سیاسی هیچ روزنه ای برای تنفس وجود نداشت، امام سجاد توانست ازدعا برای بیان بخشی از عقاید خود استفاده کند و بار دیگر تحرکی در جامعه برای توجه به معرفت و عبادت و بندگی خداوند ایجاد کند.
صحیفه ی سجادیه ی مشهور ،که اندکی بیش از 50 دعا را در بردارد ،تنها بخشی از دعاهای امام سجاد است که گرد آوری شده است.
تکیه امام در پیوند دادن محمد و ال او ، امری است که خداوند آن را ضمن دستور بر صلوات بر رسول آورده و اهمیت زیادی برای بیان عقاید شیعی دارد.
یکی از مضامین مهم سیاسی – دینی صحیفه ، طرح مساله امامت است.مفهوم امامت به صورت یک مفهوم شیعی ، که علاوه بر جنبه داشتن احقیت برای خلافت و رهبری ، جنبه های الهی عصمت و بهره گیری از علوم انبیا و مخصوصا پیامبر اکرم را در حدی بالا نشان می دهد.
گریه امام سجاد در قالب این دعاها و بندگی و عبادت واقعی امام ، درسی آموزنده برای جامعه ی فاسد ان روز بود که بنی امیه اسلام را مورد تمسخر قرار داده بودند .
بدین ترتیب گریه ی امام نیز خود به خود موجب گردید تا در موارد زیادی مردم نسبت به واقعه کربلا هشیار شوند .
این علاوه بر ان بود که امام خود وقایع کربلا را در موارد متعدد نقل می فرمود.
امام سجاد و بردگان از تلاش های امام، که هم جنبه ی دینی داشت و هم سیاسی، توجه به قشری بود که بویژه از زمان خلیفه دوم به بعد و مخصوصا در عصر امویان مورد شدیدترین فشار های اجتماعی بوده و از محرومترین طبقات جامعی اسلامی در قرون اولیه به شمار می رفتند.امام سجاد همانند امیر المومنین که با برخورد اسلامی خویش بخشی از موالی عراق را به سمت خویش جذب کرد،کوشید تا حیثیت اجتماعی این قشر را بالا برد.
زمانی که امام سجاد از مسجد خارج می شد شخصی بدو دشنام گفت،موالی امام بر او هجوم بردند اما امام آنها را از این کار باز داشت و فرمود آنچه از باطن ما بر او مستور مانده بیش از این است که می گوید و به این ترتیب او را شرمنده ساخت و سر انجام مورد لطف امام قرار گرفت.
امام باقر (ع): پنجمین امام شیعه ، محمد بن علی بن حسین است که به باقر شهرت یافته است.مادر آن حضرت، فاطمه دختر امام حسن بن علی است.بدبن ترتیب امام باقر نخستین کسی است که پدرش ار نسل امام حسین و مادرش از نسل امام حسن است.
روز تولد آن حضرت را در برخی از نقل ها اول رجب و در برخی دیگر سوم صفر دانسته اند.سال تولد امام در منابع متعددی 57 هجری و در برخی 56 یا 58، سال تولد آن حضرت دانسته شده است.روز رحلت امام را هفتم ذی حجه وبرخی ربیع الاول و یا ربیع الثانی دانسته اند.
امام پنجم شیعیان،افزون بر لقب شاکر و هادی به طور عمده به لقب باقر شهرت یافته است.معنای باقر شکافنده است.
موقعیت علمی امام باقر(ع) بی تردید از نظر بسیاری از علمای اهل سنت،امام باقر در زمان حیات خویش شهرت فراوانی داشته و همواره محضر او از دوستدارانش، از تمامی بلاد و سرزمین های اسلامی پر بوده است.موقعیت علمی ایشان به مثابه شخصیت عالم و فقیه، به عنوان نماینده علوم اهل بیت بسیاری را وا می داشت تا از محضر او بهره گیرند و حل اشکالات علمی و فقهی خود را از او بطلبند.
او همانند پدرش امام سجاد که شهرت عظیم علمی در میان مردم داشت، مورد احترام خاص و عام بود.بسیاری از دانشمندان بزرگ اسلامی در باره مقام علمی و موقعیت فقهی حضرتش جملات زیبایی بر زبان رانده است که استاد اسد حیدر آنرا در کتاب خود گرد آورده است.
به جرات می توان گفت که در میان امامان شیعه پس از امیر المومنین سند بخش عمده ای بیشترین قسمت روایات به امام باقر و صادق منتهی می گردد و این به دلیل موقعیت خاص سیاسی جامعه ی آنروز بود که این دو امام بیش از امامان دیگر فرصت نشر علوم آل محمد را پیدا کردند.
امام درگیر اختلافات فقهی بین فرق اسلامی سال های 94 تا 114 زمان پیدایش مشرب های فقهی و اوج گیری نقل حدیث در باره ی تفسیر می باشد .
از علمای اهل سنت کسانی مانند ابن شهاب زهری ،مکحول، قتاده،هشام بن عروه و ....
در زمینه ی نقل حدیث و ارایه ی فتوا فعالیت می کردند.
با نگاهی به فراوانی روایات نقل شده در این دوران و شهرت علم فقه در میان محدثان این زمان ، می توان گفت که علم فقه نزد اهل سنت از این دوره به بعد وارد مرحله تدوین خود شده است.
پیش از ا ن در جامعه اسلامی ، فقه و احادیث فقهی در حد گسترده و به طور کامل مورد بی اعتنایی قرار گرفته بود.
بی خبری مردم زمانی به اوج خود رسید که فتوحات آغاز گردید .
زمامداران و مردم به طوری مشغول کشور گشایی و امور نظامی و مسایل مالی و.....
شدند که فعالیت علمی و تربیت دینی به هیچ وجه جلب توجه نمی کرد.
امام باقر نماینده مکتب اهل بیت و از اولین بانیان فقه و تفسیر از دیدگاه مکتب شیعه.
از نظر این مکتب دسترسی به علوم اصیل اسلامی تنها از طیق اهل بیت ، که باب علم رسول خدا هستند ممکن است و به همین جهت در کلمات امام باقر نمونه های فراوانی وجود دارد که ایشان مردم را دعوت به بهره گیری علمی از اهل بیت کرده حدیث درست را تنها نزد انان می دانند.
مبارزه با یهود و اسراییلیات: از جمله گرو های خطرناکی که آن روزها در جامعه اسلامی حضور داشتند و تاثیر عمیقی در فرهنگ آن روزگار بر جا گذاشتند ، یهودیان بودند .
شماری از احبار یهود که به ظاهر مسلمان شده و گروهی دیگر که هنوز به دین خود باقی مانده بودند در جامعه اسلامی پراکنده شده و مرجعیت علمی و قشری از ساده لوحان را به عهده داشتند.
تاثیری که آنان بر فرهنگ اسلام از خود به جا نهادند ، به صورت احادیث جعلی به نام اسراییلیات پایدار گشت که بیشترین قسمت این احادیث درباره ی تفسیر و مراتب و شیون زندگی پیامبران سلف ، جعل شده بود.
تلاش علمی یهود، در داخل جامعه ی اسلامی به ویژه در محافل علمی آن _ در مسایل فقهی و کلامی نیز تاثیری نگران کننده نهاد و این موضوع در تاریخ چنان روشن است که جای کوچکترین تردید و شبه ای در آن وجود ندارد.
امامان دیگر شیعه نیز بعدها با تعابیری نظیر لاتشبهوا بالیهود می کوشیدند این رابطه فرهنگی نامطلوب را که میان مسلمانان و یهود به وجود امده بود و می رفت تا فرهنگ اصیل و غنی اسلام را به انحراف بکشاند، قطع کنند و این در حالی بود که راویان دیگر فرق اسلامی ساده لوحانه از این احادیث استقبال کرده و انها را در ابواب مختلف کتاب هایشان نقل نموده اند و فرهنگ خود را با ان آلوده کردند ، ولی تابعان اهل بیت با الهام گرفتن ازانان،در مقابل این اندیشه های انحرافی و عوام پسند به هوش بوده و از اسیب ان در امان ماندند.
میراث فرهنگی امام باقر (ع) با نگاهی کوتاه به مسانید فقهی و تفسیری شیعه ، به خوبی می توان دریافت که بخش زیادی از روایات فقهی ، اخلاقی و تفسیری شیعه از امام باقر نقل شده است .
وسایل الشیعه و کتب تفسیری مانند البرهان و صافی و بحرانی از فیض کاشانی ، حاوی روایات زیادی در زمینه ی فقهی و توضیح آیات قران و شان نزول انهاست که از ان حضرت روایت شده است .
علاوه براین ها مقدار زیادی اخبار تاریخی درباره ی امیرالمومنین و جنگ صفین نیز از ان حضرت نقل شده است.
عده ای فکر می کردند تلاش برای معاش ، که نشانه ی فعالیت برای زندگی بهتر است ، درست نیست .
محمدبن منکدر یکی از حفاظ قران در عصر امام باقر در ضمن تمجدید از ان حضرت می گوید: می خواستم او را وعظ کنم که او مرا موعظه نمود .
سوال کردند چگونه؟
گفت: روزی از مدینه بیرون امدم و در صحرا محمدبن علی بن الحسین را دیدم.
او در حالی که بدن چاقی داشت در کنار دو غلام سیاه کار می کرد ، پیش خود گفتم: سبحان الله!
درباره ی مسایل کلامی نیز امام باقر بسیاری از خطبه های امیر المومنین را در مسایل مربوط به توحید و صفات خدا روایت کرده اند.
همینطور ان حضرت بیانگر بسیاری از نکات دقیق مسایل کلامی مورد اختلاف بین شیعه و اهل سنت می باشند.
اینروایات در اصول کافی به وفور دیده می شوند.
ابن ندیم در الفهرست ، کتاب تفسیری به امام باقر نسبت داده و گفته است که ان را ابوالجارود زیاد بن منذر از امام نقل کرده است.
بخش بزرگی از این روایات در تفسیر قمی و تفسیر پرارج مجمع البیان امده است.
تلاش های خستگی ناپذیر امام باقر و پس از وی تلاش های امام صادق سبب شد تا فقه شیعه با اتکای به احادیث رسول خدا و اشراقات و الهامات غیبی بر قلوب ایمه اطهار زودتر اهل سنت و .....
به مرحله تدوین برسد.
امام باقر مانند امامان دیگر برای بیان اهمیت موقعیت اهل بیت از لحاظ دین ، کوشش بلیغی از خود نشان می داد و در روایتی که در این زمینه از ان حضرت نقل شده، چنین امده است: ال محمد ابواب الله و سبیله و الدعاه الی الجنه و القاده الیها فرزندان رسول خدا درهای علوم الهی و را وصول به رضای او و دعوت کنندگان به بهشت و سوق دهندگان مردم بدان هستند.
وضع و موقعیت شیعه از دیدگاه امام : دوران امامت امام باقر مصادف با ادامه ی فشارهای خلفای بنی امیه و حکام انها با شیعیان در عراق بود.
عراق مرکز اصلی شیعه بود.شیعیان همه ساله در موسم حج با امام تماس داشتند.
این تماس ها معمولا یا در مکه بود یا در بازگشت زایرین بیت الحرام و عبور انها از مدینه صورت می گرفت.
مساله ای که در این دوران برای امام و شیعیان وی پیدا شده بود، مشکل غلات بود که شمار انها در ان روزگار رو به فزونی گذاشته بود.
انها با سو استفاده از روایات امام و نسبت دادن احادیث جعلی به ان حضرت می کوشیدند از حیثیت امامن و شیعیان برخوردار شده و با کشاندن شیعه ساده لوح به دنبال خود ، به اهداف خود برسند.
زمانی که امام در مدینه بود این فرصت طلبی ها هر چه بیشتر شدت گرفت .
وقتی که امام انها را از خود طرد کردند اصحاب ان حضرت نیز، غلات را از جمع خود بیرون راندند.
مشکل دیگر اهل عراق ، این بود که امام نسبت به اعتقاد و استواری ایمان انها اعتماد چندانی نداشت.
گرچه انان به شدت اظهار علاقه می کردند و با ولع هرچه تمامتر احادیث اهل بیت را انتشار می دادند اما به دلایلی که پاره ای از انها مسبوق به سوابق تاریخی مردم کوفه و عراق بود این اظهار وفاداری نمی توانست قطعی تلقی شود .
از طرف دیگر از ان روی که امام مجبور به رعایت تقیه بود و بسیاری از شیعیان عراق در اثر فشار و اختناق موجود ، انتظار داشتند که امام به عراق امده و دست به شمشیر ببرد، طبعا برخی از انها نسبت به امامت ان حضرت دچار تردید می شدند و بدین سبب و به دلیل این که آگاهی کافی درباره امامت امام باقر(ع) بدانها نمی رسید،در میان آن حضرت و برادرش زید مردد شدند و این امر موجب پیدایش انشعاباتی در شیعه گشت.
روایت مفصلی از امام باقر (ع) درباره تحلیل اوضاع سیاسی شیعه و فشار خلفا از آغاز تا زمان آن حضرت نقل شده است ، این روایت تحلیل امام باقر از وضع سیاسی آن دوران را بیان کرده و سختگیریهای خلفای اموی نسبت به شیعیان را که بیشتر آنها در عراق زندگی می کردند تشریح کرده است.البته در مدینه و مکه نیز شیعیانی بودند که شمار آنها نسبت به شیعیان عراق بسیار کمتر بود،از جمله آنها ابن میمون بود.
بسیاری از شیعیان به مراتب عالی تشیع نرسیده بودند و گروهی از آنان در کنار استفاده از احادیث اهل سنت علاقه مند به بهره گیری از علوم اهل بیت نیز بودند.از این رو در کتب رجال در شمار اصحاب امام شمرده شده اند.
امام صادق در مورد یاران پدر بزرگوارش که حاملان احادیث او هستند، می فرمود: احادیث پدرم را کسی جز زراره و ابوبصیر مرادی و محمد بن مسلم و برید بن معاویه از خطر محو و اندراس حفظ نکرد، اگر اینها نبودند کسی هدایت نمی یافت.اینها حافظان دین و مورد اعتماد پدرم بر حلال و حرام الهی هستند.اینها در دنیا و آخرت به سوی ما سبقت گرفته اند.
امام و مسائل سیاسی شیعیان زیدی یکی از پایه های مذهب خویش را در مبحث امامت،قیام امام با شمشیر قرار دادند.یک فرد علوی از نظر زید، وقتی امام شناخته می شد که قیام مسلحانه نماید.در غیر اینصورت او را امام نمی دانستند.اگر به نتیجه این عقیده در میان زیدیه توجه کنیم، حاصل آن را جز در چند قیام نافرجام و پراکنده که به وسیله نفس زکیه و ابراهیم برادر نفس زکیه، حسن بن علی معروف به شهید فخ و تعدادی دیگر در گوشه و کنار کشور پهناور اسلامی به وقوع پیوست، نخواهیم یافت.هیچکدام از این قیام های مسلحانه جز قیام طبرستان،که در زیدی یا امامی بودن رهبران آن تردید وجود دارد- گرچه به احتمال قریب به یقین زیدی بودند- به موفقیت چشمگیری دست نیافت.نتیجه این امر آن شد که: اولا: آنها نه به دنبال برگزیدگان خدا، یعنی ائمه اطهار بلکه به دنبال هر علوی که شمشیر بدست گرفت راه افتادند.
ثانیا: از نظر فرهنگی در زمینه تفسیر و فقه و کلام هرگز نتوانستند در مقایسه با شیعه امامی دارای یک فرهنگ منظم و مرتبطی باشند.در زمینه فقه تقریبا دنباله روی فقه ابوحنیفه و در کلام به طور کامل پیرو معتزله بودند.
انتخاب چنین موضعی در جامعه سیاسی آن روز، که اموی ها و بعد از آن عباسی ها برای بقای حکومت خویش هر مخالفت و مخالفتی را به شدت سرکوب می کردند،طبعا نمی توانست همرا با شرکت در اقدامات سیاسی مهم باشد و همواره و همه جا، تنها ارزش این نیست که در هر صورت و به هر قیمت ولو به قیمت چشم پوشی از بیان معارف حق در یک حرکت سیاسی شرکت کرده و راه را برای همیشه به روی یک امت بست.
امام صادق ششمین امام شیعیان جعفر بن محمد صادق(ع) است که بنا به نقل برخی منابع، در سال 80 هجری و به نقل منابع دیگر، در سال 83 هجری دیده به دنیا گشودند.مادر آن حضرت، فروه دختر قاسم بن محمد بن ابی بکر است.در گذشت امام، به اتفاق مورخان، در ماه شوال سال 148 در دوران خلافت منصور عباسی بوده و در برخی از کتاب ها گفته شده که روز آن، 25 ماه شوال بوده است.
تکیه اصلی شیعه، از نظر فکری و عقیدتی، بر امام صادق(ع) بوده و بخش بزرگی از احادیث و علوم اهل بیت توسط این امام گسترش یافته است.امام صادق حد فاص فرقه هایی قرار گرفته بود که در شیعه به وجود آمد و وظیفه مهم حفظ و صیانت شیعه از انحرافات را در راس برنامه خود قرار داد و آن را از تاثیر پذیری در برابر انحرافات موجود عصر خود، که خلوص فکری و عقیدتی و استقلال مکتبی آن را به طور مداوم مورد تهدید قرار می داد، بازداشت.روایاتی که در باب امامت امام صادق(ع) نقل شده، در بسیاری از جوامع روایی و کتابهای تاریخ شیعه از جمله "کافی" (کتاب الحجه)" کشف الغمه فی معرفه الائمه" " اثبات الوصیه" و "ارشاد" مفید و " اثباه الهداه" وارد شده است.
امام باقر در مدینه زندگی می کرد، اما امام صادق از آنجا که بیشتر شیعیان آن حضرت در عراق بودند یا به دلایل دیگر مدتی در عراق به سر برده است در دوران امام ششم، امویا سقوط کردند و حکومت به دست بنی عباس افتاد.آن حضرت پس از آنکه طولانی ترین مدت را نسبت به سایر امامان در ارشاد مردم سپری کرد در سال 148 رحلت نموده و شیعیان را در غم سنگین و همیشگی ناشی از فقدان خود باقی گذاشت.
در باره شهادت امام صادق منابعی از اهل سنت نقل شده اما ابو زهره آنرا نادرست شمرده و برای اثبات نظر خود به تمجید منصور از امام صادق و اظهار تاسفش از رحلت آن حضرت- که یعقوبی آنرا روایت کرده استناد جسته است.او همچنین این اقدام ار طرف منصور را مخالف روش او در تحکیم پایه های خلافتش می داند.
شخصیت اخلاقی و فقهی امام صادق در باره شخصیت علمی امام صادق(ع) شواهد فراوانی وجود دارد.
به نظر شیعه، نصب ایشان به مقام امامت از جانب خداوند متعالی بوده و این بدان معنا است که آن حضرت دارای شرایط لازم برای احراز این منصب بوده است.حضرت در میان اهل سنت،از نظر روایت حدیث و فقاهت و افتا، از موقعیت شامخی بر خوردار بوده به طوری که او را از شیوخ مسلم ابو حنیفه و مالک بن انس و شمار فراوانی از محدثان بزرگ زمان خود به شمار آوردند.
در باره امام صادق(ع) عبارات زیادی از علما و اندیشمندان نقل شده که استاد اسد حیدر قسمت معظمی از آنها را درکتب ارزشمند خود گرد آورده و طبعا در اینجا نیازی به تکرار آنها نیست.کثرت دانش اندوزانی که محفل درس امام حاضر میشدند و یا از آن حضرت حدیث نقل می کردند، نشان دهنده ی عظمت شخصیت علمی ایشان می باشد.
در این میان کسانی بودند که با نقل احادیث کاذبی از امام صادق(ع) قصد تضعیف آن حضرت را داشتند.شریک در این باره می گوید: جعفر بن محمد مردی صالح و با تقواست اما افراد جاهلی نزد او رفت و امد دارند که در بیرون،احادیث جعلی از وی نقل می کنند آنها به منظور اندوختن مال و اخاذی از مردم هر منکری را بر آن حضرت نسبت می دهند، از آن جمله بیان بن سمعان یکی از غلات معروف است که ادعا دارد که شناخت امام از نماز و روزه و کلیه واجبات و فرایض شرعی کفایت می کند.شریک در پایان سخنانش می گوید: ساحت جعفر از کلیه این اکاذیب پاک و مبرا ست ولی وقتی مردم آنها را می شنوند، موقعیت امام در نظر آنها تضعیف می شده است.
شیعیان امام صادق(ع) گستردگی اصحاب امام صادق و وسعت جریان تشیع به طور طبیعی ، ناهماهنگی ها و اختلافاتی به همراه داشت.
در ان روزگار کلیه شاگردان و شیعیان ان حضرت نتوانستند تفکر و اندیشه خود را در یک زاویه صحیحی قرار داده و تمامی معارف دینی خود را همچون محمدبن مسلم و زراره از سرچشمه اصلی ان، که خاندان رسالت بود بگیرند.
بسیاری از انان در حلقه درس محدثان اهل سنت نیز حاضر می شدند که به نوبه خود تاثیراتی در طرز تفکر و تلقی انها به جا گذاشت و از طرف دیگر کثرت و گستردگی پیرامون ان حضرت و پراکنده بودن انها در سرزمین های دور و نزدیک، امکان مراجعه شخصی همه ی انها را به امام غیر ممکن ساخته بود و لذا انان در مسایل خود اعم از فقهی و عقیدتی و...
به شیعیان شناخته شده مراجعه می کردند که طبعا اختلاف نظر میان انها از این راه به دیگر شیعیان نیز راه پیدا می کرد.
نیز در گیرودار در گیری های سیاسی ، میان پاره ای از شیعیان، تمایلاتی به حکومت تازه پاگرفته ی عباسیان که پیش از ان در محافل شیعیان حضور جدی داشتند، دیده می شدو این خود عاملی بر عوامل اختلاف میان شیعیان می افزود.
علاوه بر همه ی این ها جریان زیدیه نیز به عامل دیگری در این تفرقه شده و با پیدایش حرکت های انقلابی انان بسیاری از شیعیان سیاسی و تندرو جذب این گروه شده و پیرامون ان ها را گرفته اند که پیش امدهایی از قبیل کما بیش اثار ناهنجار و نسبتا عمیق روی شیعه بر جا گذاشت.
در عین حال میان اصحاب وپیروان امام صادق کسانی نیز بودند که شیعه واقعی ان حضرت به حساب امده و در حفظ اثار علمی و روایی حضرتش تلاش های مداوم و خستگی ناپذیری از خود نشان می دادند.
درمیان این افرادکسانی بودند که امام صادق ان ها را به عنوان مرجع برای شیعیان خود معرفی نمود،به طوری که در جواب یکی از شیعیان خود از ان حضرت پرسید : هنگامی که سوال برای ما پیش می اید به چه کسی مراحعه کنیم؟
می فرماید: به سراغ اسدی برو ، منظور حضرت از اسدی ابو بصیر بود .
نکته ی جالب توجهی که درباره ی تشتت جامعه ی شیعه یا دیگر پیدایش تفرقه میان انها وجود دارد این که پاره ای از علمای دربار که در خدمت مهدی عباسی بودند به این اختلافات دامن زدند و در بزرگ نشان دادن ان تلاش زیادی کردند.
در این باره کشی از شخصی به نام هریک از اصحاب امام صادق را به عنوان سر رشته دار یک فرقه شیعی ذکر کرده است.
در بیان این قسمت لازم است اشاره شود که شیعیان امام بیشتر در عراق ان هم در کوفه بود .
سایر مراکز یا شیعه نداشت یا کمتر داشت، گرچه گاه از خراسان نیز کسانی نزد امام امده از ایشان احکام فقهی شان را سوال می کردند.