ابو محمد حسن بن على امام یازدهم از ائمه اثنى عشر(ع) و سیزدهمین معصوم از چهارده معصوم(ع)است.
پدر بزرگوارش امام هادى(ع)هنگام تولد فرزند، شانزده سال و چند ماه بیشتر ندا شت.
مادرش بانویى صالحه و عارفه به نام سوسن یا حدیثه یا سلیل بود.
تولدش به اختلاف روایات در ماه ربیع الاول یا ربیع الآخر سال 231 یا 232 ه.ق.
و بنا به اکثر روایات در مدینه اتفاق افتاده است.
(بعضى ولادت ایشان را در سامرا دانستهاند ولى صحیح نیست.)
22 یا 23 سال داشت که پس از وفات پدر بزرگوارش امام هادى(ع)(254 ه.ق.) به امامت رسید و در هشتم ربیع الاول سال 260 ه.ق.
در حدود 28 یا 29 سالگى وفات یافت و در خانه خود و جوا ر قبر پدر خویش در سامرا به خاک سپرده شد.(آستانه سامر)
در شمایل آن حضرت آوردهاند که رنگش گندمگون، چشمانش درشت و سیاه، رویش زیبا، قامتش معتدل و اندامش متناسب بود و با آنکه جوا ن بود مشایخ قریش و رجا ل و علماى زمان را تحت تأ ثیر خود قرار مىداد.دوست و دشمن به برترى او در علم و حلم و جود و زهد و تقوى و سایر مکارم اخلاق اذعان داشتند.
چون او و پدر بزرگوارش امام هادى(ع)در محله عسکر(قرارگاه سپاه) در شهر سامرا زندگى مىکردند به عسکرى لقب یافتند و نیز این دو امام مانند امام جواد(ع) به احترام جد بزرگوارشان على بن موسى الرضا(ع) به ابن الرضا مشهور بودند.عثمان بن سعید عمرى و بعد از او پسرش محمد بن عثمان پیشکار و دربان آن حضرت بودند
چون او و پدر بزرگوارش امام هادى(ع)در محله عسکر(قرارگاه سپاه) در شهر سامرا زندگى مىکردند به عسکرى لقب یافتند و نیز این دو امام مانند امام جواد(ع) به احترام جد بزرگوارشان على بن موسى الرضا(ع) به ابن الرضا مشهور بودند.عثمان بن سعید عمرى و بعد از او پسرش محمد بن عثمان پیشکار و دربان آن حضرت بودند.
مدت کوتاه حیات امام به سه دوره تقسیم مىگردد: تا چهار سال و چند ماهگى(و به قولى تا 13 سالگى)از عمر شریفش را در مدینه بسر برده، تا 23 سالگى به اتفاق پدر بزرگوارش در سامرا مىزیسته(254 ه.ق.)و تا 29 سالگى یعنى شش سال و اندى پس از رحلت امام دهم(ع)در سامرا، ولایت بر امور و پیشوایى شیعیان را بر عهده داشته است.
امام هادى(ع)پسر دیگرى به نام ابو جعفر محمد داشت که بنا به برخى روایات از جمله روایتى که شیخ طوسى در کتاب الغیبه آورده مقرر بود امامت شیعه به او برسد و امام دهم به امامت او اشارت فرموده بود(و قد کان أشار إلیه و دل علیه).محمد بن على مردى با ورع و پارسا، داراى جلالت قدر و نبالت شأن و مورد احترام اصحاب پدر خویش بود.اما این پسر در زمان حیات امام از دنیا رفت و بعضى از شیعیان از این بابت به اندیشه فرو رفتند.
از جمله ابو هاشم داود بن قاسم جعفرى گوید من در این اندیشه بودم که امام هادى فرمود بلى خداوند بجاى ابو جعفر ابو محمد را امام قرار داد همچنانکه درباره اسماعیل فرزند امام صادق(ع) و امام کاظم(ع)چنین شد.این روایت یکى از روایات مهم دال بر نص امامت امام حسن عسکرى(ع)است.
مزار محمد بن على در یک فرسخى سامرا زیارتگاه مسلمین است و پس از مرگ نیز کرامات و خوارق عاداتى به او نسبت مىدهند.اعراب براى او معجزاتى قائل هستند و سوگند دروغ به او یاد نمىکنند.
امام دهم را برادر دیگرى بود به نام جعفر که نزد شیعیان به لقب کذاب معروف شد.بعد از آنکه امام حسن عسکرى(ع)از سوى پدر به امامت منصوب گردید(بعد از فوت محمد بن على)جعفر مدعى وى گردید و شروع به کارشکنى و توطئهگرى و فتنهانگیزى بسیار نمود و بعد از رحلت حضرت امام حسن عسکرى(ع)هم دعوى امامت کرد و منکر وجود امام غایب(عج)شد.
در حوادث رجب سال 255 ه.ق.
گفته‌اند که دو تن از سادات علوى حسنى به نام عیسى بن جعفر و على بن زید در کوفه خروج کردند و عبد الله بن محمد بن داود بن عیسى را در آن شهر کشتند و عدهاى به سبب قتل عبد الله بن محمد گرفتار و زندانى شدند.یکى از این اشخاص ابو هاشم داود بن قاسم جعفرى است که روایت مىکند شبى امام حسن عسکرى(ع)و برادرش جعفر را به زندان آوردند و جعفر زارى و بىقرارى مىکرد ولى حضرت عسکرى(ع)او را ساکت مىنمود.در روایت مذکور آمده است که متصدى زندانى کردن امام، صالح بن وصیف یکى از سرداران معروف بوده است.
آن حضرت مدتى از ایام حبس خود را نزد شخصى به نام على بن ا وتامیش(که در تلفظ آن اختلاف است)گذراند و این مرد با همه شدت بغض و عداوت به آل محمد پس از یک روز از مشاهده احوال امام از پیروان و معتقدان ایشان گشت.مىگویند عباسیان و منحرفان از آل محمد(ص)بر صالح بن وصیف فشار آوردند که بر امام در زندان سخت بگیرد و او گفت دو تن از شریرترین افراد را مأمور این کار کرده است اما با دیدن حسن بن على تحول یافته و روى به عبادت و نماز آوردهاند.وقتى علت این تغییر حالت را از ایشان پرسیدم گفتند از فیض دیدار امام به این سعادت رسیدهایم، او تمام روزها را روزه مىگیرد و هر شب تا بامداد به نماز ایستاده است، با هیچکس سخن نمىگوید و جز عبادت به کارى دیگر نمىپردازد، مهابت او بدان حد است که وقتى به ما نگاه مىکند به لرزه مىافتیم و خود را به کلى مىبازیم.
جماعتى روا یت کردند که در مجلس احمد بن عبید ا للّه بن خاقان عامل خراج و رئیس املاک شهر قم صحبت از آ ل على(ع) که در سامرا به سر مىبردند به میان آمد.او گفت: از علویان کسى را در عفاف و حسن سیرت و رفتار و شرف و احترام در خاندان خود و بنى هاشم و نزد خلیفه چون حسن بن على بن محمد(ع) ندیدم.او بر قاطبه بنى هاشم مقدم بود و مقام و منزلتى والاتر از سایر مشایخ قریش و دولتمردان و سران سپاه و وزیران و کارمندان دولت و همه مردم سامرا داشت و همه با ا و به حرمت رفتار مىکردند.روزى در مجلس رسمى پدرم ایستاده بودم که پرده داران گفتند: ابو محمد ابنالرضا بر در ا ست.پدرم با با نگ بلند گفت: راه را باز کنید تا بیاید.من تعجب کردم که چطور جرأت کردند از کسى با کنیه نزد پدرم نام ببرند.جز خلیفه و ولیعهد او یا کسانى که از خلیفه درباره آنها امر صادر شده بود هیچکس را با کنیه نزد پدرم نام نمىبردند.پس مرد جوانى با چهرهاى گندمگون و چشمانى درشت و سیاه و قامتى معتدل و رویى زیبا از در درآمد.او را هیأتى نیکو و جلالى چشمگیر بود.پدرم تا او را دید از جاى برخاست و به سوى او رفت.ندیده بودم چنین رفتارى با کسى کرده باشد.وقتى به او رسید در آغوشش کشید و روى و سینه و شانههایش را بوسید و دستش را گرفته بر مصلاى خود نشانید و خود پهلوى ا و در حالیکه رویش به او بود نشست.هنگام خطاب به او مىگفت جان من و پدر و مادرم فداى تو باد و من ا ز رفتار او تعجب مىکردم.
ناگاه حاجب درآمد و گفت الموفق - برادر معتمد - از راه رسید.رسم این بود که وقتى موفق پیش پدرم مىآمد ابتدا مأموران تشریفات و محافظان او داخل مىشدند و در دو صف مىایستادند تا وارد شود.پدرم مشغول صحبت بود که چشمش به غلامان ولیعهد افتاد.پس عرض کرد خدا مرا فداى تو کند آیا میل دارید و اجازه مىدهید(از ولیعهد پذیرایى کنم)؟
پس به حاجبان گفت ابو محمد را ا ز پشت صفها راهنمایى کنید که این مرد - یعنى ولیعهد - را نبیند.آنگاه هر دو از جاى برخاستند.پدرم ابو محمد را در بر گرفت و تودیع کرد و او از مجلس بیرون رفت.بعد از نماز عشا که پدرم کارها و گزارشهاى خود را براى خلیفه مرتب نمود من در برابرش نشستم.پرسید آیا کارى دارى؟گفتم آرى اگر اجازت دهى.گفت اجازه دادم.گفتم مردى که امروز صبح این همه به او جلال و احترام مىنمودى و خود و پدر و مادرت را فداى او مىکردى کیست؟گفت اى پسرک من این امام رافضیان حسن بن على معروف به ابن الرضا است و بعد از اندکى سکوت گفت اگر خلافت از دست بنى عباس برود در بنى هاشم هیچکس شایستهتر از او براى خلافت نیست.او به خاطر فضل و عفاف و خویشتندارى و زهد و عبادت و اخلاق پسندیده و صلاح شایسته این مقام است.پدرش نیز مردى بزرگ و کریم و بخشنده و اصیل(جزل)و نبیل و فاضل بود.
احمد بن عبید اللّه افزود از هر یک ا ز بنى هاشم و سران سپاه و دولتمردان و قضات و فقها و سایر مردم که درباره ابو محمد سئوال مىکردم همان پاسخ را مىشنیدم و دوست و دشمن در ستایش ا و متفق القول بودند.یک تن ا ز اشعریان پرسید برادرش جعفر چه جور آدمى است؟
احمد گفت: جعفر چه ارزشى دارد که درباره او سئوا ل یا با ابو محمد مقایسه شود؟
روایت مذکور دلیل محکمى است بر اینکه چرا یگانه پسر آ ن حضرت یعنى مهدى منتظر(عج) را در هنگام وفات آن حضرت ا ز انظار مخفى نگاهدا شتند، زیرا در آ ن زمان خلافت عباسى بر اثر ضعف شدید خلفا و ناشایستگى ایشان سخت در معرض خطر بود و غلامان ترک و دیگر غلامان بر دربار خلافت مسلط بودند و امر و نهى به دست ایشان بود.
از سوى دیگر در همان سالها شورش صاحب الزنج در بصره و قیام یعقوب بن لیث صفار در ایرا ن روى داد و خلافت سخت در معرض تهدید قرار گرفت.بنا بر ا ین وجود شخص بسیار محترم و بزرگوارى مانند امام حسن عسکرى(ع) و فرزند او براى عباسیان بسیار ناگوار بود چون مىدانستند که اگر حادثهاى پیش آید و در آن جمعى از عباسیان از میان بروند هیچکس شایستهتر از علویان و در میان ایشان شایستهتر از امام و خاندانش براى خلافت نخواهد بود.
روایت زیر را ا ز ابو الادیان نقل کردهاند که گفت: من خادم امام عسکرى(ع) بودم و رسائل او را به شهرهاى دیگر مىبردم و جوا ب مىآوردم.در بیمارى منتهى به رحلت وى هم نزد او رفتم نامههایى را که نوشته بود به من داد و فرمود به مداین ببرم.من رفتم و بعد از پانزده روز برگشتم اما دیدم بانگ زارى و شیون از خانه امام بلند است و جعفر بن على بر در خانه ایستاده به تعزیت شیعیان پاسخ مىدهد.با خود گفتم اگر این مرد امام شده باشد کار امامت دگرگون خواهد شد.در این ا ثنا خادمى بیامد و به جعفر گفت کار تکفین تمام شد.بیا بر جنازه برادرت نماز بگزا ر.جعفر و همه حاضران به داخل خانه رفتند.من هم رفتم و امام را کفن شده دیدم.جعفر پیش رفت تا در نماز امامت کند.وقتى خواست تکبیر بگوید ناگهان کودکى با چهرهاى گندمگون و مویى کوتاه و مجعد و دندانهایى که بینشان گشادگى بود پیش آمد و رداى جعفر را کشیده گفت: اى عم عقب برو.من براى نماز بر پدرم از تو شایستهترم.جعفر در حالیکه رنگش از خشم تیره شد عقب رفت و آن کودک بر جنازه امام نماز گزارد.او مهدى موعود امام دوازدهم(عج)بود.
تألیفات از تألیفات امام عسکرى(ع)تفسیر قرآن(تهران 1268 و 1315 ه.ق.)که منسوب به امام است از همه معروفتر است.عدهاى ا ز اجله علماى شیعه این تفسیر را تأیید نموده و آن را از تفسیرهاى منسوب به امام صادق(ع) و امام هادى(ع) مستندتر دانستهاند.
دیگر از آثار امام(ع)نامهاى است که به اسحاق بن اسماعیل نیشابورى نوشتهاند.دیگر مجموعه حکم و مواعظ و کلمات قصار امام است که در کتب تاریخ و حدیث ثبت است.اثر دیگر منسوب به امام رساله المنقبه در مسائل حلال و حرام است که ابن شهر آشوب در کتاب مناقب از آن سخن گفته است.در همین کتاب به نقل از خیبرى در مکاتبات الرجال قطعهاى از احکام دین منسوب به امام هادى و امام عسکرى(ع)منقول است.به علاوه احادیث و ادعیه بسیار از آن حضرت روایت شده است.
منابع بحار الانوار، ج 50 - اعیان الشیعه، ج 2 - تاریخ طبرى - تاریخ کامل، ابن اثیر- الذریعه، 285/4، 293--وفیات الاعیان، 372/1- نور الابصار، مؤمن شبلنجی- نزهه الجلیس و منیه الانیس، 120/2