دانلود مقاله شخصیت و حقوق زن در اسلام

اسلام، زن را مانند مرد برخوردار از روح کامل انسانى و اراده و اختیار مى‏داند و او را در مسیر تکامل که هدف خلقت است مى‏بیند و هر دو را در یک ردیف قرار داده و با خطاب یا ایّها النّاس و یا ایّها الّذین آمنوا مخاطب ساخته است.
قرآن با این خطابش زن را که در قعر ذلّت و پستى بود و از هرگونه حقوق فردى و اجتماعى خویش محروم بود، و به عنوان یک موجود ناقص که فاقد روح و اراده و اختیار باشد معرّفى شد بود، به اوج عزّت و سرافرازى صعود داد و تاج افتخار کرّمنا بنى آدم را بر فرق او نهاد و او را هم‏ردیف با مرد انسان و خلیفه اللّه فى الارض نامید.
قرآن با این بیان بر تمام عقائد و باورهاى جاهلى و ادیان تحریف شده که زن را موجود وابسته و غیر مستقل و در مرتبه پایین‏تر از مرد و طفیلى آن مى‏دانستند بى‏اعتبار نموده و بر همه آنها خط بطلان کشید.
تساوى ارزش زن و مرد در خطابات قرآنى:
در قرآن کریم، بر خلاف سایر ادیان و عقاید و باورهاى حاکم بر جامعه آن روز، زن در بسیار از مسایل و کارها مساوى و همطراز با مرد ذکر شده است؛ گرچه در بعض چیزها بین این دو به حسب ظاهر تفاوت احساس مى‏شود، مانند سهم ارث و یا واگذارى مسئولیت خانواده به عهده مرد و امثال اینها، ولى این‏گونه تفاوت‏ها ارتباط با موقعیت اجتماعى و شرایط طبیعى آنها دارد و هیچ گونه فرقى از نظر جنبه‏هاى انسانى و مقامات معنوى میان زن و مرد در برنامه‏هاى اسلام وجود ندارد و هر دو مساوى و برابر هستند، و این تساوى حداقل در سه زمینه مختلف قابل بحث و بررسى است.
تساوی از نظر خلقت:
اگر بخواهیم نظر قرآن و خطابات قانونى او را درباره خلقت زن بدانیم لازم است ابتدا به سرشت زن و مرد که در سایر کتاب‏هاى مذهبى مطرح شده توجّه کنیم، و نیز با عقاید و باورهاى مردم آن زمان لااقل با عقیده مردم شبه جزیره عربستان که قرآن در آن‏جا نازل گردیده نسبت به این موضوع آشنایى پیدا کنیم تا به خوبى و روشنى بیان قرآن در این باره معلوم بشود.
از کتاب‏هاى مذهبى که امروز در دسترس مى‏باشد و پیروان قابل توجّه هم در دنیا دارد تورات و انجیل است.

زن در این دو کتاب از نظر خلقت و آفرینش مانند جهات دیگر، در مرحله پایین‏تر و جنس پست‏تر از مرد معرّفى شده تبعى و طفیلى آن ذکر گردیده است.
در تورات در سفر پیدایش باب دوم آیه 76 آمده است:
خداوند، آدم را از خاک سرشت و در بینى وى روحى حیات دمید و آدم نفس زنده شد.
در آیات 21 تا 24 همین باب درباره خلقت حوّا آمده است:
پس از آن‏که خداوند خواب را بر آدم مستولى کرد یکى از دنده‏هایش را گرفت زنى بنا کرد و نزد آدم آورد، و آدم گفت این است استخوانى از استخوان‏هایم و گوشتى از گوشتم، از این‏رو، نساء نامیده شد؛ زیرا از انسان گرفته شده است.(1)
در اناجل هم قصّه آدم و حوّا آمده است.

در انجیل برنا، در فصل 39، آیات 30 32، مثل همین داستان که در تورات آمده ذکر شده است:
پس چون خدا انسان را تنها دید فرمود خوش نیست این‏که تنها باشد پس از این‏رو او را به خواب کرد و گرفت دنده را از سوى دل و آن‏جا را از گوشت پر کرد و از آن دنده حوا را آفرید و زن براى آدم گردانید.(2)
قرآن کریم عارى از داستان‏هایى است که در تورات و انجیل براى تحقیر زنان جعل گردیده‏اند، و در آن کوچک‏ترین اشاره نشده که ارزش اوّلین زنى که خداوند خلق فرمود کمتر از اوّلین مرد بوده یا این‏که زن از یکى دنده‏هاى مرد به وجود آمده یا زن در خلفت تبعى و طفیلى مرد است.

برعکس، قرآن در محیطى که براى زن هیچ‏گونه استقلال در زندگى قائل نبود، و هیچ‏گونه حق و حقوقى براى او مى‏دید، حرمت و شرافتى براى او جُز حرمت و شرافت خانواده نمى‏شناخت و دختران را زنده به گور مى‏کردند و در چنین محیط با بیان رسا و منطق محکم اعلام مى‏دارد زن از نظر خلقت مانند مرد فرد از افراد انسان است که در ماده و عنصر پیدایشش دو نفر انسان نر و ماده شرکت و دخالت داشته و هیچ‏یک از این دو بر دیگرى ترجیح و برترى ندارد، و در نتیجه، تمام افراد بشر چه زن باشد یا مرد امثال یکدیگرند و اگر ترجیح و برترى هم باشد در اصل خلقت آنها نیست بلکه به واسطه کسب فضائل اخلاقى و کمالات نفسانى است که آنها بدست آورده است چون
قرآن کریم عارى از داستان‏هایى است که در تورات و انجیل براى تحقیر زنان جعل گردیده‏اند، و در آن کوچک‏ترین اشاره نشده که ارزش اوّلین زنى که خداوند خلق فرمود کمتر از اوّلین مرد بوده یا این‏که زن از یکى دنده‏هاى مرد به وجود آمده یا زن در خلفت تبعى و طفیلى مرد است.

برعکس، قرآن در محیطى که براى زن هیچ‏گونه استقلال در زندگى قائل نبود، و هیچ‏گونه حق و حقوقى براى او مى‏دید، حرمت و شرافتى براى او جُز حرمت و شرافت خانواده نمى‏شناخت و دختران را زنده به گور مى‏کردند و در چنین محیط با بیان رسا و منطق محکم اعلام مى‏دارد زن از نظر خلقت مانند مرد فرد از افراد انسان است که در ماده و عنصر پیدایشش دو نفر انسان نر و ماده شرکت و دخالت داشته و هیچ‏یک از این دو بر دیگرى ترجیح و برترى ندارد، و در نتیجه، تمام افراد بشر چه زن باشد یا مرد امثال یکدیگرند و اگر ترجیح و برترى هم باشد در اصل خلقت آنها نیست بلکه به واسطه کسب فضائل اخلاقى و کمالات نفسانى است که آنها بدست آورده است چون الف) زن و مرد از یک پدر و مادر بوجود آمده است.

یا ایّها النّاس انّا خلقناکم من ذکرٍ و انثى و جعلنا شعوباً و قبائلاً لتعاوفوا انّ اکرمکُم عند اللّه اتقاکم.

(3) ب) زن و مرد از نفس واحده خلق شده است.

یا ایّها النّاس اتّقوا ربّکُم الّذى خلقکم من نفس واحده و خلق منها زوجها(4)هو الّذى خلقکم من نفس واحده و جعل منها زوجها...

(5) ج) زن آدم از جنس آدم آفریده شده است.

چنان که در ذیل دو آیه مبارکه آمده «و خلق منها زوجها» «و جعل منها زوجها» د) زن و مرد مکمّل یکدیگرند.

«هُنّ لباس لکم و انتم لباس لهنّ.»(6) خروج آدم از بهشت دلیل بر پستى زن نمى‏شود.

در داستان آدم در تورات و انجیل آمده که حوّا در باغ عدن موجب فریب و گمراهى آدم شد و آدم از فرمان خداوند سرپیچى نماید و از آن درخت ممنوعه بخورد، در تورات در سفر پیدایش باب 3 آیه 6 پس از آنکه شیطان حوّا را فریب داد که از آن درخت بخورد آمده ...چون زن دید آن درخت براى خوراک نیکو...

پس از میوه‏اش گرفت و بخورد و به شوهر خود نیز داد.

در آیه 12 همان باب پس از آن‏که خداوند به آدم فرمود من ترا از خوردن آن درخت نهى کردم چرا از آن خوردى؟، دارد آدم گفت: این زن که قرین من ساختى از میوه آن درخت به من داد و من خوردم(7).

در انجیل برنابا فصل 40 آیات 26 و 27 دارد پس از آن‏که شیطان حوّا را فریب داد که از آن درخت ممنوعه بخورد.حوّا گرفت از آن ثمره‏ها خورد وقتى همسرش آدم بدار شُد از آن به او هم داد و آن هم بخورد.(8) شارحان کتابهاى مقدّس و ارباب کلیسا از این آیات این‏طور استفاده مى‏کنند که زن موجب بدبختى نوع بشر گردید و گرنه آدمیان همیشه در بهشت مى‏بودند و از این‏رو با نظر نفرت به او نگاه مى‏کنند.(9) کشیش توتولیان این احساس عمومى را در کتابش نشان داد و زنان را به عنوان دروازه شیطان، شکننده مهر شجره ممنوعه، ترک کننده شریعت الهى و نابود کننده تصویر خدا یعنى انسان توصیف کرد.(10) قرآن کریم، آدم و حوّا را به یک چشم نگاه مى‏کند و از هر دوى آنها به یک لحن سخن مى‏گوید و هر دو را به طور یکسان در سرپیچى از حکم خداوند مقصّر بداند، نه این‏که تمام گناه را بگردن حوّا بیندازد، کاسه و کوزه‏ها را سر او بشکند، و لذا هر دو از نزدیک شدن به درخت ممنوعه نهى شدند.

و لاتقربا هذه الشجره فتکونا من الظالمین.

(11) و هر دو را شیطان وسوسه نمود: «فوسوس لهما الشیطان (12) هر دو مورد توبیخ خداوند قرار گرفت: «و ناداهما ربّهما الم أنهکما عن تلکما الشجره».

هر دو را شیطان گمراه کرد: «فَاَزَلَّهما الشیطان».(13) «و اقل لکما انّ الشیطان عدو مبین».(14) مجازات هر دوى آنها یعنى بیرون رانده شدن از بهشت مساوى بود: «فَاَخْرَجَهُما ممّا کانا فیه».(15) هر دو توبه کردند: «قالا ربّنا ظلمنا انفسنا و ان لم تغفر لنا و ترحمنا لنکوننّ من الخاسرین».(16) توبه هر دو پذیرفته شد: «فتاب علیه انّه هو التّواب الّرحیم».(17) پس نتیجه این مى‏شود که زن و مرد از نظر خلقت و آفرینش مساوى هم است و هیچ‏یک بر دیگرى ترجیح و برترى ندارد، و اگر برترى باشد به واسطه علم و کمالات نفسانى و فضائل اخلاقى است که خارج از سرشت و خلقت آنها مى‏باشد.

تساوی در کسب کمالات و فضایل: یکى دیگر از نظریات تحقیرآمیز نسبت به زن در فرهنگ جاهلى و ادیان تحریف شده این بود که زن از جهت توانایى‏هاى معنوى و روحانى، ضعیف است و نمى‏تواند به مراتب عالى معنوى راه یابد و به مقام قرب الهى آن‏طور که مردان مى‏رسد برسد، قرآن کریم در آیات فراوانى تصریح کرده است که پاداش اخروى و قرب الهى به جنسیت مربوط نیست، به ایمان و عمل مربوط است، خواه از طرف زن باشد و یا از طرف مرد.

به تعبیر شهید مطهرى، اسلام در سیر من الخلق الى الحق و حرکت به سوى خدا هیچ تفاوتى میان زن و مرد قائل نیست و تفاوتى که اسلام قائل است در سیر من الحق الى الحق است، در بازگشت از حق به سوى مردم و تحمّل مسئولیت پیغامبرى است که مرد را بر این کار مناسب دانسته است.(18) قرآن همان اوصاف ده‏گانه که براى مرد ذکر مى‏کند، براى زن هم ذکر مى‏کند و هیچ فرق بین آنها نمى‏گذارد: «انّ المسلمین و المسلمات و المؤمنین و المؤمنات و القانتین و القانتات و الصّادقین و الصّادقات و الصّابرین و الصّابرات و الخاشعین و الخاشعات و المتصدّقین و المتصّدقات و الصّائمین و الصّائمات و الحافظین فروجهم و الحافظات و الذّاکرین اللّه کثیراً و الذّاکرات اعد اللّه لهم مغفره و اجراً عظیماً»(19) وعده برخوردار شدن از حیات طیّبه به هر دو جنس داده است.

«مَنْ عمل صالحاً من ذکرٍ و انثى و هو مؤمن فلنحیینّه حیواهٍ طیّبه و لنجزینّهم اجرهم باحسن ما کانوا یعملون».(20) وعده دخول در بهشت به هر دو صنف داده است: «و من عمل صالحاً من ذکرٍ و انثى و هو مؤمن فاولئک یدخلون الجنّه»(21) وعده برخوردارى از نعم الهى در بهشت به هر دو طائفه داده است.

«وعد اللّه المؤمنین و المؤمنات جنّاتٍ تجرى من تحتها الانهار خالدین فیها».(22) وعده رزق به حساب به هر دو طائفه داده است: «و مَنْ عمل صالحاً من ذکرٍ و انثى و هو مؤمن فاولئک یدخلون الجنّه و یرزقون بغیر حساب».(23) انجام عمل صالح را براى هر دو جنس ممکن مى‏داند.

«مَنْ عمل صالحاً من ذکرٍ و انثى».

حضرت مریم اصوه فضیلت: قرآن، در کنار هر مرد بزرگ و قدّیسى، از یک زن بزرگ و قدّیسه یاد مى‏کند، در کنار حضرت آدم و ابراهیم از همسران آنها و در کنار حضرت موسى و عیسى از مادران آنها، در نهایت تجلیل و عظمت یاد مى‏کند.

اگر همسران نوح و لوط به عنوان زنانى ناشایسته براى شوهران‏شان ذکر مى‏کند و از زن فرعون نیز به عنوان زن بزرگى که گرفتار مرد پلید بوده، غفلت نکرده، به فرموده شهید مطهرّى، گویى قرآن خواسته است در داستان‏ها توازن را حفظ کند و قهرمانان داستان‏ها را منحصر به مردان ننماید.(24) قرآن درباره حضرت مریم مادر عیسى مى‏گوید: کار او از لحاظ مقامات معنوى و فضایل نفسانى به آن‏جا کشیده شده بود که در محراب عبادت همواره ملائکه با او سخن مى‏گفتند: «فنادته الملائکه و هو قائمٌ یصلّى فى المحراب».(25) با او گفت شنود مى‏کردند: «اذ قاله الملائکه یا مریم انّ اللّه یبشّرک بکلمه منه اسمه المسیح عیسى بن مریم...»(26) به او بشارت مى‏داد: «یا مریم انّ اللّه اصطفیک و طهّرکِ و اصطفیک على نساء العالمین».(27) او را به عبادت خدا مى‏خواند: «یا مریمُ اقْنُتى لِرَبّک و اسجُدى وَ ارْکَعِى مَعَ الرّاکعین».(28) از غیب براى او روزى مى‏رسد: «کلّما دَخَلَ علیها زکریّا المحراب وجد عندها رزقاً قال یا مریم اَنّى لَکِ هآذا قالت هو مِنْ عند اللّه».(29) پس نتیجه این مى‏شود زن در تحصیل کمالات معنوى و فضائل اخلاقى و پیمودن پلّه‏هاى معرفت و رسیدن به قرب الهى هیچ فرق با مرد ندارد.

تساوی در کیفر و پاداش: قرآن کریم همان‏گونه که زنان را مانند مردان انسان و موجود برتر عالم خلقت و داراى اراده و اختیار مى‏داند و برایش شخصیت حقوقى قائل است، همان‏طور هم آنان را به طور یکسان مسئول اعمال و کردار خودش مى‏داند، و اگر کار خوب و نیکوى انجام داد برایش ثواب و پاداش برابر با ثواب و پاداش مردان، و اگر گناهى مرتکب شد مجازاتى برابر با مجازات مردان در انتظارشان خواهد بود، نه کمتر و نه بیشتر، و لذا قرآن مى‏فرماید کسى عمل صالح انجام بدهد «مرد باشد یا زن» آن مؤمن است.

الف) دخول در بهشت را پاداش مى‏دهد.

«و مَنْ عمل صالحاً من ذکرٍ و انثى و هو مؤمن فاولئک یدخلون الجنّه».(30) ب) رزق به حساب را پاداش مى‏دهد.

«و مَنْ عمل صالحاً مِنْ ذکرٍ و انثى و هو مؤمِنُ فاُولئِک یدخلون الجنّه و یرزقون بغیر حساب».(31) ج) حیواه طیّبه را پاداش مى‏دهد.

«مَنْ عمل صالحاً من ذکرٍ و انثى و هو مؤمن فلنحیینّه حیواهً طیّبه و لنجزینّهم اجرهم باَحْسَنِ ما کانو یعملون».(32) در نقطه مقابل، اگر کسى عمل سیّئه انجام بدهد و گناهى را مرتکب بشود کیفر و عقاب مى‏شود؛ مرد باشد یا زن: «و السّارق و السّارقه فاقطعوا ایدیهما جزاءً بما کسبا نکالاً من اللّه و اللّه عزیز حکیم.(33)الزّانیه و الزّانى فاجلد و اکّل واحدٍ فهما مأه جلده...»(34) نتیجه این مى‏شود زن در تحصیل اعمال حسنه مستحق ثواب و در ارتکاب اعمال سیّئه مستحق عقاب مى‏شود و در این جهت هم فرق با مرد ندارد.

.

کتاب مقدّس چاپ لندن 2.

انجیل برنابا، ترجمه حیدر قلیخان قزلباش، معروف به سردار کابلى، مطبعه سعادت کرمانشاه.

3.

حجرات آیه 13.

4.

نسآء آیه 1 5.

اعراف آیه 189.

6.

بقره آیه 187.

7.

تورات، چاپ لندن.

8.

انجیل برنابا، ترجمه سردار کابلى.

9.

حقوق زن در ادوار و ادیان، حسام نقیبائى، چاپ اختر شمال، ص 32.

10.

روح اسلام، امیرعلى، ترجمه ایرج رزّاقى و محمد مهدى حیدر پور، انتشارات آستان قدس رضوى.

11.

سوره بقره، آیه 35.

12.

سوره اعراف، آیه 20.

13.

سوره بقره، آیه 36.

14.

سوره اعراف، آیه 22.

15.

16.

سوره اعراف، آیه 23.

17.

سوره بقره.

18.

نظام حقوق زن در اسلام، مرتضىمطهرى، انتشارات صدرا، ص 116.

19.

سوره احزاب، آیه 35.

20.

سوره نمل، آیه 97.

21.

سوره غافر، آیه 40.

22.

سوره توبه، آیه 72.

23.

سوره مؤمن، آیه 40.

24.

نظام حقوق زن در اسلام، ص 117.

25.

سوره آل عمران، آیه 39.

26.

همان، آیه 45.

27.

همان، آیه 42.

28.

همان، آیه 43.

29.

همان، آیه 37.

30.

31.

32.

33.

سوره مائده، آیه 38.

34.

سوره نور، آیه 2.

زن و مسایل حقوقی در خطابات قرآنی: یکى از مسائل مهم و داغى که در چند دهه اخیر در محافل حقوقى و اجتماعى و سیاسى دنیا مطرح بوده و امروز هم در گوشه و کنار این عالم بازار گرم و پررونق دارد مسئله حقوقى زن یا دفاع از حقوق زن است، و قبل از آن‏که بیان قرآن و خطابات قانونى او را در این باره بدانیم لازم است نگاه گذرا و اجمالى به وضعیت زنان و چگونگى حقوق آنها در جوامع گذشته و امروز جهان داشته باشیم.

در یک تقسیم‏بندى مى‏توان اقوام و ملل گذشته را بدو قسم متمدّن و غیر متمدّن تقسیم کرد، در میان قبایل وحشى و غیر متمدّن زن هیچ گونه حقّى حتّى حق حیات هم نداشت.

مرد مى‏توانست زنش را به هر کس بخواهد بفروشد و یا ببخشد و یا او را براى همخوابى و فرزند آوردن و خدمت کردن کرایه و قرض بدهد، و مى‏توانست به هر نحو که بخواهد زنش را مجازات کند و حتّى او را بکشد و گوشتش را بخورد.(1) امّا در میان ملل متمدّن که داراى برنامه و قانون بودن مانند چین و هند و روم شرقى نسبت به ملل غیر متمدّن زن وضع بهترى داشت، کشته نمى‏شد و گوشتش خورده نمى‏شد، ولى هیچ گونه استقلال و آزادى در اراده و اعمال نداشت و تحت قیمومیت مرد مى‏زیست و از جانب خود نمى‏توانست کارى را انجام دهد، و حق هیچ‏گونه مداخله در امور اجتماعى از قبیل حکومت و قضاوت و غیره را نداشت، و در این مقدار همه آن ملل مشترک بودند و هر یک از اینها به حسب اقتضاء اوضاع و مناطق زندگى اختصاصاتى نیز داشتند، در چین ازدواج با زن یک نوع خریدارى و مالک شدن محسوب مى‏شد و زن به طور کلّى از ارث محروم بود و حقّ هم‏غذا شدن با مرد حتّى پسران خودش را نداشت، و در هند زن تابع شوهر بود و بعد از مردن او دیگر حقّ ازدواج نداشت یا با جسد شوهرش سوزانده شود و یا اینکه با خار و زبون زندگى کند.(2) و در حجاز از ظهور اسلام با زن همان معامله انسان وابسته و غیرمستقل انجام مى‏شد و از هرگونه حق و حقوقى محروم بود، رفتار آنها شباهت زیادى به بشرهاى نیمه‏وحشى داشت.

زیرا با وضع رسوا و ننگینى از زن بهره‏بردارى مى‏کردند و در محیط آنها زن آن‏چنان بى‏اراده و اختیار بود که گاهى جهت ارتزاق صاحب خود کرایه قرار مى‏گرفت.(3) امّا حقوق در اروپا: در اروپا و به طور کلّى در غرب زن هیچ وقت شخصیت حقیقى‏اش را آنطور که فطرت ذاتى و طبیعت خدادادى او اقتضاء دارد پیدا نکرد، و به قول متفکّر مصرى سیّد قطب در طول تاریخ ممتد اروپا هرگز اتّفاق نیفتاده که زن را جزیى از نفس انسانیت و سازنده جنس بشر و پاسدار محیطى که آدمى دوران کودکى را در آن مى‏گذراند بشناسد(4)، از این سو است که از حقوق واقعى خویش نیز برخوردار نشد و همیشه فرد غیر مستقل و وابسته به مرد و در اختیار مرد بود و از ساده‏ترین و پیش پا افتاده‏ترین حقوق خود محروم بود، این وضع تا همین دو قرن اخیر ادامه داشت.

در قرنهاى 17 و 18 میلادى متفکّران اروپایى مانند ژان ژاک روسو و ولتر و منتسکیو تلاش کردند نظریات‏شان را درباره حقوق طبیعى و فطرى مسلّم انسان گسترش دهد نتیجه آن تلاشها کنگره است که در سال 1776 در فلاردلفیا برگزار شد، و در آن کنگره بر حقوق تمام ملّتها در زمینه استقلال و تعیین سرنوشت تأکید شده است.(5) امّا حقوق زن در برابر حقوق مرد اوّلین بار در قرن بیستم اعلام شد، انگلستان اوّلین کشور داراى دموکراسى و نخستین کشور بود که این مطلب را اعلام کرد، ایالات متحده آمریکا گر چه هم‏زمان با استقلال خود در قرن هجده حقوق بشر را برسمیت شناخت امّا در سال 1920 بود که به تساوى حقوق سیاسى زن و مرد گردن نهاد.(6) این تساوى حقوق مرد و زن در غرب چنان مهم جلوه کرد که ویل دورانت فیلسوف و نویسنده تاریخ تمدّن در تفسیر این حرکت مى‏گوید: اگر فرض کنیم ما اکنون در سال 2000 میلادى هستیم و مى‏خواهیم بدانیم مهم‏ترین حادثه اتّفاق افتاده در ربع قرن اوّل بیستم چیست، خواهیم دید که این حادثه نه انقلاب روسیه، بلکه دگرگونى در وضع زن است...

(7) امّا قرآن کریم قبل از 1400 سال یعنى آن زمان که ظلم و بى‏عدالتى نسبت به زن به همه جا سایه افکنده بود، زن به عنوان یک کالا بیش ارزش نداشت و از هیچ‏گونه حق و حقوقى برخوردار نبود، با صراحت و قاطعیت اعلام مى‏دارد: «ولهنّ مثل علیهنّ با المعروف»(8) یعنى زن همان مقدار که در اجتماع و خانواده وظایف سنگینى دارد و حقوق قابل توجّه نیز دارد.

تا از تساوى این حقوق با آن وظایف اجراى عدالت در حق آنان عملى گردد.(9) امّا کیفیت و چگونگى این حقوق، این احتیاج به بحث و بررسى دارد، براى توضیح و روشن شدن مطلب لازم است در این باره در سه جهت عمده و اساسى بحث بکنیم.

الف) زن و حقوق مدنى ب) زن و حقوق اقتصادى ج) زن و حقوق اجتماعى و سیاسى زن و حقوق مدنی یا خانواده: خانواده یک واحد اجتماعى است که هدف از آن تأمین سلامت روحى و روانى افراد آن است، قرآن کریم براى تام افراد خانواده یک حقوقى قائل است، و این حقوق در قبال وظایفى است که نسبت به همدیگر دارد، ممکن نیست کسى را پیدا بکنیم که حقّى در موردى داشته باشد و بدون این‏که وظیفه‏اى بر دوش او قرار گیرد، پس بنابر این همان‏طور که مرد در برابر وظایفى که نسبت به همسر و فرزندان خود دارد و این موجب شده که حقوقى نیز به عهده آنها داشته باشد، و زن نیز در قبال وظایف که در زندگى بعهده او نهاده شده است از حقوقى برخوردار است، و این حقوق زن در خانواده متفاوت است بعهده شوهر بعنوان همسر یک حقوقى دارد و بعهده فرزندان بعنوان مادر حقوقى دیگر، پس لازم است ما در اینجا در دو بخش یا در دو قسمت بحث بکنیم.

1ـ حقوق زن بر عهده شوهر: از آنجا که دین اسلام دین عدالت است حقوق هیچ دسته و طایفه‏اى در آن ضایع نمى‏شود و براى هر کسى حقوقى متناسب با وضعیت طبیعى او به نحو احسن در نظر گرفته شده است، و این در مورد زن و شوهر نیز سارى و جارى است، به خلاف ادّعاهاى دشمنان اسلام و یاوه‏گویان روشن‏فکرنما که همه چیز را از عینک بدبینى غرب و دشمنان اسلام مى‏بیند اعتراض سرمى‏دهد که خانواده اسلامى خانواده مردسالارى است.

زنان در آن مظلوم و از حقوق طبیعى خود برخوردار نیست، و براى رفع مظلومیت و رسیدن زنان به حقوق حقّه خویش لازم است کشورهاى اسلامى تمام بندهاى مواد کنوانسیون زنان سازمان ملل متّحد را بپذیرند و آن را در مورد زنان جامعه خویش پیاده کند.

اسلام همان‏طور که در سایر جهات از خود برنامه و قانونى دارد در مورد زن و مسایل خانوادگى نیز از خود برنامه و قانونى دارد و احتیاج به برنامه‏هاى وارداتى ضد دینى و ارزشى بیگانه نیست، در جامعه قرآنى همان‏طور که شوهران بر عهده زنان حقوقى دراند و بر زنان لازم است آن را انجام بدهند، متقابلاً زنان نیز بر عهده شوهران حقوقى دارند که بر مردان لازم است آن را اتیان بکنند، و قرآن کریم در این مورد مى‏فرماید: «وَ لَهُنّ مثل الّذى علیهنّ با المعروف».(10) یعنى همان حقوقى که مردان بر گردن زنان دارند و زنان نیز به گردن شوهران دارند.

ما اینجا اصول و کلّیات آن سر حقوقى را که زن در خانواده بر عهده شوهر دارد و در خطابات قرآنى به آن اشاره شده است ذکر مى‏کنم و ببینم چه حقوقى بالاتر و بهتر و مناسب‏تر با وضع جسمى و روحى زن در دنیا از این حقوق است.

الف) حق رفتار شایسته.

قرآن کریم برخلاف ملل گذشته و اعراب جاهلیت، که با زنان رفتار بد و برخورد ناشایسته داشتند، خطاب مى‏کند با زنان رفتار خوش نمایید؛ اگرچه آنها را نمى‏پسندید: «یا ایّها الّذین آمنوا...

و عاشروهنّ باالمعروف فَاِنْ کرهتموهنّ.(11) ب) حق مسکن.

قرآن کریم دستور مى‏دهد به هر جا که خودتان سُکنى مى‏گزینید به زنان همان‏جا سکنى بدهید: «اسکنوهنّ من حیث سکنتم من وَجدکم.(12) ج) حق نفقه.

قرآن کریم برخلاف اعراب جاهلیت به زنانش نفقه نمى‏دادند، مى‏گوید به زنان‏تان نفقه بدهید: «الرّجال قوّامون على النّسآء بما فضّل اللّه بعضهم على بعضٍ و بما انفقوا من اموالهم.(13) د) حق مهر.

قرآن کریم برخلاف عادات جاهلیت که به زنانش مهر نمى‏دادند دستور مى‏دهد به زنان‏تان مهرش را به عنوان هدیه تقدیم نمایید: «و آتُوالنّسآء صدقاتهنّ نحله.(14) اشکال: اسلام طبق آیه «الرّجال قوّامون على النّسآء»(15)«وللرّجال علیهنّ درجه»(16)، ریاست و مسئولیت خانه و خانواده را به مرد واگذار نموده است و این موجب مى‏شود زن با مرد در حقوق مساوى و برابر نباشد.

جواب: مسئولیت کلّى هر نهاد یا سازمانى باید نهایتاً به دست یک فرد یا گروه سپرده شود، و در نهاد خانواده نیز لازم است یک نفر بار مسؤلیت کلّى را بر عهده گیرد، امّا اینکه چرا قرآن کریم مسئولیت و سرپرستى خانه و خانواده را به مرد سپرده است، پاسخ روشن دارد.

بین زن و مرد، به ویژه از نظر بیولوژیکى و توان جسمى، تفاوت‏هایى وجود دارد که هریک را مستعد پذیرش وظایف خاص مى‏نماید.

قانونِ آفرینش، وظیفه حسّاس مادرى و پرورش نسل‏هاى نیرومند را بر عهده زن گزارده است.

به همین دلیل، سهم بیش‏تر از عواطف و احساسات به او داده شده است؛ در حالى‏که طبق این قانون، وظایف خشن و سنگین اجتماعى بر عهده جنس مرد واگذار شده است، و سهم بیش‏تر از تفکّر به او اختصاص یافته است.

بر این اساس، معلمولاً مسئولیت تأمین نیازهاى مالى و اقتصادى خانواده، بر دوش مردها قرار دارد، و این واقعیت تفویض و سرپرستى خانواده به مرد را به خوبى توجه مى‏کند.

قرآن کریم نیز به این مطلب اشاره دارد: «الرّجال قوّامون على النّسآء بما فضّل اللّه بعضهم على بعضٍ و بما انفقوا من اموالهم»(17) 2- حقوق زن بر عهده فرزندان همان‏طور که قبلاً بیان شد، از آن‏جا که پدر و مادر نسبت به فرزندان وظایف دارد و متقابلاً بر عهده آنان حقوق نیز دارد، و این حقوق در دنیاى غرب به کلّى فراموش شده است.

این، ناشى از آن وضعیتى است که در آن‏جا حاکم است که فرزندان پس از بلوغ قانونى، محیط خانواده را ترک گفته، به فکر زندگى جدا از پدر و مادر هستند.

چنین برنامه‏اى آن چنان محیط خانواده را سرد و منجمد کرده است که چه بسا سالى مى‏گذرد پدران و مادران روى فرزندان خود را نمى‏بینند.

هر چه از دوران جدایى آنان بگذرد بر بى‏علاقگى آنان نسبت به والدین افزوده مى‏شود.

بالاخره موقعى که پدر و مادر پا به پیرى و فرتوتى بگذارند چنان بیچاره مى‏شوند که دولت مجبور مى‏شود که این گروه را در نقطه یا نقاطى به نام خانه سالمندان جاى دهد.(18) متأسفانه به اثر تهاجم فرهنگى و تقلید از فرهنگهاى منحط بیگانه این وضعیت در جوامع اسلامى نیز کم و بیش راه یافتند، پدران و مادران پیرى که یکروز چشم و چراغ خانواده‏ها بود و احترامش به همه لازم بود کم‏کم از کانون گرم خانواده‏ها رانده و در خانه سالمندان جاى مى‏گیرند.

قرآن کریم بر همه این ایده‏ها و باورها و فرهنگ‏هاى غلط، مُهر بطلان مى‏زند و حقوق بس بزرگ براى مادران در کنار حقوق پدران بیان مى‏کند، که به طور اجمال، به مهم‏ترین آنها اشاره مى‏شود.

الف) حق احسان.

قرآن کریم در آیات متعدّد در کنار دعوت به یکتاپرستى و نهى از پرستش غیر نیکى به پدر و مادر را پیش مى‏کشد و به آن فرمان مى‏دهد، گویى نیکى به این رو در دومین مرحله از اهمیت قرار دارد: و اعبد و اللّه و لاتشرکوا به شیئاً و باالوالدین احساناً».(19 ) قل لو تعالَو اَتلُ ما حرّم ربّکم علیکم الاّ تشرکوا به شیئاً و باالوالدین احساناً».(20) و اذ اخذنا مثاق بنى اسرائیل لاتعبدون الّا اللّه و باالوالدین احساناً.(21) احسان، یک مفهوم وسیع و دامنه‏دار است که محدود و منحصر به یک یا چند چیزى نمى‏شود و هر کار نیک و شایسته انسان براى کسى انجام دهد که منفعت مادى و یا معنوى براى او در بر داشته باشد احسان براى او شمرده مى‏شود، پس انفاق و رسیدگى به امور مادى و معیشتى پدر و مادر احسان به آنها است، قرآن کریم به این مطلب اشاره دارد: «یسئلونک ماذا یُنفقوا قُل ما انفقتم من خیرٍ فللو الدین و الاقربین (22) ب) حق احترام.

قرآن کریم احترام پدر و مادر را خصوصاً در دوران پیرى و شکستگى آنان واجب و لازم مى‏داند، از کلام درشت و برخورد ناشایسته با آنان نهى نموده «و قضى ربّک اَلاّ تعبدوا اِالاّ ایّاهُ و باالوالدین احساناً اِمّا یَبْلُغَنّ عند الکِبَر احدهما او کلاهما فلاتقل لهما اُفٍّ و لاتنهرهما».(23) نیز به برخورد شایسته و گفتار کریمانه با آنان، امر مى‏نماید: «و قل لهما قولاً کریما»(24) این حق احترام به درجه‏اى است که قرآن دستور مى‏دهد در مقابل آنان متواضع باشید و به آنان لطف و محبّت نمایید: «و اخفض لهما جناح الذُّلِّ من الرّحمه».(25) ج) حق دعا و طلب آمرزش.

قرآن کریم ما را فرمان مى‏دهد براى پدر و مادرتان دعا بکنید و از خداوند براى آنها طلب آمرزش نمایید: «قُل ربّ ارحمهما کما ربّیانى صغیرا»(26) دعا در حق پدر و مادر اختصاص به زمان حیات آنها ندارد و پس از درگذشت آنها نیز در یاد آنها بود و برایشان طلب مغفرت و آمرزش کرد، قرآن کریم مى‏فرماید: «ربّ اغفرلى و لوالدىّ».(27)«ربّنا اغفرلى و لوالدىّ و للمؤمنین یوم یقوم الحساب».(28) زن و حقوق اقتصادی یکى از مسائل مهم و مورد توجّه در این مقام همین مسئله است که آیا زن در امور مالى و اقتصادى از دیدگاه خطابات قرآنى از چه حق و حقوق برخوردار است؟

این مطلب از آنجا داراى اهمیت مى‏باشد که زن در طول تاریخ از این حق یا به کلّى محروم بوده و یا از حق مناسب و شایسته خودش بطور کامل برخوردار نبوده است.

قبل از ظهور اسلام و در دوران جاهلیت به همان دلیل که براى زن کمترین جایگاه انسانى و ارزش قایل نبودند حق مالکیت هم نداشته و مالک هیچ چیز به حساب نمى‏آمد، حتّى در مواردى چون ارث نه تنها زن مالک سهم خود نمى‏شد بلکه خودش جزء مایملک متوفّى به حساب مى‏آمد و بسان اشیاء به سایر ورثه انتقال پیدا مى‏کرد.(31) امّا در جوامع بشرى دو قرن اخیر که مردم متمدّن شدن دارایى قانون کشورى و بین المللى بودن، گرچه وضعیت زن نسبت به دوران جاهلیت یک درجه بهتر شده بود و مالک مالى بحساب مى‏آمد، ولى بحقوق کامل خود از این جهت نرسیدن، به عنوان شخصیت غیر مستقل شناخته مى‏شد، مانند صغیر و مجنون محجور، و از تصرّف در اموال خود ممنوع بوده است.

این طرز تفکّر حتّى در قانون مدنى به اصطلاح مترقّى فرانسه هم دیده مى‏شود که به عنوان نمونه به چند ماده از موادى که درباره روابط مالى زوجین سخن مى‏گوید اشاره مى‏شود.

از ماده 215 و 217 استفاده مى‏گردد که زن شوهردار نمى‏تواند بدون اجازه و امضاء شوهر خود هیچ عمل حقوقى را انجام بدهد، و هرگونه معامله براى او محتاج به اذن شوهر است «البته در صورتى که شوهر نخواهد از قدرتش سوء استفاده کرده و بدون علّت موجّه از اجازه دادن امتناع ورزد.» طبق ماده 1242 شوهر حق دارد به تنهایى در دارایى مشترک بین زن و مرد هرگونه تصرّف که بخواهد بکند و اجازه زن هم لازم نیست «البته با این قید که هر معامله‏اى که از حدود اداره کردن خارج باشد موافقت و امضاء زن لازم است.» و از این بالاتر در ماده 1428 حق اداره کلّیه اموال اختصاصى زن را هم به مرد محوّل کرده است «البته با این قید که در هرگونه معامله‏اى که از حدود اداره کردن خارج باشد موافقت و امضاء زن نیز لازم است»(32) این وضعیت تا قبل از صد سال تقریباً در تمام کشورهاى اروپایى حاکم بود، در انگلستان که سابقاً شخصیت زن کاملاً در شخصیت شوهر محو بوده دو قانون، یکى در سال 1870، دیگرى در سال 1900 میلادى به اسم قانون مالکیت زن شوهردار از زن رفع حجر نموده، در قانون ایتالیا سال 1919 میلادى زن را از شمار محجورین خارج کرد و در قانون مدنى آلمان سال 1900 میلادى و در قانون مدنى سوئیس سال 1907 میلادى آمده زن مثل شوهر خود اهلیت دارد، در قانون فرانسه در سال 1938 در حدود حجر زن شوهردار را تعدیل کرده است.(33) امّا اسلام قبل از 1400 سال یعنى هزار سیصد سال قبل از اروپا این قانون را گذراند.

انواع و اقسام ارتباطات مالى و اقتصادى را براى زن بلامانع دانسته و براى او استقلال و آزادى کامل داده تا بتواند در اموال شخصى خود هرگونه دخل و تصرّف نماید و بدون اینکه کسب و موافقت شوهر لازم باشد، اعم از اینکه آن اموال قبل از ازدواج بدست آمده باشد و یا بعد از آن، از راه کسب و کار بدست آمده باشد و یا از راه ارث و امثال آن بدست آمده باشد.