واژه اصلاح
اصلاح یعنی سامان بخشیدن نقطه مقابل افساد است که به معنی نابسامانی ایجاد کردن است .
اصلاح و افساد یکی از زوجهای متضاد قرآن است که مکرر در قرآن مطرح می شوند .
زوجهای متضاد یعنی آن واژه های اعتقادی و اجتماعی که دو به دو در برابر یک دیگر قرار گرفته اند و به کمک یکدیگر بهتر شناخته می شوند از قبیل توحید و شرک ، ایمان و کفر ، هدایت و ضلالت ، عدل و ظلم ، خیر و شر ، اطاعت و معصیت ، شکر و کفران ، اتحاد و اختلاف ، غیب و شهادت ، علم و جهل ، تقوا و فسوق ، استکبار و استضعاف و غیره .
برخی از این زوجحهای متضاد از آن جهت در کنار یکدیگر مطرح می شوند که یکی باید نفی و طرد شود دیگری جامه تحقق بپوشد اصلاح و افساد از این قبیل است .
مورد استعمال اصلاح در قرآن گاهی رابطه میان دو فرد است (اصلاح ذات البین) و گاهی محیط خانوادگی است و گاهی محیط بزرگ اجتماعی است که اکنون مورد بحث ما است و در آیات زیادی مطرح است از این پس ما هرگاه این واژه را به کار ببریم منظور اصلاح در سطح اجتماعی و به عبارت دیگر اصلاح اجتماعی است .
قرآ‹ کریم در مجموع تعبیرات خود پیامبران را مصلحان می خواند چنانکه از بان شعیب پیغمبر می گوید : ان ارید الا الاصلاح ما استطعت و ما توفیقی الا بالله علیه توکلت و الیه انیب
جز اصلاح تا آ]رین حد توانائی منظوری ندارم مومفقیتم جز به دست خدا نیست تنها بر ذات مقدس او توکل می کنم و تنها به سوی او باز خواهم گشت .
و بر عکس ادعای اصلاح منافقین را به شدت تخطئه می کند :
و اذا قیل لهم لا تفسدوا فی الارض قالوا انما نحن مصلحون الا انهم هم المفسدون و لکن لا یشعرون هرگاه به آنها گفته شود در زمین فساد می کند می گویند ما فقط اصلاح گرانیم آگاه باشید که همینها مفسدانند و خود هم به دقت رک نمی کنند .
اصلاح طبی یک روحیه اسلامی است هر مسلمانی به حکم اینکه مسلمان است خواه ناخواه اصلاح طلب و لا اقل طرفدار اصلاح طلبی است .
زیرا اصلاح طلبی هم به عنوان یک شان پیامبری در قرآن مطرح است و هم مصداق امر به معروف و نهی از منکر است که از ارکان تعلیمات اجتماعی اسلام است البته هر امر به معروف و نهی از منکر لزوما مصداق اصلاح اجتماعی نیست ولی هر اصلاح اجتماعی مصداق امر به معروف و نهی از منکر هست .
پس هر مسلمان آشنا به وظیفه از آن جهت که خود را موظف به امر به معروف و نهی از منکر می داند نسبت به اصلاح اجتماعی حساسیت خاص دارد .
لا اقل هزار سال است که این اندیشه در میان مسلمانان ( ابتدا در اهل تسنن و بعد در شیعه ) راه یافته که در اول هر قرن یک مجدد و احیاء کننده دین ظهور خواهد کرد .
اهل تسنن حدیثی به این مضمون به روایت ابوهریره نقل می کنند : ان الله یبعث لهذه الامه علی راس کل مائه من یجدد لها دینها خداوند در سر هر صد سال مردی برای امت بر می انگیزد که دین او را نوسازی کند و سامان دهد .
هر چند این حدیث از نظر سند اساسی ندارد و از نظر تاریخی هم تایید نمی شود و ما در جای دیگر به نقد این حدیث و این تفکر پرداخته ایم ولی شیوع و رواج و قبول این اندیشه در میان مسلمانان بیانگر این حقیقت است که مسلمانان لااقل در فاصله یک قرن انتظار مصلح یا مصلحان داشته اند و عملا برخی نهضتها را نهضتهای اصلاحی تلقی می کرده اند .
این است که می گوئیم : اصلاح و مصلح و نهضت اصلاحی و تجدد فکر دینی که اخیر مصطلح شده است یک آهنگ آشنا به گوش مسلمانان است .
سید جمال بدون تردید سلسله جنبان نهضتهای اصلاحی صد ساله اخیر سید جمال الدین اسدآبادی معروف به افغانی است، او بود که بیدار سازی را در کشورهای اسلامی آغاز کرد .درد های اجتماعی مسلمین را با واقع بینی خاص بازگو نمود .
راه اصلاح و چاره جوئی را نشان داد .
با این که درباره سید جمال فراوان گفته اند و نوشته می شود ولی راجع به تز اصلاحی او کمتر سخن می رود و یا من کمتر دیده و شنیده ام .
به هر حال خوب است بدانیم که سید جمال درد جامعه اسلامی را چه تشخیص می داده و راه چاره را چه می دانسته است و چه راههائی برای وصول به هدفهای اصلاحی خویش انتخاب می کرده است ؟
نهضت سیدجمال هم فکری بود و هم اجتماعی او می خواست رستاخیزی هم در اندیشه مسلمانان به وجود آورد و هم در نظامات زندگی آنها .
او در یک شهر و یک کشور حتی در یک قاره توقف نکرد .
هر چند وقت در یک کشور به سر می برد .
آسیا و اروپ و افریقا را زیر پا گذاشت .
در هر کشور با گروههای مختلف در تماس بود همچنانکه نوشته اند در برخی کشورهای اسلامی عملا وارد ارتش شد برای این که تا دل سپاهیان نفوذ نماید .
مسافرت سید به کشورهای مختلف اسلامی و بازدید آنها از نزدیک سبب شد که آن کشورها را از نزدیک بشناسد و ماهیت جریانها و شخصیتهای این کشورها را به دست آورد .
همچنانکه جهان پیمائیش و مخصوصا توقف نسبه طولانیش در کشورهای غربی او را به آنچه در جهان پیشرفته می گذشت و به ماهیت تمدن اروپا و نیت سردمداران آن تمدن آشنا ساخت سید جمال در نتیجه تحرک و پویایی هم زمان و جهان خود را شناخت و هم به دردهای کشورهای اسلامی که داعیه علاج آنها را داشت دقیقا آشنا شد .
سید جمال مهمترین و مزمنترین درد جامعه اسلامی را استبداد داخلی و استعمار خارجی تشخیص داد و با این دو به شدت مبارزه کرد .
آخر کار هم جان خود را در همین راه از دست داد .
او برای مبارزه با این دو عامل فلج کننده ، آگاهی سیاسی و شرکت فعالانه مسلمانان را در سیاست واجب و لازم شمرد ، و برای تحصیل مجد و عظمت از دست رفته مسلمانان و به دست آوردن مقامی در جهان که شایسته آن هستند بازگشت به اسلام نخستین و در حقیقت حلول مجدد روح اسلام واقعی را در کالبد نیمه مرده مسلمانان فوری و حیاتی می دانست .
بدعت زدائی و خرافه شوئی را شرط آن بازگشت می شمرد ، اتحاد اسلام را تبلیغ می کرد دستهای مرئی و نامرئی استعمارگران را در نفاق افکنی های مذهری و غیر مذهبی می دید و رو می کرد .
دردهایی که سید جمال در جامعه اسلامی تشخیص داد عبارت بود از : 1 – استبداد حکام 2 – جهالت و بی خبری توده مسلمان و عقب ماندن آنها از کاروان علم و تمدن 3 – جدائی و تفرقه میان مسلمانان به عناوین مذهبی و غیر مذهبی 5 – نفوذ استعمار غربی سید برای چاره این دردها و بدبختیها از همه وسائل ممکن : مسافترها، تماس ها ، سخنرانیها ، نشر کتاب ، مجله ، تشکیل حزب و جمعیت ، حتی ورود و خدمت در ارتش بهره جست .
در عمر شصت ساله خود ازدواج نکرد و تشکیل عائله نداد .
زیرا با وضع غیرثابتی که داشت که هر چندی در کشوری به سر می برد و گاهی در تحصن یا تبعید یا تحت نظر بود نمی توانست مسئولیت تشکیل خانواده را بر عهده گیرد .
شیخ محمد عبده پس از سید جمال دومین شخصیتی که نامش به عنوان مصلح در جهان تسنن بالخصوص در جامعه عرب برده می شود شیخ محمد عبده شاگرد و مرید سید جمال است .
عبده روح خود و زندگی معنوی خود را مدیون سید جمال می دانست .
کواکبی سومین قهرمان اصلاح درجهان سنی عرب شیخ عبدالرحمان کواکبی است .
کواکبی اهل سوریه و صفوی نژاد است .
یعنی نسب به شیخ صفی الدین اردبیلی می رساند .
با زبان ترکی و فارسی آشنائی داشته و از پیروان سید جمال به شمار می رود .
کواکبی در سال 1217 هجری قمری در سوریه به دنیا آمد و بیشترین ایام عمر خود را در همان سوریه گذرانید .
اواخر به مصر آمد و چند سالی هم در مصر به سر برد که اجلش فرا رسید و در سال 1320 هجری قمری در سن پنجاه سالگی درگذشت .
اقبال در خارج از جهان عرب برخی مصلحان که بتوان آنها را قهرمان نامید کم و بیش ظهور کردند .
اقبال لاهوری را قطعا یک قهرمان اصلاح در جهان اسلام باید به شمار آورد که اندیشه های اصلاحیش از مرز کشور خودش هم گذشت .
اقبال مزایایی دارد و نواقصی .
از جمله مزایای اقبال این است که فرهنگ غرب را می شناخته است و با اندیشه ها ی فلسفی و اجتماعی غرب آشنائی عمیق داشته تا آنجا که در خود غرب به عنوان مفکر و یک فیلسوف به شمار آمده است .
حرکتهای اصلاحی شیعی آنچه تا کنون گفتیم مربوط به جهان تسنن بود هر چند سید جمال که سلسله جنبان نظریه اصلاح است خود ایرانی و شیعه است ولی آنچه تا کنون گفتیم حتی در مورد سید جمال مربوط به حرکات اصلاحی در جهان تسنن بود .
حرکتهای اصلاحی در جهان تشیع ، حال و وضع دیگری دارد و با آنچه در جهان تسنن گذشته تفاوت دارد .در جهان تشیع سخن اصلاح کمتر به میان آمده و طرح اصلاحی کمتر داده شده و درباره اینکه چه باید کرد ؟
کمتر تفکر به عمل ا'ده است اما علی رغم همه اینها در شیعه نهضتهای اصلاحی مخصوصا نهضتهای ضد استبدادی و ضد استعماری بیشتر و عمیقتر و اساسیتر صورت گرفته است .
در تاریخ جهان تسنن تجنبشی مانند جنبش ضد استعماری تنباکو به رهبری رهبران دین که منجر به لغو امتیاز انحصار تنباکو در ایران شد و استبداد داخلی و استعمار خارجی هر دو یه زانو درآمدند .
و یا انقلابی مانند انقلاب عراق که علیه قیمومت انگلستان بر کشور اسلامی عراق بود و منجر به استقلال عراق شد و یا قیامی مانند قیام مشروطیت ایران که رژیم سلطنتی استبدادی ایران را مبدل به رژیم مشروطه کرد و یا نهضتی اسلامی به رهبری رهبران دینی مانند آنچه در ایران امروز می گذرد مشاهده نمی کنیم .
این انثلابها همه به رهبری روحانیت شیعه صورت گرفت همان روحانیتی که کمتر درباره اصلاح و طرحهای اصلاحی سخن گفته و طرح داده است .
جنبش تنباکو را علمای ایران آغاز کردند و با دخالت زعیم بزرگ مرحوم حاج میرزا حسن شیرازی به پیروزی نهائی رسید .
انقلاب عراق را علما شیعه عراق که در راس آنها مجتهد جلیل القدر آقا میرزا محمد تقی شیرازی قرار داشت رهبری کردند .
راستی حیرت آور و درس آموز است که از شخصیتی مانند مرحوم میرزا محمد تقی شیرازی مجسمه زهد و تقوا و تهذیب نفس و به اصطلاح درونگرائی ، یک مرتبه در شرائط خاص ، شخصیتی مجاهد طلوع می کند که گوئی همه عمر با جهاد و مبارزه به سرکرده است .
نهضت مشروطیت ایران را در درجه اول مرحوم آخوند ملامحمد کاظم خراسانی و مرحوم آقا شیخ عبدالله مازندرانی از مراجع نجف ، و دو شخصیت بزرگ از علماء تهران ، مرحوم سید عبدالله بهبهانی و مرحوم سید محمد طباطبائی رهبری کردند .
نهضت اسلامی ایران به اعتراف دانشمندان و آگاهان تاریخ معاصر در نیمه دوم این قرن در همه یا اکثر کشورهای اسلامی به طور پنهان یا آشکار نهضتهائی اسلامی در حال شکل گرفتن است و عملا درگیریهائی میان گروههای اسلامی و قدرتهای استبدادی و استعماری سرمایه داری و یا مسلکهای مادی وابسته به استعمار تازه پای دیگر و غالبا با هر دو در جریان است .
کارشناسان اعتراف دارند که مسلمانان پس از یک دوره فروریختگی و از هم پاشیدگی ذهنی بار دیگر در جستجوی هویت اسلامی خود در برابر غرب سرمایه داری و شرق کمونیستی برآمده اند .
ولی مسلما در هیچ یک از کشورهای اسلامی نهضتی به عمق و وسعت نهضت اسلامی ایران که از سال 42 آغاز شده است و روز افزون در حال گسترش است وجود ندارد .
لازم است به تحلیل این نهضت با ارزش بپردازیم .
اینکه مردم ما مفعلا در متن جریان نهضت قرار دارند آنها را از تحلیل ماهیت نهضت بی نیاز نمی کند .
هر نهضت در حالی که در جریان است برای مردمی که در متن آن قرار دارند بیشترین نیازمند به تحلیل و بررسی است تا وقتی که پایان می پذیرد و یا نسبت به مردمی که در خارج و یا حاشیه قرار دارند .
هنگامی که نهضتی در جریان است مانند این است که صحنه ای را در حالی که گرد و غبار برانگیخته است بخواهیم مشاهده کنیم یا از آن عکسبرداری نمائیم که البته اندکی دشوار است بر خلاف هنگامی که نهضت پشت کرده و پایان یافته باشد مانند آن است که صحنه ای را پس از فرو نشستن گرد و غبار بخواهیم ببینیم یا از آن عکسبرداری نمائیم بهرحال تحلیل این نهضت چه برای مردم معاصر که خود در آن شرکت دارند و چه برای آیندگان تاریخ که بخواهند دباره آن قضاوت نمایند هم اکنون امری ضروری و حیاتی است به نظر می رسد مسائل ذیل باید مورد بررسی قرار گیرد .
ماهیت نهضت هدف نهضت رهبری نهضت آفات نهضت هدف نهضت : این نهضت چه هدفی را تعقیب می کند و چه می خواهد ؟
آیا دموکراسی می خواهد ؟
آیا می خواهد دست استعمار را از این کشور کوتاه کند ؟
آیا برای دفاع از آنچه امروز حقوق بشر نامیده می شود بپا خاسته است ؟
تبعیضها ، نابرابریها را می خواهد معدوم کند ؟
ریشه ظلم را می خواهد بکند ؟
ماریالیسم را می خواهد نابود سازد ؟
و آیا ....
پاسخ این پرسشها را از آنچه درباره ماهیت نهضت و ریشه های آن بیان کردیم و هم از بیانیه ها و اعلامیه های رهبران نهضت می توان به دست آورد .
آنچه اینجا به اجمال در پاسخ این پرسشها می توان گفت این است که : آری و نه .
آری یعنی همه آن هدفها جزء اهداف نهضت است و نه یعنی محدود به هیچیک از آنها نیست یک نهضت اسلامی نمی تواند از نظر هدف محدود باشد .
زیرا اسلام در ذات خود یک کل تجربه ناپذیر است و با به دست آوردن هیچ یک از آن هدفها پایان نمی پذیرد .
رهبری نهضت هر نهضتی نیازمند به رهبر و رهبری است .
در این جهت جای سخن نیست یک نهضت که ماهیت اسلامی دارد و اهدافش همه اسلامی است .
وسیله چه کسانی و چه گروهی می تواند رهبری شود و باید رهبری شود ؟
بدیهی است که وسیله افرادی که علاوه بر شرائط عمومی رهبری ، واقعا اسلام شناس باشند و یا اهداسف و فلسفه اخلاقی و اجتماعی و سیاسی و معنوی اسلام کاملا آشنا باشند به جهان بینی اسلام یعنی بینش و نوع دید اسلام در باره هستی و خلقت و مبدا و خالق هستی و جهت و ضرورت هستی ، رد و دید و بینش اسلام درباره انسان و جامعه انسانی کاملا آگاه باشند ، ایدئولوژی اسلام را یعنی طرح اسلام را درباره اینکه انسان چگونه باید باشد و چگونه باید زیست نماید و چگونه خود را و جامعه خود را بسازد و چگونه به حرکت خود ادامه دهد و با چه چیزها باید نبرد کند و بستیزد و خلاصه چه راهی را انتخاب کند و چگونه برود و چگونه بسازد و چگونه زیست نماید و ...
درک نمایند .
آفات نهضت نهضتها مانند همه پدیده های دیگر ممکن است دچار آفت زدگی شوند وظیفه رهبری نهضت است که پیشگیری کند و اگر احیانا آفت نفوذ کرد با وسائلی که در اختیار دارد و یا باید در اخمتیار بگیرد آفت زدائی نماید اگر رهبری یک نهضت به آفتها توجه نداشته باشد یا در آفت زدائی سهل انگاری نماید قطعا آن نهضت عقیم یا تبدیل به ضد خود خواهد شد و اثر معکوس خواهد بخشید .
ما از نظر انواع آفتها آنچه به نظرمان رسیده است یادآوری می کنیم بدون آنکه مدعی باشیم همه آنها را استقصا کرده ایم .