دانلود مقاله ادبیات عرفانی (ادب صوفیه)

مقدمه
ادبیات عرفانی (ادب صوفیه) از حیث تنوع و غنا در فارسی و عربی اهمیت خاص دارد .این ادب هم شامل نظم است و هم شامل نثر و نیز فلسفه دارد و هم اخلاق ، هم تاریخ دارد و هم تفسیر ، هم دعا دارد و هم مناجات ، هم حدیث دارد و هم موسیقی .
قسمت عمده ای از نظم و نثر صوفیه هم تحقیق است و وعظ و مضمون بیشتر آنها عبارتست از مذمت دنیا و تحقیر آن .

و صحبت عشق خداست که شعر صوفی را رنگ عاشقانه می دهد .

قصیده را از لنجنزار دروغ و تملق به اوج رفعت و وعظ تحقیق کشانده اند و غزل را از عشق شهوانی به محبت روحانی رسانده اند .

مثنوی را وسیله ای برای تعلیم عرفان و اخلاق کرده اند .

رباعی را قالب احوال و آلام زودگذر نفسانی نموده اند .

احوال نفسانی را مثل بعضی نویسندگان سورئالیست مراقبت کرده اند .

در فهم قرآن غالباً از توجه به ضاهر عدول کرده اند .

موسیقی و سماع را مرکب روح شناخته اند .

فلسفه ی وحدت وجود بنیاد نهاده اند .

شعر و نثر را وسیله ای برای بیان معانی خود قرار می دهد .

دلایل اسلامی بودن و اجتماعی منشاء تصوف:
صوف پوشی نشان زهد و رستن از هو ای نفس بوده است و صوفیه خود مدعی شده‌اند این لباس را به تقلید و انبیا پوشیده‌اند.

در تعریف تصوف اقوال بسیار است که از مجموع آنها اخلاص، یک سویی، روش با شریعت و ریاضت توأماً فهمیده می‌شود.

چنانکه شبلی گفته است: «صوفی آن است که اندر دو جهان هیچ چیز به جز خدای را نبیند».

تصوف با مکارم اخلاق ملازمت دارد.

و در آن کوشش برای تقویت روح، تضعیف و تهذیب نفس نقش اساسی دارد تواضع و شکستگی از ویژگیهای بارز آن است.

صوفی با محو تیرگی بشریت تجلی حق را در درون خود می‌جوید .

منشأ تصوف ، بنابر آنچه از متون صوفیه فهمیده می‌شود، اسلام است زیرا گذشته از عوامل نظری (وجود آیات و روایات درباره معرفت، محبت و...)، زهر پیامبران و اصحاب اسوه عملی انسانها خدا ترس بوده است.

عوامل اجتماعی دوران بعد از پیامبر اکرم (ص)، مانند ظلم و جور خلفای غاصب و مشکلات امرار معاش حلال، در پیدایش و نضج تصوف موثر بوده است.

عوامل مذکور موجب گریز مسلمانان با تقوا از اجتماع و اکتفا به خودسازی و درون‌نگری شده است.

چنانکه به تشکیل طبقه‌ زهاد منجر شد و مکتبی پدید آمد که عناصر اصلی آن زهد، خوف از خدا و توکل به خدا بود در عصر بنی‌عباس، با ترجمه کتب غیراسلامی از سایر ملل تصوف نیز از تأثیرات مکاتب دیگر مصون نماند و سخنانی مانند فنا، کشف و شهود، انواع و مراتب معرفت وارد تصوف شد و مکتب کشف و شهود را پدید آورد.

سپس در قرن هفتم مکتب وحدت وجود به صورت منسجم مطرح شد.

محصل این مکتب این است که کثرات در عالم موجود تجلیات صفات ذاتیه‌اند.

یعنی خدا در همه هستی ساری است و خدا در همه چیز وجود دارد.

از ثمرات این نوع بینش عشق به کل هستی است.

جریان دیگری که از ابتدای تشکیل تصوف رسمی، پدید آمد، صوفی نمایی بود و علت آن توجه مردم و نیز توجه به دستگاههای حکومتی به صفویه بوده است.

ملامتیه برای مقابله یا اعتراض به این دسته پیدا شدند، ملامتیه معتقد بودند انسان باید نزد خدا بهتر از نزد خلق باشد.

یعنی ربا را به شدت نکوهش کرده‌اند.

و خوشامد نفس از تحسین مردم را مهلک دانسته‌اند.

صوفی نمایی در قرن هفتم به جهت ابتذال شئونات اخلاقی و اجتماعی بر اثر حمله مغول به اوج رسید و در قرن هشتم توجه به عوارض دنیوی آفت مهم تصوف بشمار آمده است.

در قرن نهم توجه به عوارض دنیوی به پیدایش صوفیان فئودال منجر شد، و از قرن دهم به بعد، عارفانی بوده‌اند اهل سیر و سلوک، که از سلسله‌های صوفیان تبری جسته‌اند، و در عین حال اهل فقاهت نیز نبوده‌اند.

بعد از تأسیس سلسله صفویه و اقتدار آن و رسمی شدن تشیع، تمایلات صوفیان به گرایشات شیعی تبدیل شد، و با قدرت یافتن علمای شیعه که هم اهل ذوق و عرفان بوده‌اند و هم اهل فقه، از جاذبه خانقاه و تصوف کاسته شد.

نتیجه : نثر دوران سلجوقیان ( سده های 11 – 12 میلادی ) نثر عرفانی مانند : 1- اسرالتوحید فی مقامات الشیخ ابوسعید که مربوط به سال های 1174 – 1185 میلادی است درباره ی زندگی عارف نامدار ابوسعید ابوالخیر و به قلم نبیره اش محمد بن منور نوشته شده است .

2- کشف المحجوب هجویری ( در گذشته به سال 73-1072 م ) که درباره ی زندگی و پندار های صوفیان نوشته شده و ظاهراً یکی از منابع عطار بوده است .

3- چند تالیف از شهید شهاب الدین سهروردی ( به سال 1191 م اعدام ) او فلسفه ی اشراق را تبلیغ می کرد و نخستین کسی است که نوشته هایش هم به عربی و هم به فارسی با شکل های مستعاء در ادبیات فارسی نونقل شده است .

4- تذکرهَ الاولیای عطار 5- (سوانح) احمد غزالی ( برادر مصلح نامدار مکتب صوفی گری) به کمک استعاره درباره ی عشق است .

ناپایداری ناشی از هجوم غز ها ،نبردهای داخلی ، از هم پاشیدگی حاکمیت متمرکز در سراسر ایران در سده 12 ، هجوم مغولان از انگیزه های عرفان در ایران شدند .

رباعی سرایان : 1- بابا طاهر عریان : بر خلاف دیگران بحر ویژه رباعی را بکار نبرد ، بلکه از بحر استفاده کرد .

به همین علت رباعیاتش را دوبیتی می نامند .

2- شیخ الاسلام عبدالله انصاری : وی (1088-1006 م) متخلص به پیرانصار در تاریخ ادبیات فارسی نخستین رساله نویس به نثر قافیه دار ( نثر سجع ) است .

مرشد وی ابئالحسن خرقانی ( در گذشته به سال 1033 م) بود .

منازل السائرین از انصاری است .

چهار نسحه از دست نوشته ی ترجمه ی (طبقات الصوفیه ) او که از موعظه های ابوعبدالرحمان سلمی (وفات 1021 م) اقتباس و تدوین شده به جای مانده است .

انصاری این اثر را با لهجه هراتی قدیمی نوشته است .

3- تمیدات عین القضاء 4- لمعات عراقی 5- لوایح جامی 6- معارف بهاء ولد 7- مواقف عبدالجبار نفری (450) 8- فتوحات مکیه ابن عربی از کتاب هایی که در سیرت مشایخ تالیف شده است : 1- حالات و سخنان ابوسعید 2- اسرار التوحید فی المقامات شیخ ابی سعید 3- مقامات ژنده پیل در احوال و اقوال شیخ احمد حام 4- فردوس المرشدیه در بیان مقامات شیخ ابواسحق کازرونی 5- سیره ی شیخ کبیر ابو عبدالله محمدبن حفیف 6- مقامات روزبهان بقطی 7- صفوه الصفا 8- مقامات خواجه محمد پارسا 9- مقامات خواجه یوسف همدانی 10- مقالات مشایخ مثل النور من کلمات ای الطیفور مقالات شمس ، فیه مافیه ، سخنان خواجه ی پارسا 11- کتابهای مثل تذکره اولیا ء عطار 12- طبقات الصوفیه سلمی 13- نفحات جامی 14- اللمع ابونصر سراج متوفی 378 هجری 15- قوت القلوب ابوطالب مکی متوفی 386 هجری 16- التعرف لمذهب التصوف امام ابوبکربن ابراهیم بخاری کلا باذی ( وفات 395 هجری ) 17- طبقات الصوفیین تصنیف ابوعبدالرحمن السلمی متوفی 412 هجری که آن را بعد ها پیرهرات به زبان هروی املا کرده و همان املاء انصاری ، بعد ها اساس نفحات الانس جامی واقع شده است .

18- کشف المحجوب تالیف ابوالحسن علی بن عثمان هجویری غزنوی وفات 450 هجری ، که بعد ها از ماخذ تذکره الاولیا عطار و نفحات الانس جامی شد .

19- مصباح الهدایه از تالیفات عزالدین محمود کاشانی .

20- مرصادالعباد نجم الدین رازی 21- طرائق الحقایق حاج نایب الصر ، که نوع دایره المعارف صوفیه در زبان فارسی است .

صوفیه ناچار (به دلیل بلند بودن نغمه ی شعر و ادب از در و دیوار ) در بیان افکار خویش به شعر توسل جستند ، چنان که در اشعار منسوب به سهل بن عبدالله تستری و جنید و شبلی و ابوالحسن نوری پاره یی از مبادی صوفیه – اگر چه به ندرت مجال بیان یافت و حلاج شعرل را برای بیان دعاوی و شطحیات خویش به کاربرد و شعر صوفیانه ی فارسی مقارن اوایل قرن پنجم توسط ابو سعید ابوالخیر در خراسان رواج یافت .

1- سنایی ، دیوانش گویا در آغاز شامل 30000 بیت بوده که هم اکنون 13346 بیت آن در دست است .

در مدیحه هایش نشانه هایی از سبک های منوچهری و فرخی و مسعود سعد سلمان یافت می شود .

او نخستین شاعری است که برای بیان تفکر عرفانی از شکل غزل بهره برده .

مثنوی حدیقه الحدیقه و شریعه الطریقه شامل 10000 بیت و 10 بخش است.

سیر العباد الی المعاد هم مضمون باکدی الهی است (وفات 1130 ) 2- عطار 12 اثر شعری شامل 45000 بیت دارد .

منطق الطیر ، الهی نامه ، مصیبت نامه و .

.

3- مولوی غزلیات کلیات شمس تبریزی ، مثنوی معنوی و .

( وفات 1207-1273م ) 4- عراقی 5- حافظ منابع : 1- اخلاق عارفان – دکتر مهین پناهی – انتشارات روزنه 2- ارزش میراث صوفیه – دکتر عبدالحسین زرین کوب – انتشارات علمی 3- پله پله تا ملاقات خدا در باره مولانا – دکتر عبدالحسین زرین کوب – انتشارات علمی 4- تاریخ ادبیات ایران – مولفان یان ریپکا ، اتاکار کلیما ، ایرژی بچکا – ترجمه کیخسرو کشاورزی – انتشارات گوتنبرگ و جاویدان خرد 5- تصوف و ادبیات تصوف – تالیف یوگنی ادوارد و یچ برتلس – ترجمه سیروس ایزدی – انتشارات امیر کبیر 6- جلوه های عرفان ، چهره های عرفان – دکتر علی اصغر حلبی – انتشارات قطره 7- چهار سخنگوی ایران – محمد علی اسلامی ندوشن 8- زلف عالم آرا ، درآمدی به شناخت / موز عارفانه در شعر فارسی – دکتر مهدی محبتی – انتشارات جوانه رشد 9- شناخت عرفان و عارفان ایرانی – دکتر علی اصغر حلبی – انتشارات زوار 10- مبانی عرفان و تصوف – دکتر قاسم انصاری – انتشارات طهوری