دانلود مقاله انسان اقتصادی از دیدگاه اسلام

اهمیت پردازش الگوی انسان اقتصادی در نظریه‌پردازی‌های اقتصادی، هر اقتصاددان مسلمان را وا می‌دارد تا پیش از داخل شدن در هر گستره اقتصادی، درباره این موضوع بیندیشد.

برخی از مبانی فلسفی اسلام می‌تواند ما را در پردازش انسان اقتصادی یاری دهد.

در گستره خداشناسی، آموزه‌های «توحید افعالی» رابطه‌ای خاص بین خداوند و انسان برقرار می‌سازد که در آن، از انسان سلب اختیار نشده و از طرف دیگر نیز آن‌گونه نیست که در این جهان به خود واگذار و رها شده باشد.

«توحید عبادی» نیز ویژگی‌های رابطه مزبور را دقیق‌تر نشان داده، تأکید می‌کند که دخالت پروردگار در امور انسان از دو جنبه تکوینی درباره انسان، با آفرینش امور فطری تحقق یافته که «مطلق‌گرایی» و «لذت‌پذیری» دو نمونه از آن است.

توحید عبادی تشریعی نیز از مبانی خداشناسی شناخت وحیانی بوده، جایگاه آن را در بین دیگر منابع شناخت معین می‌کند.

پس از مبانی خداشناسی به جهت سنخیت با موضوع انسان اقتصادی، باید به مبانی انسان‌شناسی پرداخت تا از آموزه‌‌های اسلامی، عناصری استخراج شود که در ترسیم این الگو به طور کامل مؤثر باشد.

مبانی انسان‌شناسی اسلام، «فطرت» را مهمترین ویژگی مشترک همه انسان‌ها در نظر گرفته است.

از امور فطری که در شناسایی ویژگی‌های انسان‌ اقتصادی تأثیر دارد، «لذت‌پذیری و الم‌گریزی» و نیز «مطلق‌گراییِ» نفس است.

با پذیرفتن «مطلق‌گرایی» به صورت یکی از امور فطری می‌توان پیش‌بینی کرد که بیشینه‌سازی به گونه‌ای که بتواند امور غیر مادی را نیز پوشش دهد یکی دیگر از ویژگی‌های الگوی فرضی انسان اقتصادی از دیدگاه اسلام است؛ «لذت‌پذیری و الم‌گریزی انسان» نیز باید با توجه به یکی دیگر از مبانی انسان‌شناسی اسلام یعنی «تجرد و بقای روح» مطرح شود.

با ترکیب آموزه‌های مزبور می‌توان انتظار داشت که در گستره هستی‌شناسی هر نظریه‌پردازی که «مطلق‌گرایی» و «لذت‌پذیری و الم‌گریزی» را از ویژگی‌های مشترک هر انسانی بداند، در پردازش الگوی انسان اقتصادی باید «حداکثرسازی بهره‌مند‌ی‌ها یا لذات» را از ویژگی‌های مطرح شده در آن الگو لحاظ کند؛ البته این ویژگی دارای حالت‌های گوناگون است که با توجه به مبانی ارزشی اسلامی، ‌یکی از آنان برگزیده و انسان اقتصادی مطلوب معرفی می‌شود.

مبانی جهان‌شناسی اسلام، جنبه دیگری از الگوی انسان اقتصادی را روشن می‌کند.

شامل بودن هستی از دو بخش اساسی طبیعت و ماورای طبیعت و تأثیرپذیری این دو از یکدیگر از عناصر این گستره هستند که باید به آنها توجه شود.

نظام سرمایه‌داری با پذیرش عدم تأثیرپذیری این دو از یکدیگر،‌ الگوی خاصی را برای انسان اقتصادی مطرح کرد.

با توجه به اهمیت این تأثیرپذیری در ترسیم جایگاه انسان در هستی‌شناسی می‌توان انتظار داشت از آنجا که مبانی جهان‌شناسی اسلام چنین تأثیرپذیری را می‌پذیرد، می‌تواند معرف الگوی دیگری برای انسان باشد.

با مطالعه دیدگاه اسلام درباره روابط حاکم بین طبیعت و ماورای طبیعت می‌توان تأثیرگذاری چنین جهان‌شناسی را بر الگوی انسان اقتصادی پی گرفت.

از مهمترین روابطی که قرآن کریم در این‌باره به معرفی آنها پرداخته، «امدادهای غیبی»، «ابتلاء» و «هماهنگی تلاش و پاداش» است.

روابط مزبور افزون بر این می‌تواند در تبیین و تحلیل قاعده رفتاری الگوی انسان اقتصادی مطلوب که با توجه به مبانی ارزشی اسلام معرفی خواهد شد، مورد استفاده قرار گیرد.

انسان اقتصادی از دیدگاه اسلام اهمیت پردازش الگوی انسان اقتصادی در نظریه‌پردازی‌های اقتصادی، هر اقتصاددان مسلمان را وا می‌دارد تا پیش از داخل شدن در هر گستره اقتصادی، درباره این موضوع بیندیشد.

در گستره خداشناسی، آموزه‌های «توحید افعالی» رابطه‌ای خاص بین خداوند و انسان برقرار می‌سازد که در آن، از انسان سلب اختیار نشده و از طرف دیگر نیز آن‌گونه نیست که در این جهان به خود واگذار و رها شده باشد.

«توحید عبادی» نیز ویژگی‌های رابطه مزبور را دقیق‌تر نشان داده، تأکید می‌کند که دخالت پروردگار در امور انسان از دو جنبه تکوینی درباره انسان، با آفرینش امور فطری تحقق یافته که «مطلق‌گرایی» و «لذت‌پذیری» دو نمونه از آن است.

پس از مبانی خداشناسی به جهت سنخیت با موضوع انسان اقتصادی، باید به مبانی انسان‌شناسی پرداخت تا از آموزه‌‌های اسلامی، عناصری استخراج شود که در ترسیم این الگو به طور کامل مؤثر باشد.

مبانی انسان‌شناسی اسلام، «فطرت» را مهمترین ویژگی مشترک همه انسان‌ها در نظر گرفته است.

از امور فطری که در شناسایی ویژگی‌های انسان‌ اقتصادی تأثیر دارد، «لذت‌پذیری و الم‌گریزی» و نیز «مطلق‌گراییِ» نفس است.

با پذیرفتن «مطلق‌گرایی» به صورت یکی از امور فطری می‌توان پیش‌بینی کرد که بیشینه‌سازی به گونه‌ای که بتواند امور غیر مادی را نیز پوشش دهد یکی دیگر از ویژگی‌های الگوی فرضی انسان اقتصادی از دیدگاه اسلام است؛ «لذت‌پذیری و الم‌گریزی انسان» نیز باید با توجه به یکی دیگر از مبانی انسان‌شناسی اسلام یعنی «تجرد و بقای روح» مطرح شود.

با ترکیب آموزه‌های مزبور می‌توان انتظار داشت که در گستره هستی‌شناسی هر نظریه‌پردازی که «مطلق‌گرایی» و «لذت‌پذیری و الم‌گریزی» را از ویژگی‌های مشترک هر انسانی بداند، در پردازش الگوی انسان اقتصادی باید «حداکثرسازی بهره‌مند‌ی‌ها یا لذات» را از ویژگی‌های مطرح شده در آن الگو لحاظ کند؛ البته این ویژگی دارای حالت‌های گوناگون است که با توجه به مبانی ارزشی اسلامی، ‌یکی از آنان برگزیده و انسان اقتصادی مطلوب معرفی می‌شود.

مبانی جهان‌شناسی اسلام، جنبه دیگری از الگوی انسان اقتصادی را روشن می‌کند.

از مهمترین روابطی که قرآن کریم در این‌باره به معرفی آنها پرداخته، «امدادهای غیبی»، «ابتلاء» و «هماهنگی تلاش و پاداش» است.

بهترین روش برای شناسایی ویژگی‌های انسان اقتصادی مطلوب در فرهنگ دینی، ردیابی ویژگی‌های «انسان کامل» است.

انسان کامل که قرآن کریم با عنوان «عباد الرحمن» از آنها یاد کرده در گستره‌های گوناگون رفتاری ویژگی‌های خاص دارد.

در گستره رفتارهای اقتصادی، مهمترین ویژگی که به آن اشاره شده، «اعتدال» است.

شناختن این ویژگی به تلاش دیگری نیاز دارد که به نظر می‌رسد شناخت وحیانی به خوبی از عهده آن بر می‌آید.

در «اخلاق اسلامی» و «فقه اسلامی» می‌توان مبانی را یافت که با استفاده از آن ثابت می‌شود، تعریف اعتدال به برداشت ویژه از عنصر «بهترین ترکیب» در تعریف ارائه شده برای الگوی انسان اقتصادی باز می‌گردد.

در این برداشت باید ترکیب بین بهره‌مندی‌های گوناگون به گونه‌ای باشد که هیچ‌یک از آنها مورد غفلت و فراموشی قرار نگیرد و جای خود را به دیگری ندهد انسان یکی از پیچیده ترین و اسرارآمیزترین موجودات عالم هستی و اعجاب انگیزترین مخلوق خدای متعال است.

از آنجا که هرچه علم و قدرت سازنده مصنوعی بیشتر باشد، موجود ساخته شده از عظمت بیشتری برخوردار خواهد بود، انسان هم مصنوع مستقیم حضرت حق است و به اندازه علم و قدرت خداوند_ جل جلاله_ اسرار و عظمت و شگفتی در نهادش نهفته است و ذات این موجود جز برای خدای سبحان، برای احدی به طور کامل شناخته و معرفی نخواهد شد مگراینکه خداوند متعال به کسی علمی خاص عنایت فرماید و با توجه به اینکه قضای الهی براین بوده که این موجود، آینه تمام نمای جمال الهی باشد؛ عظمت و شگفتی های او اعجاب بیشتری خواهد داشت و ارزش معنوی فوق العاده چشم گیری برای او خواهد بود.

00049064 1372 07614 سیدمهدی، مهرداد علوم انسانی.

amp;222176 الهیات و معارف اسلامی کرامت انسان از دیدگاه اسلام, / مهرداد سیدمهدی؛ به راهنمایی: غلامرضا اعوانی.

121 صفحه، کتابنامه TH پایان نامه (کارشناسی ارشد) -- دانشگاه امام صادق (ع)، 1372 یکی از مباحثی که در انسان شناسی مورد بررسی قرار می‌گیرد، جایگاه و منزلت انسان نسبت به سایر آفریدگان است یا به عبارت دیگر، بحث کرامت انسان یکی از مباحث انسان‌شناسی است .

در مورد جایگاه و منزلت انسان دیدگاههای گوناگونی وجود دارد.

گروهی انسان را به عنوان برترین آفریدگان معرفی کرده‌اند.

در این گزارش انسان محور حقائق و ارزشهاست و همهء فعالیتهای علمی و عملی انسان بر محور خود آدمی، می‌گردد.

از سوی دیگر در این نظر، تشکیک‌هائی شده است از جمله اینکه این نظر ناشی از خودخواهی انسان است که می‌خواهد بر همهء موجودات جهان، چیرگی یابد و همه را زیر یوغ خویش بکشد.

در دنیای امروز برخی مکتب‌ها بر اصالت انسان بسیار تاکید دارند بگونه‌ای که بسیاری از کشورهای باصطلاح متمدن برآنند که باید در قوانین کیفری ارزش و کرامت انسان حفظ شود.

در این رساله ما سعی بر این داریم تا ارزش و کرامت انسان را از دیدگاه اسلام بررسی کنیم.

آیا ارزش و کرامت انسان در برتری ظاهری او بر موجودات عالم است ؟

آیا ارزش و کرامت انسان در بعد جسمانی و مادی او خلاصه می‌شود؟

آیا ارزش و کرامت انسان ارتباطی با بعد روحانی و معنوی انسان دارد؟

پاسخ به این سوالات مباحث اصلی این تحقیق را تشکیل می‌دهد.

برخی آیات برای انسان بطور کلی منزلت قائل شده‌اند و در آیاتی دیگر لحن قرآن نکوهش‌آمیز است .

هم‌چنین در احادیث چنین مواردی دیده می‌شود.

پس باید در آیات و احادیث دقت بیشتری کرد که آن تکریم‌ها و نکوهشها به چه اعتباری است و سرانجام نظر قطعی اسلام دربارهء انسان و منزلت وی نسبت به موجودات‌دیگر چیست ؟

در این رساله در دو بخش اول بحث‌های ارائه شده بیشتر جنبه مقدمه‌ای دارند.

برای اینکه بحث دربارهء کرامت انسان شود، نخست باید یک آشنائی کلی با انسان چه از نظر لفظی و چه از نظر حقیقت وی، بدست آید.

در بخش اول به این مطلب پرداخته شده است .

در بخش دوم به طور اجمالی به بررسی نظریات سه مکتب غیرالهی دربارهء ارزش و کرامت انسان پرداخته شده است .

اگرچه بحث دربارهء ارزش و کرامت انسان در اسلام است اما بررسی اجمالی نظریات این سه مکتب عمده مطرح در غرب در زمینه انسان می‌تواند موید و گواهی موجود بر نادرستی ارزش ارائه شده در این مکتب‌ها و درستی ارزش ارائه شده در اسلام باشد.

از بخش سوم، در واقع ما وارد بحث اصلی خود می‌شویم.

در این بخش با بررسی آیه 70 سورهء اسراء بحثی دربارهء کرامت و علل و عوامل و موانع آن بیان می‌شود.

در بخش چهارم دو مظهر از مظاهر کرامت انسان که در قرآن بیان شده ذکر گردیده و دربارهء آنها بحث شده است .

و در نهایت در بخش پنجم ارزش و کرامت انسان از دیدگاه معصومین صلوات الله علیهم‌اجمعین که خود با کرامت‌ترین انسانها در روی زمین بودند، بررسی شده است .

قرآن / کرامت / انسان / اسلام Quran / Wonders / Human / Islam اعوانی، غلامرضا, استاد راهنما دانشگاه امام صادق (ع), دانشکده الهیات و معارف اسلامی و ارشاد دانشگاه امام صادق (ع), دانشکده الهیات و معارف اسلامی و ارشاد اصل در انسان از دیدگاه اسلام اصل اول انسان موجودى است مرکب از جسم و روح، که پس از مرگ، جسم او متلاشى مى‏شود ولى روح او به حیات خود ادامه مى‏دهد، و مرگ انسان به معناى فناى او نیست.

از این جهت تا برپایى قیامت، در عالم برزخ زندگى خواهد داشت.

قرآن در بیان مراتب آفرینش انسان، آخرین مرحله آن را که با نفخه روح در کالبد وى صورت مى‏پذیرد،با این جمله یاد مى‏کند:‹‹ثم انشاناه خلقا آخر›› (مؤمنون/14): آنگاه او را موجودى دیگر قرار دادیم.

نیز در آیات متعدد به حیات برزخى انسان اشاره مى‏کند و از آن جمله مى‏فرماید: ‹‹و من ورائهم برزخ الى یوم یبعثون›› (مؤمنون/100): و پیش روى (و یا پشت آنان) برزخ (1) است تا روزى که برانگیخته مى‏شوند.

آیاتى که بر حیات برزخى گواهى مى‏دهند بیش از آنند که در اینجا نقل گردند.

اصل دوم هر انسانى با فطرت پاک و توحیدى آفریده مى‏شود، به گونه‏اى که اگر به همین حالت پیش برود و عوامل خارجى او را منحرف نکنند، راه حق را خواهد پیمود.

هیچ فردى از مادر خویش خطاکار، گنهکار، و یا بد سگال زاده نشده است، و پلیدیها و زشتیها جنبه عرضى داشته و معلول عوامل بیرونى و اختیارى است.وروحیات ناپسند موروثى نیز به گونه‏اى نیست که در سایه اراده و خواست انسان تغییر ناپذیر باشد.

بنابراین اندیشه گناه ذاتى فرزندان آدم، که در مسیحیت کنونى مطرح است، بى‏پایه است.

قرآن کریم در این باره مى‏فرماید:‹ (روم/30): بدون هیچگونه انحراف به چپ و راست، به آیین الهى روى آور که خداوند انسانها را اصل سوم انسان موجودى است مختار و انتخابگر، یعنى در پرتو قوه عقل پس از بررسى جوانب مختلف فعل، انجام یا ترک آن را برمى‏گزیند.

قرآن کریم مى‏فرماید: ‹‹انا هدیناه السبیل اما شاکرا و اما کفورا›› (انسان/3): ما راه را به او نشان داده‏ایم، او یا سپاسگزار است و یا کفران کننده.

نیز مى‏فرماید: ‹‹وقل الحق من ربکم فمن شاء فلیؤمن و من شاءفلیکفر›› (کهف/29): بگو حق از جانب پروردگارتان نازل گردیده است.

پس هرکس مى‏خواهد ایمان آورد و هرکس مى‏خواهد کفر ورزد.

اصل چهارم انسان به حکم اینکه از فطرتى سلیم برخوردار است، و داراى قوه عقل است که مى‏تواند خوب را از بد تمیز دهد و نیز از اختیار و انتخابگرى برخوردار است - روى این جهات - موجودى است تربیت پذیر، که راه رشد و تعالى و بازگشت‏به سوى خدا به روى او در همه زمانها گشوده است، مگر در لحظه‏اى (لحظه مشاهده مرگ) که دیگر توبه او پذیرفته نیست.

از این جهت، دعوت پیامبران شامل همه افراد بشر بوده است، حتى افرادى مانند فرعون، چنانکه مى‏فرماید: ‹‹فقل هل لک الى ان تزکى× و اهدیک الى ربک فتخشى›› (نازعات/18-19):اى موسى به فرعون بگو آیا مى‏خواهى تزکیه شوى و ترا به سوى پروردگارت هدایت کنم، تا خشیت‏یابى.

بر این اساس انسان نباید هیچگاه از رحمت و مغفرت الهى مایوس گردد.

چنانکه مى‏فرماید: ‹‹لا تقنطوا من رحمه الله ان الله یغفر الذنوب جمیعا›› (زمر/53): از رحمت‏خدا مایوس نشوید، که او همه گناهان را مى‏آمرزد.

اصل پنجم انسان به حکم اینکه از نور خرد و موهبت اختیار برخوردار است، موجودى مسئول است: مسئول در برابر خدا، در برابر پیامبران و رهبران الهى، در برابر گوهر انسانى خویش و انسانهاى دیگر و در برابر جهان.

قرآن به مسئولیت‏بشر در آیات بسیارى تصریح دارد.

مى‏فرماید: ‹‹اوفوا بالعهد ان العهد کان مسؤولا›› (اسراء/34): به پیمان وفادار باشید که از پیمان سؤال مى‏شود.

نیز مى‏فرماید: ‹‹ان السمع والبصر و الفؤاد کل اولئک کان عنه مسؤولا›› (اسراء36): از گوش و چشم و دل سؤال مى‏شود.

باز مى‏فرماید:‹‹ایحسب الانسان ان یترک سدى›› (قیامت/36): آیا انسان گمان مى‏کند که به حال خود رها شده است.

و پیامبر گرامى اسلامصلى الله علیه و آله و سلم فرموده است:«الا کلکم راع و کلکم مسؤول عن رعیته‏».

(3) اصل ششم هیچ انسانى بر دیگرى مزیت و برترى ندارد مگر از طریق کمالات معنوى که از آن برخوردار است.

بارزترین ملاک مزیت و برترى نیز تقوا و پرهیزگارى در همه شئون زندگى است.

چنانکه مى‏فرماید: ‹‹یا ایها الناس انا خلقناکم من ذکر وانثى وجعلناکم شعوبا و قبائل‏لتعارفوا ان اکرمکم عندالله اتقاکم›› (حجرات/13):اى انسانها ما شما را از یک مرد و زن آفریدیم، و شما را دسته‏ها و قبیله‏هاى گوناگون قرار دادیم تا یکدیگر را بشناسید، همانا گرامیترین شما نزد خدا پرهیزگارترین شما است.

بنابر این خصوصیات نژادى وجغرافیایى ونظایر آن از دیدگاه اسلام مایه برترى طلبى و تفاخر و تبختر نیست.

اصل هفتم ارزشهاى اخلاقى، که در حقیقت اصول انسانیت‏بوده و ریشه فطرى دارند، اصولى ثابت و جاودانه اند، و گذشت زمان و تحولات اجتماعى سبب تغییر و دگرگونى آنها نمى‏شود.

مثلا زیبایى وفا به عهد و پیمان، یا نیکى را با نیکى پاسخ گفتن، امرى جاودانه است و تا بشر بوده و خواهد بود، این قانون اخلاقى دگرگون نخواهد شد.

همچنین است‏حکم به زشتى خیانت و خلف وعده.

بنابراین، از دیدگاه عقل، در زندگى اجتماعى بشر یک رشته اصول وجود دارد که با طبیعت و سرشت انسان درهم آمیخته و ثابت و پایدار مى‏باشد.

آرى در کنار این اصول اخلاقى یک رشته آداب و رسوم نیز یافت مى‏شود که از شرایط زمانى و مکانى تاثیر پذیرفته و دستخوش تغییر و دگرگونى قرار مى‏گیرد، که ربطى به مبادى و اصول ثابت اخلاقى ندارد.

قرآن کریم به برخى از اصول عقلى و ثابت اخلاقى اشاره دارد، چنانکه مى‏فرماید: ‹‹هل‏جزاء الاحسان الاالاحسان›› (الرحمن/60): آیا پاداش احسان، چیزى جز احسان است؟

‹‹ما على المحسنین‏من سبیل›› (توبه/91): برنیکوکاران نکوهشى نیست.

‹‹فان الله لا یضیع اجر المحسنین›› (یوسف/90): خدا پاداش نیکوکاران را تباه نمى‏سازد.

‹‹ان الله یامر بالعدل والاحسان و ایتاء ذی القربى و ینهى عن الفحشاء والمنکر و البغی›› (نحل/90): خدا به دادگرى و نیکوکارى و کمک به خویشاوندان فرمان مى‏دهد و از پلیدى و زشتى و ستم نهى مى‏کند.

اصل هشتم اعمال انسان، گذشته از اینکه در سراى دیگر پاداش یا کیفر دارد، در این جهان نیز خالى از پیامدهاى خوب و بد نیست.در حقیقت پاره‏اى از حوادث جهان عکس‏العمل فعل او مى‏باشد، و این حقیقتى است که وحى از آن پرده برداشته و علم بشر نیز تا حدى بدان پى برده است.

قرآن کریم در این باره آیات بسیارى دارد که دو نمونه را یادآور مى‏شویم: ‹‹و لو ان اهل القرى آمنوا واتقوا لفتحنا علیهم برکات من السماءو الارض ولکن کذبوا فاخذناهم بما کانوا یکسبون›› (اعراف/96): هرگاه اهل آبادیها ایمان آورند و پرهیزگار باشند، درهاى برکات آسمان و زمین را به روى آنان مى‏گشاییم، ولى آنان (آیات الهى را) تکذیب کردند، پس ما نیز آنها را به کیفر اعمالشان رساندیم.

حضرت نوح به امت‏خود یادآور مى‏شود که میان پاکى از گناه و گشوده شدن درهاى رحمت الهى و فزونى نعمت‏خداوند رابطه‏اى برقرار است.

چنانکه مى‏فرماید:‹‹وقلت استغفروا ربکم انه غفارا× یرسل السماء علیکم مدرارا× ویمددکم باموال وبنین ویجعل لکم انهارا›› (نوح‏10-12):(به قوم خود) گفتم از خدا طلب آمرزش کنید، او آمرزنده گناهاست، در این صورت از آسمان بر شما باران فراوان فرود مى‏فرستد.

و با مال و فرزند شما را کمک مى‏کند.

و براى شما باغها وچشمه‏سارهایى پدید مى‏آورد.

اصل نهم پیشرفت و عقبگرد امتها ناشى از عللى است که صرفنظر از برخى عوامل بیرونى، عمدتا ریشه در عقاید و اخلاق و رفتار خود آنان دارد.این اصل با قضا و قدر الهى نیز منافات ندارد، زیرا این قاعده خود از مظاهر تقدیر کلى الهى است.

یعنى مشیت کلى الهى بر این تعلق گرفته است که امتها از طریق عقاید و رفتار خود سرنوشت‏خود را رقم زنند.

مثلا جامعه‏اى که روابط اجتماعى خود را بر اصل عدالت و دادگرى استوار سازد، زندگى نیک و آرامى خواهد داشت، و امتى که روابط اجتماعى خود را بر خلاف آن قرار دهد، سرنوشتى ناگوار در کمین او خواهد بود.

این اصل همان است که در اصطلاح قرآن «سنتهاى الهى‏» نامیده شده است.

چنانکه قرآن مجید مى‏فرماید: ‹‹فلما جاءهم نذیر ما زادهم الا نفورا× استکبارا فی الارض ومکر السى‏ء ولا یحیق المکرالسیئ الا باهله فهل ینظرون الا سنه الاولین فلن تجد لسنه الله تبدیلا و لن تجد لسنه الله تحویلا››.

(فاطر/42-43): آنگاه که بیم دهنده‏اى نزدشان آمد، جز دورى از بیم‏دهنده آنها را سودى نبخشید، به علت استکبار در زمین و نیرنگهاى زشت،(باید دانست که) نیرنگهاى بد جز نیرنگبازان را در بر نمى‏گیرد.

آیا آنان جز سنتى که بر گذشتگان حاکم بود، منتظر چیز دیگرى هستند؟!

در سنت‏خدا هیچ تحول و دگرگونى نمى‏یابى.

‹‹...و انتم الاعلون ان کنتم مؤمنین...و تلک الایام نداولها بین الناس...›› (آل عمران/139-140): شماها برترید اگر مؤمن باشید...

و این روزها (پیروزى و شکست) را بین مردم دست‏به دست مى‏گردانیم.

اصل دهم تاریخ بشر آینده روشنى دارد.

درست است که زندگى بشر غالبا با نابرابریها و نابسامانیها همراه بوده است، ولى این وضع تا آخر ادامه نخواهد داشت، بلکه تاریخ بشر به سوى آینده‏اى روشن درحرکت است که در آن عدل فراگیر حاکم شده.

و به تعبیر قرآن کریم صالحان، حاکمان زمین خواهند بود.

چنانکه مى‏فرماید: ‹‹و لقدکتبنا فی الزبور من بعد الذکر ان الارض یرثها عبادی الصالحون›› (انبیاء/105): ما در زبور پس از «ذکر» (شاید مقصود تورات باشد) نوشتیم که صالحان حاکمان زمین خواهند شد.

و نیز مى‏فرماید: ‹‹وعد الله الذین آمنوا منکم و عملوا الصالحات لیستخلفنهم فی الارض کما استخلف الذین من قبلهم›› (نور/55): خداوند به افرادى از شما که ایمان آورده و کارهاى نیک انجام دهند وعده داده است که آنان را در زمین خلافت‏بخشد، همان گونه که پیشینیان را خلافت‏بخشیده است.

بنابراین در آینده تاریخ و در گردونه مبارزه مستمر حق و باطل، پیروزى نهایى از آن حق است، هرچند به طول انجامد.

چنانکه مى‏فرماید: ‹ل نقذف بالحق على الباطل فیدمغه‏فاذا هو زاهق›› (الانبیاء/18): حق را بر سر باطل مى‏زنیم تا آن را درهم کوبد، پس ناگهان نابود گردد.

اصل یازدهم انسان از دیدگاه قرآن کریم از کرامتى ویژه برخوردار است، تا آنجا که مسجود فرشتگان قرار گرفته است.

چنانکه مى‏فرماید: ‹‹و لقدکرمنا بنی آدم و حملناهم فی البر و البحر ورزقناهم من الطیبات و فضلناهم على کثیر ممن خلقنا تفضیلا›› (اسراء/70): همانا بنى آدم را کرامت‏بخشیدیم و آنان را در خشکى و دریا جاى داده و از طیبات روزى دادیم و بربسیارى از آفریده‏هاى خود برترى بخشیدیم.

با توجه به اینکه اساس زندگى انسان را حفظ کرامت وعزت نفس تشکیل مى‏دهد، انجام هرگونه کارى که این موهبت الهى را خدشه‏دار سازد از نظر اسلام ممنوع است.

به تعبیرى روشنتر، هر نوع سلطه‏گرى و سلطه پذیرى ناروا، اکیدا ممنوع مى‏باشد.

امیر مؤمنان على علیه السلام مى‏فرماید: «ولا تکن عبد غیرک وقد جعلک الله حرا» (4) : بنده دیگرى مباش، خدا ترا آزاد آفریده است.

نیز مى‏فرماید: «ان الله تبارک و تعالى فوض الى المؤمن کل‏شی‏ء الا اذلال نفسه‏»: خدا کارهاى فرد با ایمان را به دست‏خود او سپرده (و او را در انجام و ترک آنها آزاد گذارده) جز خوار ساختن خویش را.

(5) روشن است که حکومتهاى مشروع الهى با این قانون منافات ندارد، چنانکه توضیح آن در بحث آینده خواهد آمد.

اصل دوازدهم حیات عقلانى انسان از دیدگاه اسلام جایگاه ویژه‏اى دارد، زیرا برترى و ملاک امتیاز انسان از سایر حیوانات به قوه تفکر و نیروى خرد او است.

از این روى در آیات بسیارى از قرآن کریم، بشر به تفکر و اندیشه ورزى دعوت شده است تا آنجا که پرورش فکر و تفکر در مظاهر خلقت را از ویژگى‏هاى خردمندان دانسته است.

چنانکه مى‏فرماید: ‹‹الذین یذکرون الله قیاما وقعودا وعلى جنوبهم ویتفکرون‏فی خلق‏السموات‏والارض ربنا ما خلقت هذا باطلا›› (آل عمران/192): آنان کسانى هستند که خدا را، ایستاده و نشسته و در حالیکه به پهلو خوابیده‏اند، یاد مى‏کنند و در آفرینش آسمانها و زمین مى‏اندیشند و مى‏گویند: پروردگارا این جهان را بیهوده نیافریده‏اى(آیات مربوط به لزوم تفکر و مطالعه در مظاهر خلقت و آیات الهى بیش از آن است که در اینجا نقل شود).

بر اساس چنین دیدگاهى است که قرآن، انسانها را از پیرویهاى نسنجیده و کورکورانه از گذشتگان منع مى‏کند.

اصل سیزدهم آزادیهاى فردى در قلمرو مسایل اقتصادى، سیاسى وغیره در اسلام مشروط به این است که با تعالى معنوى او منافات نداشته و نیز مصالح عمومى را خدشه‏دار نسازد.

در حقیقت فلسفه تکلیف در اسلام همین است که مى‏خواهد با موظف کردن انسان، کرامت ذاتى او را حفظ نموده و مصالح عمومى را تامین کند.

جلوگیرى اسلام از بت‏پرستى و میگسارى و نظایر آن براى حفظ کرامت و حرمت انسانى است، و از اینجا حکمت قوانین کیفرى اسلام نیز روشن مى‏گردد.

قرآن کریم اجراى قانون قصاص را عامل حیات انسان دانسته و مى‏فرماید:‹‹و لکم فی القصاص حیاه یا اولى الالباب›› (بقره/179):اى خردمندان، قصاص حافظ حیات شما است.

پیامبر گرامى صلى الله علیه و آله و سلم فرمود: «ان المعصیه اذا عمل بها العبد سرا لم یضرالاعاملها، فاذا عمل بها علانیه ولم یغیر اضرت بالعامه‏»: هرگاه فردى به صورت پنهانى مرتکب گناه شود فقط به خود ضرر مى‏زند، ولى اگر آشکارا انجام دهد و مورد اعتراض واقع نشود به عموم ضرر مى‏رساند.

امام صادق علیه السلام پس از نقل حدیث مى‏افزاید:«ذلک انه یذل بعمله دین الله و یقتدی به اهل عداوه الله‏»:علت این امر آن است که فرد متظاهر به گناه با رفتار خود حرمت احکام الهى را مى‏شکند و دشمنان خدا از او پیروى مى‏کنند.

(6) اصل چهاردهم یکى از مظاهر آزادى فردى در اسلام این است که در پذیرش دین اجبارى نیست، چنانکه مى‏فرماید: ‹‹لا اکراه فی الدین قدتبین الرشد من الغى›› (بقره/256).زیرا دین مطلوب در اسلام، ایمان و باور قلبى است و این چیزى نیست که با عنف و زور در دل انسان جاى گیرد، بلکه در گرو حصول یک رشته مقدمات است که مهمترین آنها روشن شدن حق از باطل مى‏باشد.

هرگاه این شناخت‏حاصل شود، در شرایط طبیعى، انسان حق را برمى‏گزیند.

درست است که «جهاد»یکى از فرایض مهم اسلامى است، ولى معناى آن اجبار دیگران به پذیرش اسلام نیست، بلکه مقصود از آن برطرف ساختن موانع ابلاغ پیام الهى به گوش جهانیان است تا «تبین رشد» تحقق پذیرد.

طبیعى است چنانچه سوداگران زر و زور روى اغراض مادى و شیطانى مانع رسیدن پیام آزادیبخش دین به گوش جان انسانها گردند، فلسفه نبوت (که همانا ارشاد و هدایت‏بشر است) اقتضا مى‏کند که جهادگران هرگونه مانع و یا موانع را از سر راه بردارند، تا شرایط ابلاغ پیام حق به افراد بشر فراهم گردد.

از مباحث گذشته، دیدگاه اسلام در باره انسان و جهان روشن گردید.

در این مورد اصول و نکات دیگرى نیز وجود دارد که در جاى مناسب خواهیم آورد.

اینک به بیان دیدگاههاى اسلام در زمینه اعتقادات و احکام مى‏پردازیم.

با سلام !

به عنوان اولین سو ال بفرمائید آیا فطرت یک نظریه جامع انسان شناختی است یا تنها ناظر یکی از ابعاد وجودی انسان است؟

در هر حال مشخصات فطرت چیست؟

بسم الله الرحمن الرحیم - در پاسخ به این سو ال ابتدا باید به چند نکته اشاره کرد.

اولین نکته این است که در تفسیر انسان از مجموع دیدگاههایی که از دیرباز در آرا و اندیشه های فلسفی و علمی وجود داشته، به سه دیدگاه کلی و کلان می توان اشاره کرد; اول، دیدگاهی که انسان را در حد ماشین فرو می کاهد و تحلیل می کند.

دوم، دیدگاهی که انسان را در حد فعل و انفعالات شرطی بررسی می کند.

این دیدگاهها، مجموعه فعل و انفعالهای درونی را بازتابی از عوامل بیرونی می داند و نوع سوم، دیدگاههایی است که برای انسان یک حقیقت و طبیعت ثابت و فعالی در درون آن قائل است، مااگر از دیدگاههای بسیار متنوعی که از دیرباز در باب انسان مطرح بوده بخواهیم یک رده بندی در سطح کلان داشته باشیم، می توان گفت که این دیدگاهها، در متون فلسفی، دینی و تاریخی و علمی قابل بازیابی است.

اگر در این طبقه بندی سه گانه بخواهیم دیدگاه اسلامی را ارزیابی کنیم بایستی بگوییم که دیدگاه اسلام مبتنی بر فطرت هست.

به این معنا که آدمی دارای یک گوهر درونی و فعال در برابر حوادث بیرونی است و دارای یک سرمایه های ثابت و مشترک میان انسانهاست، به این معنا که اسلام در باب انسان دیدگاه مکانیکی و دیدگاه شرطی ندارد بلکه دیدگاه فطری دارد.

نکته دیگر که بایستی به آن توجه داشت این است که در باب فطرت که در یکی از آیات قرآن به آن اشاره و در روایت هم بر وجود فطرت تاکید شده است، دیدگاهها متنوع و متعدد هستند آنچه که مورد وفاق متفکران اسلامی و مفسران اندیشه دینی است، این است که دیدگاه اسلام در طبقه سوم جای می گیرد و انسان یک گوهر ثابت و مشترک و طبیعت مشترک انسانی دارد اما در جزئیات فطرت، اختلافاتی است.

یک سو ال جدی این است که آیا فطرت اشاره به سرمایه های بالفعل و موجود دارد یا عبارت است از استعداد و آمادگی برای رسیدن به نقطه ای؟

اما تحول انسان از این استعداد به آن نقطه بالفعل، در گرو عوامل بیرونی است.

سو ال دیگری که درباب فطرت وجود دارد این است که فطرت به حوزه گرایشها یا به حوزه اندیشه و بینش اختصاص دارد و آیه "فطرت الله التی فطر الناس علیها" بعضی می گویند که فقط ناظر به حوزه گرایشهای آدمی است یعنی انسان حس پرستش، نیاز به ارتباط با خدا و گرایش به یک مبدا متعالی در زندگی دارد.

بعضی می گویند نه، اشاره به آگاهی انسان به خدا و علم و بینش نسبت به خداوند و معارف الهی دارد و بعضی دیگر می گویند هر دو مقوله در فطرت جای دارد.

بنابراین از دیدگاههای متنوع، حداقل سه دیدگاه وجود دارد: 1- این که فطرت فقط در حوزه گرایشهاست.

2- مربوط به حوزه علم و آگاهی و بینش است.

3- در هر دو حوزه ما قائل به فطرت هستیم و نیز طبیعت ثابت انسانی که به سمت خداوند و معارف الهی گرایش دارد و طبیعت، سرمایه ثابتی در انسان هست، این هم سو ال دومی است که درباره فطرت مطرح است.

سو ال سومی که در این باره وجود دارد این هست که دامنه فطرت، اختصاص به مساله خدا و مبدا دارد یا به اصول اعتقادی یا حتی به فروعات احکام دینی هم سرایت می کند.

در این جا هم تنوع دیدگاه وجود دارد، بعضی دیدگاه انقباضی دارند و می گویند آن فطرتی که در قرآن و متون دینی ما آمده است در قلمرو بحث خدا و تعلق آدمی به مبدا قدسی و متعالی است.

بعضی ها می گویند: آن سرمایه ثابت و مشترک این است که نسبت به اصول اعتقادی و مبانی کلی دینی کششها و جهت گیری های ثابتی در درون آدمی وجود دارد و گروهی هم آن را به پاره ای از معارف فقهی و احکام و حوزه های اخلاقی تعمیم می دهند.

آنچه قابل دفاع تر است، مساله توحید و پاره ای از بنیادهای اخلاقی است، بحث دیگری که در این جا می توان مطرح کرد، این است که در حوزه بینشها و آگاهیهای انسان نسبت به خداوند که به عنوان یک امر فطری و سرمایه ای ثابت تلقی می شود، سو ال است که منظور همان علم حضوری است یا آن علم حصولی را هم می گیرد؟

بنابراین در پاسخ به این سو ال باید گفت: منظور از فطرت، همان سرمایه ثابت که از ذاتیات طبیعت و جان و روح انسان و مشترک میان انسانها نشات می گیرد و عبارت است از جهت گیری های روح و روان آدمی نسبت به خداوند و تعلق به مبدا قدسی و عالم غیب.

تفاوت فطرت با طبیعت آدمی (دیدگاه طبیعت گرایان) چیست؟

درپاسخ به این سو ال و نسبتی که بین بحث فطرت و طبیعت پیش می آید، بایستی منظور از طبیعت را مشخص سازیم.

اگر مراد از طبیعت آدمی دیدگاهی است که بر یک جهت گیری ثابت و ذاتی در نهاد انسان تاکید می کند، آنگاه فطرت نسبت به آن، نسبت عام وخاص است، یعنی نگرشهایی که برای طبیعت ثابت آدمی در روح و روان انسان قائل هستند، طیفی از نظریات را در بر می گیرد که یکی از این نظریات در این طیف، دیدگاه فطرت می باشد، که معتقد به وجود طبیعت و امر ثابت در انسان است منتها به آن شکل الهی و معنوی و اخلاقی خاصی و اگر منظور از طبیعت، طبیعت در برابر ماورا طبیعت باشد آن وقت، این دو دیدگاه تباین پیدا می کنند، یعنی در اسلام تاکید بر طبیعت قدسی و گوهر و جوهر قدسی و معنوی و مجرد در آدمی شده است.

در قالب دیدگاههای اسلامی و در مقابل آن دیدگاههایی که تاکید بر امر کاملا مادی دارند اگر به این معنا باشد، فاصله این دو دیدگاه بیشتر می شود.

به هر حال نظریه فطرت به وجود یک ذاتیات ثابت در روح و روان آدمی که مشترک بین انسانهاست معتقد است و جهت گیری های ثابتی که ما را به سمت امور متعالی در زندگی چه در حوزه معارف اعتقادی چه در حوزه های اخلاقی دعوت می کند.

آیا از نظر اسلام ، انسان به عنوان موجودی صاحب اراده و اختیار در نظر گرفته شده است؟

در پاسخ به این سو ال، طبیعی است که اسلام در دیدگاه خود بر بحث اراده و انتخاب و اختیار آدمی تاکید دارد یعنی اگر بخواهیم به مو لفه های مهم دیدگاههای انسان شناسی اسلام اشاره کنیم در کنار آن اعتقاد به جوهر قدسی در درون آدمی و در کنار اعتقاد به عقل و آگاهی انسان، یک مو لفه هم بحث اختیار و انتخاب و آزادی انسان است.

ولی در نوع اثبات این مساله ظرایف و نکاتی وجود دارد.

در این جا به اجمال به دو راه و روش برای اثبات اراده در متون دینی می توان اشاره کرد، یک راه، مراجعه مستقیم به آیات و روایتی است که به اراده واختیار انسان اشاره می کند و بر مشیت آدمی که در زندگی بر سر دو راهی قرار گرفته، خود بایستی گزینش کند متکی است.

راه دیگر این است که اصولا دستگاه دین و شریعت بر تکلیف و تکالیف و وظایف نهاده شده است و در تحلیل وظیفه ما باید به اراده و حق گزینش و انتخاب آدمی برسیم.

مانند این که سیستم حقوقی که قرار داده می شود، مبتنی بر نوعی اراده انتخابی انسان می باشد و سیستمهای تکلیفی و وظیفه ای در شریعت هم ابتنا بر نگرش آزادانه و مختارانه به انسان دارد.

پذیرش مشیت مطلقه الهی و قضا و قدر با وجود اراده و اختیار در انسان چگونه قابل جمع است؟

بحث مشیت الهی و جمع آن با انتخاب و اراده آدمی از مباحث کهن در تفکرات فلسفی و در اندیشه دینی است و فرق و مذاهب گوناگون در حوزه اسلامی هم در این زمینه دیدگاههای متضاد و متعارضی داشته اند، در میان فیلسوفان هم بحث اثبات اراده و اختیار جایگاه مهمی دارد و در جمع میان اراده و اختیار با قضا و قدر و مشیت الهی در دیدگاههای فلسفی تنوع آرا را مشاهده می کنیم.

در دیدگاه شیعه از همان صدر اسلام در برابر دو نظریه جبر و تفویض نظریه امرpsdn; بین امرین مطرح شد، نظریه ای که در برابر این دو نظر قرار دارد و در حد میانی قرار گرفته است، در تفسیر این امرpsdn; بین امرین دیدگاههای باز متفاوتی آمده است که این دیدگاهها در روایات شیعه آمده است و در تفسیر آن نظرات مختلفی وجود دارد.

آنچه که در تفکر فلسفه اسلامی به آن تاکید شده و بخصوص در فلسفه شیعه و فلسفه ملاصدرا اینست که اراده و مشیت الهی و قضا و قدر الهی بر اموری تعلق گرفته که از مجرا و کانال اراده انسان عبور می کند.

بنابراین مشیت و اراده خدا نفی کننده اراده انسان نیست، درست است که اراده خدا به تحقق یک پدیده تعلق گرفته، اما تحقق پدیده، گاهی از طریق عالم طبیعت و از کانال اراده و انتخاب و گزینش انسان عبور نکرده و تحقق برخی از پدیده ها، پدیده های انسانی است که از طریق اراده و انتخاب انسان می گذرد.

بنابراین جمع این دو نوع اراده، اراده مطلق الهی با اراده انسانی این است که اراده الهی در بعضی موارد یعنی در حوزه رفتارهای اختیاری ما بر تحقق پدیده ها از مجرای اراده و اختیار تعلق می گیرد.

به این شکل دیدگاههای فلسفی با مشیت مطلق الهی و اراده انتخاب و گزینش انسان جمع شده است، البته این بحث به لحاظ استدلالی جایگاه وسیعتری دارد و در جای خود بایستی به اشکالات و مباحث ریز آن اشاره کرد.

آیا در اندیشه اسلامی، شکل گیری هویت آدمی در گرو نوع روابط اجتماعی افراد در نظر گرفته شده است؟

چگونه؟

در نظریه فطرت به سه نکته بایستی توجه داشت تا از پاره ای بدآموزی ها جلوگیری کرد.

اولین نکته این است که معنای اعتقاد به یک امر ثابت و یکسان و پایدار در همه انسانها به صورت مشترک و گرایش و تعلق به امر قدسی و فضایل اخلاقی در همه انسانها، به معنای این نیست که همه انسانها در یک درجه واجد این امر هستند و در همه انسانها به یک نوع و درجه بروز و شکوفایی پیدا می کند.

بلکه ممکن است در انسانها به مراتب و درجات گوناگون ظهور و بروز کند.

مطلب دوم این است که معنای نظریه فطرت، نفی عوامل دیگر در ساختار شخصیت انسان نیست این مغالطه ای است که گاهی گمان می شود که اعتقاد به نظریه فطرت معنایش نفی عوامل دیگر مو ثر در تکوین شخصیت آدمی است، نه، ضمن این که ممکن است در نظریه فطرت،به سرمایه مشترک آدمی در تکوین شخصیت تاکید شود.

عوامل دیگر مانند عوامل وراثت و ژنتیک و عوامل اجتماعی نفی نمی شود، بنابراین با توجه به مطلب دوم بایستی تاکید کنیم که در اندیشه دینی و نظریه فطرت برای عوامل فرهنگی و اجتماعی و محیط بطور عام، حتی محیط طبیعی، محیط خانوادگی، محیط اجتماعی و عوامل وراثتی و ژنتیکی هم کم و بیش نقش قائل هستند.

البته در خصوص درصد نقش این عوامل در تکوین شخصیت و رفتار آدمی و نوع تربیت انسان فراوان بحث شده است.

بنابراین تاثیر همه اینها مورد توجه اسلام می باشد.

وقتی که به آیات قرآن و تعالیم و متون دینی مراجعه می کنیم، درخواهیم یافت که در کنار تاکید بر فطرت با همان شکلی که ترسیم شد بر عوامل اجتماعی، خانوادگی، فرهنگی، اقتصادی، معیشتی و حتی محیط طبیعی هم اشاره و تاکید شده است به همین دلیل اسلام در کنار تکالیف فردی به تکالیف اجتماعی هم توجه خاص دارد و یکی از فلسفه های اسلام، دین اجتماعی است و درتاروپود تعالیم اسلام، اندیشه اجتماعی هم حضور دارد.

یکی از فلسفه ها این است که آن فعل و انفعالات اجتماعی می تواند بر آدمی اثر بگذارد و در کنار عامل فطرت، تاثیر گذار باشد.

البته گاهی این عوامل چندگانه یعنی فطرت، وراثت و محیط اجتماعی و خانوادگی همسو و همراه هستند، بلکه متضاد و متعارض اند و این مساله مهمی است که اگر تعارض، بین این عوامل سازنده شخصیت پدید آمد، یک تعارض درونی شکل می گیرد و آن به قوت و شدت عوامل بستگی دارد تا این که انسان به کدام سمت برود.

نکته آخر، که در این جا باید به آن توجه شود این است که، تاثیر عوامل محیطی و اجتماعی ضمن این که مورد قبول است اما هیچ گاه به حد جبر و علیت تامه نمی رسد و همواره حق گزینش برای آدمی واقعی است، اگر چه این حق گزینش و آزادی عمل در عرصه این عوامل اجتماعی شدت و ضعف دارد و آن درجه کمال آدمی و ثواب و عقاب الهی وابسته به این است که چه مقدار انسان مقاومت کند و چه مقدار آن عوامل قوی باشد این هم نکته ای است که بایستی به آن توجه جدی شود.

با وجود تاثیرات گسترده نظام فرهنگی و اجتماعی بر فرد، آیا در اندیشه اسلامی همچنان بر اراده فرد تاکید می شود؟

بایستی تاکید نمود که از دیدگاه اسلام و متون دینی، علی الاصول در شرایط گوناگون انتخاب و اراده آگاه آدمی می تواند علت نهایی باشد.

این درست است که بنا به درجات تاثیر عوامل بیرونی، اراده می تواند قوی یا ضعیف باشد اما اینکه اراده منتفی شود و حق انتخاب و تصمیم گیری بطور کلی از بین برود.

علی الاصول چنین نیست و تکالیف هم بر همان حق انتخاب مبتنی است.

البته دو نکته مورد توجه می باشد; نکته اول این که، حق انتخاب همان طور که قبلا اشاره شد می تواند شدت و ضعف پیدا کند و به خاطر شدت و ضعف، آن ثواب و عقاب می تواند در تکالیف متفاوت باشد و نکته دیگر این که، از لحاظ فلسفی و نظری ممکن است یک جایی بطور کلی اراده و انتخاب چنان ضعیف باشد که شخص در معذوریت قرار گیرد و اگر اراده به آن حد برسد تقریبا می شود گفت که فرد نمی تواند انتخاب کند، در این جا فرد مورد مو اخذه و عقاب قرار نمی گیرد و نمی توان به لحاظ نظری گفت: که چنین شرایط مطلقی پدید نمی آید، ممکن است چنان عوامل بیرونی قوی شود، که فطرت در نهایت ضعف قرار بگیرد; در چنین شرایطی اگر چنین چیزی فرض شود، فرد معذور است، این همان جهل قصوری است که گاهی در تعالیم دینی هم به آن اشاره شده است; ولی علی الاصول بایستی بر این نکته تاکید کنیم که آدمی دارای اراده است، حق انتخاب دارد و می تواند در هر شرایطی مقاومت کند، منتها هر چه شرایط قویتر باشد مقاومت انسان ارزش بالاتری دارد.

برخی از دیدگاهها عقل را در عرصه نظر بعنوان نیروی شناخت پدیده ها و در عرصه عمل، به منزله نیروی حسابگر لحاظ کرده اند.

آیا این تلقی ها در اسلام مورد قبول است یا عرصه متفاوتی برای عقل در نظر گرفته شده است؟

در مورد نگاه به عقل در اندیشه نوین و جدید و در اندیشه اسلامی دو نوع تصویر وجود دارد گاهی تعبیر می شود، که عقلانیت جدید، عقلانیت محاسبه گر و ابزاری است و بطور کلی با عقلانیت قدسی والهی متفاوت است و در تصویر دیگر چنین چیزی مورد قبول نمی باشد.

عقلانیت در هر حال گوهر واحدی است که در روح و روان آدمی وجود دارد، اما تفاوت عقلانیت ابزاری با عقلانیت قدسی در این است که در عقلانیت قدسی عقل و اندیشه بشر در ارتباط با ساحت های دیگر روانی و روحی انسان تجزیه و تحلیل می شود و در نگرش اسلامی بر این نکته تاکید می شود که عقل اگر همراه با نوعی مانع زدایی روحی و روانی نباشد ممکن است ما را به آن نتیجه نهایی زندگی رهنمون نشود بنابراین در اسلام، برای همان قوه عاقله و اندیشه و تفکر ارزش قائل هستیم، ولی این قوه عاقله و اندیشه در یک شرایط عادی به سمت محاسبه گری و به عنوان ابزاری در زندگی و معیشت این دنیایی قرار می گیرد و اگر به ارتباط عقل با عوامل و موانع روحی و روانی توجه شود، آن وقت عقل، در عین این که بعد معیشتی و زندگی مادی را تامین می کند در عرصه های فکری، اعتقادی و اخلاقی و فضایل انسانی هم می تواند به عالم دیگر رهنمون شود و این همان چیزی است که در روایات آمده است که اگر عقل، همان قوه فهم و اندیشه ای باشد که در همه انسانها وجود دارد و اگر این مانع زدایی و آسیب زدایی ایجاد گردد، از تاثیر حاکمیت و هواهای نفس و عوامل مخرب روحی و روانی به تبع خود، ما را به یک زندگی قدسی و حیات طیبه دعوت می کند که رکن رکین این زندگی هم، توحید و معرفت الهی است.

به نظر می آید تفاوت اینها در این امور جانبی و پیرامونی عقل است نه در گوهر و ذات عقل و اندیشه.

چه رابطه ای میان فطرت و اراده وجود دارد؟

از دیدگاه اسلام در نهاد آدمی و روح انسانی گرایش به امر قدسی و متعالی وجود دارد و اما در تفاسیر و جزئیات، اختلافات و دیدگاههایی وجود دارد که به آنها اشاره شد.

اما در مناسبات و ارتباط فطرت و اراده بایستی گفت که فطرت، گرایشهای زمینه دار روح آدمی یا دریافتهای عقلی ثابت و پایدار در روح آدمی است و اراده یک ساحت و عرصه دیگر از انسان و شان دیگر از شو ون انسان می باشد، ولی در آن فعل و انفعال درونی از تاثیر گذاریهای فطرت متاثر می شود و هیچ گاه نمی توان بطور کلی خود را از آن اثرگذاری فطرت آزاد کرد بنابراین فطرت که به گرایش یا بینش برمی گردد، به تعبیر فلسفی جز این مبادی و مقدمات اراده می شود.

چون برای اراده یک مبادی و مقدماتی ذکر شده است که فطرت هم، شانی است که به حوزه گرایشها و تمایلات یا به حوزه اندیشه ها که جز مقدمات و مبادی اراده است برمی گردد.

اراده مبتنی است، بر مبادی که تصور شی و تصدیق به فایده است و بعد عزم و جزم است.

فطرت، در قلمرو بینشها و گرایشها قرار دارد و جز مبادی و مقدمات اراده محسوب می شود.

بنابراین اگر ما یک دایره را در وجود و روح آدمی گرایشهای آدمی، یک دایره را عقل و معرفت آدمی، و دایره دیگر را فطرت بگیریم، بنابر آن دیدگاهی که فطرت را در هر دو قلمرو قائل بود، می توانیم تصور کنیم که دایره فطرت منطبق بر بخشی از دایره گرایشها و تمایلات و بخشی از دایره عقل و معرفت آدمی است.

چه رابطه ای میان فطرت و عقل وجود دارد؟

فطرت بنا بر بعضی از دیدگاهها، یک حوزه معرفتی دارد، اگر عقل را هم به معنای معرفت و شناخت آدمی تلقی کنیم، آن وقت این دامنه وسیعی دارد که بخشی از ساحت عقل امور فطری است به تعبیری دو دایره است که بخشی از آنها بر هم منطبق می شوند.

فطرت یک قلمرو عقلانی و معرفتی دارد که در قلمرو عقل قرار می گیرد، قلمرویی هم دارد که در حوزه گرایشها قرار می گیرد.

بنابراین اگر دایره ای در وجود و روح آدمی و گرایشهای آدمی در نظر گرفته شود، بخشی از دایره، عقل و معرفت آدمی، قسمت دیگر دایره هم، فطرت منطبق بر بخشی از دایره گرایشها و تمایلات و بخشی از دایره عقل و معرفت آدمی است و اصولا فطرت در این دو قلمرو جای می گیرد.

اما بخشی از ساحت گرایشها و تمایلات و عقل، خارج از امور فطری است و جز امور اکتسابی محسوب می گردد و این هم جز مناسبات عقل و فطرت در نظر گرفته می شود.

چه رابطه ای میان عقل و هویت جمعی انسان وجود دارد؟

عقل در زبان روایات و در تعالیم دینی، معانی متفاوتی دارد.

مرحوم ملاصدرا در شرح اصول کافی چندین معنا برای عقل ذکر کرده است.

عقل در این مباحث، همان قوه مدرکه و دریافت کننده معرفت ها در روح آدمی است.

عقل با هویت جمعی انسانها ارتباط تنگاتنگی دارد.

هویت جمعی در اصل سازنده و هدایت کننده عقل به سمت قلمرو ویژه و خاص آن فضا می باشد و شرایط اجتماعی عقل و قوه مدرکه انسان را به سمت امور خاصی هدایت می کند و تحولات اجتماعی می تواند بر جهت گیریهای عقل اثر بگذارد و از طرف دیگر رابطه متقابل، عقل و قوه مدرکه می تواند بر جهت گیریها و تحولات اجتماعی تاثیر بگذارد.

بنابراین عقل به معنای قوه مدرکه با هویت جمعی و محیط اجتماعی در یک رابطه تاثیر و تاثر متقابل می باشد و با این تاثیر و تاثر متقابل است که فرهنگ و تمدن بشری شکل می گیرد و عرصه های مختلف را کشف می کند و شخصیت آدمی ساخته می شود، اما عقل به معنای خاص خود یعنی قوه مدرکه ای که با یک نگاه دینی به آن نگریسته شود و آسیب زدایی شده و به قلمرو ویژه ای هدایت گردیده است.

درهر حال عقل آدمی را نمی توان خارج از محیط اجتماعی در نظر گرفت و اصولا شکوفایی ابعاد معرفتی انسان در گرو این تعاملات اجتماعی است اما در عین حال هیچ گاه به این معنا نیست که عقل فقط محصول هویت جمعی است، بلکه تاثیر و تاثر متقابل دارد واز دیدگاه فطری سرمایه های ثابتی به صورت بالقوه در ساحت عقلانی و معرفتی انسان در روح و روان آدمی وجود دارد.

چه رابطه ای میان عقل و اراده وجود دارد؟

آیا می توان گفت که عقل شرط لازمی برای اراده در وجود آدمی است؟

پاسخ این سو ال در مباحث قبلی مطرح شد.

در رابطه با عقل و اراده، بر این نکته تاکید شد که عقل جز مبادی اراده است، می تواند اراده را هدایت کند، اراده از دیدگاه تحلیلی و فلسفی مبتنی بر مقدمات تصوری و تصدیقی است و عقل را هم در قلمرو تصورات و تصدیقات، چراغ راهنمایی است که می تواند فضا را روشن نماید، زیرا اراده به سوی تحقق وعمل حرکت می کند.

این نکته ای است که قبلا هم به آن اشاره شده است، عقل و ادراک، شرط لازم اراده است البته شرط کافی نیست برای این که اراده شرایط و مقدمات دیگری هم دارد ولی یکی از آنها عقل می باشد.

اگر به این نکته توجه شود هر چه آسیب زدایی بهتر بشود و به آن نظام ارزشی که پیرامون عقل در اندیشه تربیت اسلامی طراحی شده، بیشتر توجه شود، اراده هم معطوف به زندگی معنوی و حیات طیبه خواهد شد.

در اندیشه اسلامی با توجه به عناصر انسان شناختی مختلفی همچون عقل، اراده، فطرت و هویت جمعی، چه منظومه ای برای موجودیت انسان در نظر گرفته شده است؟

به عبارت دیگر، جایگاه این عناصر از جهت محوری یا جانبی بودن چگونه است؟

در پاسخ و تحلیل این امر از دو زاویه می توان تحلیل و بررسی کرد.

وقتی می گوییم، اسلام در متون دینی به کدام یک از این علل و عوامل و مو لفه های شخصیت اهمیت بیشتری می دهد، به نظر می آید، آنچه که مایه انسانیت انسان است، همان عقل و معرفت و گرایشهای متعالی است.

این چند مو لفه، یعنی عقل متعالی، گرایشها و میلهای متعالی واراده قویتری که در انسان است، آن را از موجودات دیگر متفاوت می کند.

این سه پایه ای است که در یک درجه متعالی در انسان و در ساختار شخصیت ارزیابی و مو ثر دانسته می شود، اما اگر از نگاه دیگری به قضیه نگریسته شود و آن این که در تنظیم آن حیات طیبه و عقلانیت قدسی و معنویت، در تربیت اسلامی بر آفت زدایی و مانع زدایی ازعقلانیت تاکید خاصی گردیده و عقل هدایت شده، به عنوان یک امر بسیار مهم ارزیابی می شود.

ولی در هر حال در این جا نمی توان بطور مطلق بر یک عامل تاکید نهایی کرد.

در تربیت و اخلاق اسلامی، آن نگاه ویژه ای که برای انسان در نظر گرفته می شود.

به مساله اعتقاد به نوعی سرمایه ثابت و مشترک و پایدار در انسانها برمی گردد و تاکید بر اراده قوی و پرصلابت انسان در کشاکش زندگی و تاکید بر آفت زدایی است که در تعلیم و تربیت از عقل درنظر گرفته شده است.

باید تاکید کرد که انسان شناسی اسلام، اقتضائات خاصی در اخلاق و تربیت اسلامی دارد که تاکنون چندان به همه ابعاد آن پرداخته نشده است و این خلا اسلامی با همین زاویه دید تعلیم و تربیت و اخلاقی، نگاه مجددی به انسان شناسی می باشد و مباحثی که مطرح شد، می تواند زمینه ساز برداشتن گامهای اولیه و طرح سو الاتی برای رفتن به سمت یک انسان شناسی دینی در حوزه اخلاق و تربیت باشد.

با تشکر از اینکه وقت عزیزتان را در خدمت ما قرار دادید.