بر ا ساس رأی صادره در ششصد و چهل و هفتمین جلسه شورای عا لی آموزش و پرورش ، مورخ 29/2/79 ، ا هدا فی برا ی دوره ا بتدا ئی در زمینه های اعتقادی ، اخلاقی، علمی و آموزشی ، فرهنگی ، اجتماعی ، زیستی ، سیا سی وا قتصادی در را ستای رسا لت و مأموریت آموزش و پرورش و جهت دهی به رشد همه جا نبه دا نش آموزان بر پایه تعالیم و دستورات دین مبین ا سلام تعیین شده ا ست .
مدیران ، برنامه ریزا ن و همه افرادی که در تعلیم و تربیت دا نش آموزا ن نقشی بر عهده دارند ، مکلف شده ا ند ، در برنامه ریزی ا مور طوری اقدا م کنند که در پایان دوره تحصیلی دستیا بی دا نش آموزا ن به ا هداف تعیین شده ممکن با شد .
در بخش ا هداف علمی و آموزشی موارد زیر آمده ا ست :
1- نسبت به شناخت پدیده ها کنجکا و ا ست .
2- در فکر کردن ، شنیدن ، گفتن و بیان مقصود ، خوا ندن و نوشتن و حساب کردن مهارت کا فی دارد .
3- با زبان فارسی آشنایی دارد و میتوا ند ا ز کتاب و روزنامه ا ستفاده نماید .
4-به ا همیت و ارزش اطلاعات و اطلاع رسا نی در زندگی آگاه ا ست .
5- ارزش علم را در ا نجام درست کارها تا حدی می دا ند .
6- مهارتهای اولیه برای زندگی در جامعه را کسب کرده ا ست .
7- با نحوه یادگیری خود تا حدودی آشنا ست .
8- به مطالعه کتاب علاقه نشان میدهد .
موضوع مقاله حاضر تفکر و ضرورت آموزش آن در دوره ا بتدائی می با شد ، هما نگونه که در موارد ذکر شده در بالا ملاحظه می نمائید ، دا نش آموزا ن ما باید در پایان دوره ا بتدا ئی در فکر کردن مهارت کافی دا شته با شند .
ولی آیا ما به آنها آموزشی در این خصوص داده ایم ؟
آیا برای چگونه و چطور فکر کردن و یا به طور کلی ، فکر کردن به مسائل ا طرافمان ،آموزشی در مدا رس به نو نهالانما ن ارائه می دهیم ؟
اگر جواب مثبت ا ست ، آیا تا همین حد کافی ا ست ؟
و .
.
البته بچه ها در زمینه : گفتن و بیا ن مقصود ، خوا ندن و نوشتن و حساب کردن مهارت کا فی کسب می نمایند ، تا جایی که گفتن آنها در برخی موارد به پرگویی منتهی می شود و بدون فکر کردن در مورد چیزی ، اولین مطلبی را که به ذهنشا ن میرسد بیان می نمایند .
به نظر بنده باید در زمینه گوش کردن و فکر کردن با توجه به سفارشات زیادی که در این خصوص شده ا ست و اثرا تی که اندیشیدن در موفقیت بیشتر آنها در پی خواهد دا شت ، آ موزشهایی به دا نش آموزا ن داده شود تا در این زمینه نیز مهارت کافی کسب نمایند .
البته بچه ها در زمینه : گفتن و بیا ن مقـصود ، خوا ندن و نوشتن و حساب کردن مهارت کا فی کسب می نمایند ، تا جایی که گفتن آنها در برخــی موارد به پرگویی منتهی می شود و بدون فکر کردن در مورد چیزی ، اولین مطلبی را که به ذهنشا ن میرسد بیان می نمایند .
به نظر بنده باید در زمینه گوش کردن و فکر کردن با توجه به سفارشات زیادی که در این خصوص شده ا ست و اثرا تی که اندیشیدن در موفقیت بیشتر آنها در پی خواهد دا شت ، آ موزشهایی به دا نش آموزا ن داده شود تا در این زمینه نیز مهارت کافی کسب نمایند .
سؤالات و موارد بالا باعث شدند تا نگارنده مطالعاتی در این خصوص ا نجام دهد ، در قرآن و کلام معصومین سفارشات زیادی برا ی تفکر در کارها و ضرورت آن شده ا ست ، تا آنجا که یک لحظه تفکر را ا ز عبادت شصــت سا ل بهتــر دا نسته ا ند ، یا اینکه سالار شهیدا ن حضرت امام حسین ( ع ) که معلم درس آزادگی به ا نسانهای عالم هستند ، میفرمایند : « چیـــزی به زبا نتــان نیاورید که ا ز ارزش شما بکا هـد » و این مطلب خود تأکیدی ا ست بر سخن گفتن همراه با تفکر تا باعث نقصان ارزش ما نگردد ، د ر سخنی دیگر ا ز امام حسن مجتبی ( ع ) می خوا نیم که : « اَ لتَّفَکُر حَیوهُ قَلبِ ا لبَصیرِ » ا ندیشیدن مایه زنده دل بودن ا نسان آگاه ا ست .
همچنین مباحث جالب توجهی در کلام بزرگا نی چون ا ستـــاد مرتضی مطهـری و دیگران در زمینه تفکر آمده ا ست ، که قابل تأمل و بررسی می با شند .
در صفحا ت بعدی خلاصه ای ا ز مطالعات نگارنده در این خصوص ارائه شده ا ست ، که امید ا ست بتواند برای نگــارنده و دیگران در ا مر آمـــوزش آینده سازان کشورمان رهگـشا بوده و مفید وا قع شود .
ا نشاء ا .
ا بو ا لفضل باقرپور ولاشا نی آذر 1384 پرورش عقل و علم مسئله " علم " همان آموزش دادن ا ست .
تعلیم عبارتست ا ز یاد دادن ، ا ز نظـر تعلیم ، متعلم فقط فراگیرنده ا ست .
مغز متعلم به منزله ا نباری ا ست که یک سلسله معلومـــات در آن ریختـه می شود .
ولی در آموزش کافی نیست که هدف این با شد .
امروز هم این را نقص می شمارندکه هدف آموزگار فقط این با شد تنها که یک سلسله معلومات ، اطلاعات ، فرمول را در مغز متعلم بریزد ، آنجا ا نبار کند و ذهن ا و بشود مثل حوضی که مقداری آب در آن جمع شده ا ست .
هدف معلم باید بالاتر با شد وآن ا ینست که نیروی فکری متعلّم را پــرورش و ا ستقلال بدهد و قوه ا بتکا ر ا و را زنده کند .
یعنی کا ر معلم در واقع آتشگیره دادن ا ست ، فرق ا ست میان تنوری که شـما بخوا هید آتش ا ز بیرون بیاورید و در آن بریزید تا این تنور را داغ کنید و تنوری که در آن هیزم و چوب جمـــع ا ست ، شما آتشگیــره از خارج می آورید آنقدر زیرا ین چوبها و هیزمها آتش میدهید تا خود اینها کم کم مشتعل شود و تنور با هیـزم خودش مشتعل گردد .
چنین به نظر می رسد ، آنجا که راجع به " عقل و تعقل " بحث می شود در مقا بل " علم و تعلم " نظر به همان حالت رشد عقـلانی و ا ستقلال فکری ا ست که ا نسان قوه ا ستنباط دا شته با شد .
جمله ای دارند امیر ا لمو منین (ع ) که در نهج ا لبلاغه ا ست ، میفرمایند : علم دو علم ا ست : یکی علم شنیده شده یعنی فرا گرفته شده ا ز خارج و دیگر علم مطبـــوع یعنی آن علمی که از طبیعت و سرشت ا نسان سرچشمه می گیرد .
علمــی که ا نسان ا ز دیگری یاد نگرفته و معلوم ا ست که همان قوه ا بتکار شخص ا ست .
بعد می فرمایند : وعلم مسموع ، اگر علم مطبـــــوع نبا شد ، فایده ندارد و وا قعاً هم چنین ا ست .
این در تجربه ها درک کرده اید : ا فرادی هستــــند که اصلاً علـــم مطبـــوع ندارند ، منشـأ آن هم اغلب ســـوء تعلیم و ســوء تربیــت ا ست ، نه اینـکه ا ستعــدا دش را ندا شته ا ند .
تربیت و تعلیم جوری نبــوده که آن نیـــروی مطبــوع او را به حرکت در آورد و پرورش بدهد .
سیستم آموزشی قدیم و پرورش عقل اغلب سیستم آموزشی قدیم خودمان همین طور بـــوده شما می بینید که ا فرادی حال یا به علت نقص ا ستعداد و یا به علت نقص تعلیم و تربیت نسبت به آن معلوماتی که آموخته اند درست حکم ضبط صوت را دارند .
کتابی را درس گرفته ،خیلی هم کار کرده ، خیلی هم دقت کرده ، درس به درس آنرا حفــظ کرده و نوشته و یاد گرفتــه ، بعد مثلاً مدرس شده و می خواهد همان درس را بدهد ، آنچه را که در این کتاب و در حا شیه ها و شرح آن بوده همه را مطالعه کرده و از ا ستـــاد فرا گرفته ا ست .
هر چه شما راجع به این متن و این شرح و این حاشیه بپرسید ،خوب جواب می دهد ،یک ذره که پایتان را آنطرف بگذارید ، او دیگر لنگ ا ست ، معلوماتش فقط همین مسموعـات ا ست و اگــــر مطلب دیگری در جای دیگر با شد او که او بخـــواهد از این مایه های معلومات خودش آنجا نتیجه گیری بکند عاجز ا ست .
و بلکه من ( ا ستــــاد مطهری ) دیده ام ا فــرادی را که بر ضد آنچه که اینجا یـــاد گرفته اند آنجا قضاوت می کنند و لهذا شما می بینیــد که یک عــا لم ، مغزش جاهــل ا ست .
عالم ا ست ولی مغـــزش مغز جا هـل ا ست .
عا لم ا ست ، یعنی خیلی چیـزها را یاد گرفته ، خیلی اطـــلا عــات دارد ولی آنجا که شمــــا مسئله ا ی خارج از حدود معلوماتش طرح می کنید می بینید که با یک عــوام صــد در صــد عوام طرف هستید ؛ آنجا که می رسد یک عوام مطلق از آب در می آید .
تفکـــر بدون تعلیـم و تعـلم امکان پذیر نیست .
مایــه اصلی تفکر ، تعلیم و تعلم ا ست و اینکه در ا سلام دارد که تفکر عبادت ا ست غیر از این ا ست که تعلم عبـادت ا ست .
این دو مسئله ا ست : ما یکی در باب تعلیم و تعلم داریم که تعلیم عبــــــادت ا ست ، تعلم عبادت ا ست ، و یکی در باب تفکر داریم که تفکر عبادت ا ست ,و آنچه در باب تفکر داریم بیشترا ست ا ز آنچه در باب تعلم داریم .
« اَ فضَلُ ا لعِبادَهِ ا لتَفَکُر » یعنی برترین عبادتها تفکر ا ست .
« لا عِبادَهَ کَا لتَفَکُر » یعنی هیچ عبادتی مانند تفکر نیست .
« کانَ اَکثَرُ عِبادَهَ اَبی ذَرٍ ا لتَفَکُر » بیشترین عبادت ا بوذر فکر کردن بود .
و در این زمینه ا لبته خیلی هســـت و این غیر ا ز مسئله تعلم ا ست .
در تفکــــر گذشته ا ز نتیجه ای که ا نسان از فکر خود می گیرد فکر خود را رشد می دهد .
د عوت اسلام به تعلیم و تعلم و اما مسئله دیگر مسئله " علم و تعلم " ا ست که این دیگر فراگیری ا ست یعنی ا فراد ا ز یکدیگر فرا بگیرند .
البته باید در حــــدود تعریف علم در اسلام از حــدود تعلیمات اسلامی بحث نمود یعنی نخست باید دا نسته شود که اصولا علم مورد نظــــر ا سلام چگونه علمی است و الا همینکه در اولین آیات وحی می فرماید : « ِا قرَا ِبا سمِ رَبکَ ا َلذی خَلق ، خَلقَ الِانسانَ مِن عَلق ، ِا قرَا وَ رَبُکَ الاَکرم ، اَ لَذی عَلمَ بِالقَلَم ، عَلَمَ ا لِانسانَ مالَم یَعلَم » بهترین شا هد بر عنایت فوق ا لعــاده ا سلام به تعلیم وتعلم ا ست.
پیامبر اکرم ( ص ) می فرمایند : « بِا لتَعلیمِ اُرسِلَت » من برای تعلیم فرستـاده شده ام .
در آن دا ستان معروف که وارد مسجد شان شدند و دو حلقه جمعیت دیدند که در یکی مردم مشغول عبادت بودند و در دیگری مشغول تعلیم و تعلم ، فرمودنـد « ِکلاهُما عَلی خَیر » هر دو کار خوب می کنند « وَ لکِن بِا لتَعلیمِ اُرسِلَت » ولی من برای تعلیــــم فرستاده شده ام .
و بعد خود حضـرت آمدند در آن جمعی که مشغول تعلیم و تعلم بودند نشستند .
آیه دیگر : « هوَ ا لَذی بَعَثَ فِی الاُ میینَ رَسولاً مِنهُم یَتلوا عَلَیهِم آیاتِهِ وَ یُزَکیهِم وَ یُعَلِمُهُمُ ا لکِتابَ وَ ا لحکمَه » .
سوره جمعه آیه 2 « یُزَکیهِم » بیشتر به پرورش می خورد و مربوط به تربیـت ا ست .
« وَ یُعَلِمُهُمُ ا لکِتابَ وَ ا لحکمَه » .
حالا مقصـــــود ا ز کتاب هر چه هست ، مطلـق کتاب ا ســت [ یا قرآن ] بالاخره کتاب و حکمت با یکدیگر تو ام شده ا ست .
«حکمت » دریا فـت حقیقت ا ست و در این بحثی نیست .
پس در این جهت که ا ســلام به طور کلی دعوت به تعلیم و تعلم کرده ا ست ، یعنی هدف ا سلام و جزءخوا سته های ا سلام عالم بودن امت ا سلامی ا ست ، بحثی نیست .
پس تا اینجا به دو مسئله ا شاره کردیم ،یکی اینکه در تربیت و تعلیم ا سلامــی ، به رشد فکـری و تعقـل اهمیتی فراوان داده شده ، و دیگر اینکه به خود تعلیــــم [ نیز اهمیت داده شده ا ست ] و تعلیم هم یک حدود مشخص ندارد .
ا سلام نیامده که علوم را مشخص کند و بگوید فیزیک بیاموزید یا نیاموزید ، ریاضیات بیاموزید یا نیاموزید و .
تربیت و پرورش عقل در اسلام با توجه به اینکه همه ا بعـــاد وجـود ا نسان در منطق تعلیم و تربیـــت ا ســـلامی محترم و ارزشمند ا ست .
و این مبحث را در ا بعاد پرورش جسمانی تربیت و پرورش عقل و پرورش روحی و نفسانی مورد مــــــلاحظه قرار داده ا ست با توجه به موضوع بحث ، ما تربیت و پرورش عقل را بررسی می نما ئیم .
تربیت بعدی که راهبر ا نسان در بندگی خدا و نیروی رسائی در نیل به سعادت و ورود به بهشت جاویدان ا ست : « اَ لعَقلُ ما عُبِدَ بِهِ ا لرَّحمنُ وَ ا کـتُسِبَ بِهِ ا لجِنانُ » عقل عامل بندگی ا نسان نسبت به خدا و ضامن بهشت و سعادت ا و ا ست .
رهنمود های ا ســــلام در تقویت و پرورش این بعد بقـــــدری دقیق و عمیـــق و گسترده ا ست که نسبت به تمام فرهنگهای بشری بی نظیر ا ست .
و هیچ فرهنگی را در این جهت نمی توان همپای فرهنگ ا سلامی دا نست .
درهیچ عبادتی مسئله استخدام این نیرو و بکارگرفتن آن فرا موش نشده ا سـت .
یعنی ضمن آنکه تن و اندام انسان در نماز و روزه و حج و سایر اعمال عبادی دیگـرا ز حساب خارج نیست و باید اعضاء و ا نــدام ا نســـان دست اندرکار تحرک و جنبش و کوشش با شد .
باید ســـــرآغاز این تحرک نیز تحرک درونــــی باشد .
و کوششها و جنبشهای بدنی و تحرک اندام در عبـادات زمانی از ارزش و اعتبار برخوردار ا ست که فکر و نیت ا نسان بکار گرفته شود و عقل و دل یا به عبارت دیگر درون و اندیشـــــه انسان بکار ا فتاده و متوجه هدف با شد .
ا نســـان در منطق تعلیـم و تربیـت ا ســلامی اگر حتــی برای یک لحظه کوتـاه دست اندر کار تمرین و ورزش بُعد عقلی خود گردد ، یعنی لحظه ای بینـدیشد ارزش این ا ندیشیدن از ارزش عبادت یکساله او فزونتر و پربارتر ا ست و بلکه از عبادت شصت ساله او : « تَفَکُّرُ ساعَهِ خَیرٌ مِن عِبادَهِ سِتّینَ سَنَهً » یک لحظه تفکر از عبادت شصت سال بهتر ا ست .
حتی شخصیت انسان و ارزش وجود او طبق منطق حدیث با میزان کارائی عقــل او ارزیابی می شود ." امام صـــادق (ع ) عقل و خرد را راهبر مؤمن معــرفی کرده و کم خردی و ضعف این نیرو را مرزی میان ایمان و کفر میدانند ".
زیرا دین صحیح و عقل سلیم و نیرومند در مبدأ و ا ساس ، متـفق و در وصول به نتیـــجه هماهنگ با یکدیگر پیش می روند ، یعنی درک صحیح مفاهیم دین به عقل سلیم نیرومند نیازمند ا ست تا بدان بگرود .
پس عقل یعنی این پیامبــرِ مسئـولِ باطنــیِ ا نسـان دارای ارزش و اعتبار تعیین کننده ای در تعلیـم و تربیــت ا سلامــی ا ست که باید هر فرد مـؤمن در صیانـــت و نگاهبانی و تقویت آن بکوشد .
ا ســــلام برای آنکه تحرک و جنبشها و مسـاعی عقـل ا نسان هرز نرود و دقیقاً در مرحله عمل حق آفرین با شد ، سفارش اکید مینمایـــد که در تمام ا مور از مطا لعه و بررسی دقیق علمی دریغ نورزد و در مرحله عمل – تـــا وقتی به سر حد یقین نرسد – دست بکار نگردد .
« وَ لا تَقفُ ما لَیسَ لَکَ بِه عِلمٌ » از امور غیر یقینی پیروی مکن .
سوره ا سرا ء آیه 36 تعا لیم ا سلامی برای تشویق به علم که قوت و خوراک نیرو بخش و تعالی آفرین این بعد ا نسانی ا ست از هیچگونه توصیه و سفارشی فرو گذار نکرده ا سـت .
صدر و ذیل بسیاری از آیات قرآنی به سیر در آفاق و انفس و به جریان ا نداختن مغز و بکار گرفتن فکر و ا ندیشه و تدبر و تعقل جامعه بشری را سفارش می کند.
صفات عقل در کتاب کا فی باب ا لعــقل و ا لجهل و نیز بحار ا لانوار و تحف ا لعقـــول از قول هشام ابن ا لحکم – متکلم معروف مسلمان – و به نقل از امام موسی ابن جعفـــر ( ع ) که روایت بسیار مشهــــور و مفصلی درج شـــده ا ست که قسمتهــا یی از آ نرا نقــل می نمائیم : در آنجا حضرت موسی ا بن جعفر( ع ) خطاب به هشام ا بن ا لحکم ا ستناد می فرمایند به یک آیه که در سوره زمر ا ست که : « فَبَشِر عِبادِ ا لَذینَ یَستَمِعونَ ا لقَولَ فَیَتبَعونَ اَحسَنَه اُولئِکَ ا لَذینَ هَدیهُمُ الله وَ اُولِئکَ هُم اُولوالاَلباب » بشارت بده بندگان را آنان که سخن را ا ستماع می کنند– و بعد چکار می کنند ؟
آیا هر چه را شنیدند همان را باور می کنند و همان را بکار می بندند یا همه را یکجـــا رد می کنند ؟
نه بلکه « فَیَتبَعونَ اَحسَنَه » آنها را نقادی می کنند ارزیا بی می کنند و از آن میان آن را که بهتر ا ست ا نتخاب می کنند و پیروی می کنند .
چنین کسـا نی هستند که خدا آنها را هدایت کرده و اینها به راستی صاحبان عقل هستند .
از این آیه و این حدیث کاملا پیدا ست که یکی ا ز بارزتــــرین صفات عقل همین تمیــــز و جدا کردن ا ست جــدا کردن سخن را ست از دروغ ا سـت ، سخن ضعیف از قوی و .
عقل آنوقت برای ا نسان عقل ا ست که به شکل غربال در بیاید یعنی هر چه که وارد مغز می شود آنــــرا سبک و سنگیــن کند غربـال کند آنهایی که به درد نمی خورد دور بریزد و بدرد خور هایش را نگاه دارد.
حدیثـــی ا ست نا ظـر به همین مطلب ا ز پیغمبر اکرم که می فرمایند : « کَفی بِا لمَرئ جَهـلاً اَن مُحدَثُ بِکُلِ ما سَمع " برای جها لت انسان همین بس که هر چه بشنود نقل کند .
سپس امام به هشام می فرمایند : خداوند حجتهای خودش را به وسیله عقــول بر مردم اکمال کرده ا ســت و پیغمبران را بوسیله بیان یاری کرده و به سبب برها نها به ربوبیت خویش دلا لتشان نموده است .
یکی دیگر ا ز خواص عقل و به تعبیر دیگـــر نحوه ا ی که تربیت عقل ا فرا د باید اساس آن با شد مسئله آینده را به حساب آوردن ا ســــت که روی این مطلب هم باز در تربیت های ا ســـــلامی خیلی تکیه می شود و اینکه در زمان حال حبـس نشو یـد ، خودتان را در زما ن حال حبس نکنید و به آینده توجـــه دا شته باشید عوا قب و لوازم کار را و نتایج نهایی را در نظر بگیرید.
مسئله دیگر اینکه عقل و علم باید با یکدیگر تـــوام با شد و این نکته بسیا رخوبی ا ست .
یعنی ا نسان متفکر اگر اطلاعاتش ضعیف با شد مثل کارخانه ای ا ست که ماده خام ندارد یا ماده خــــامش کم ا ست خوب قهراً نمـــی توا ند کار کند محصولش کم خواهد بود .
حضرت در آن روایت می فرمایند : « یا هِشامُ ثُمَ بَیِنَ اَنَ ا لعَقلَ مَعَ ا لعِلم » عقل و علم باید توام با شد .
مطلب دیگر مسئله آزاد بودن و آزاد کردن عقل ا ست از حکومت تـلقینات محیط و عرف و عادت و به ا صطـــلاح امروز ا ز نفـــوذ سنتها و عادتهــــای اجتماعی .
قرآن ا سا سش بر مذمت کسا نی ا ست که ا سیر تقلید و پیروی از آبا و گذشتگان هستند و تعقل نمی کنند تا خودشان را ا ز ا سارت عقاید پوسیدهای که چون زنجیر به دسـت و پایشان بسته ا ست آزاد بکنند .
هدف قرآن از این مذمت تربیت کردن ا ست ، یعنـی در واقع میخواهد ا فرا د را بیدا ر بکند .
قــرآن می خوا هد تعلیــــــم دهد که مقیاس و معیار باید تشخیص عقل و فکر با شد نه صرف اینکه پـــدران ما چنین کردند ما هم چنین می کنیم .
مسئله دیگر که باز مربـــوط به تربیت عقلانی ا نسان ا ست اینکه قضاوتهای مردم درباره ا نسان نباید برای او ملاک با شد .
اینها یک سلسله بیماریهای عمومی ا ست که اغلب ا فراد کم و بیش گرفتا رش هستند .آدم گاهی وقتــــها لبا سی را برا ی خودش ا نتخاب می کند و تشخیص اش این ا ست که رنگ خوبی را ا نتخاب کرده بعد ، یکـی بیاید بگوید این رنگ مزخرف چیست که ا نتخاب کرده ای ، آن یکی هم می گویــد ، دیگری هم می گوید ،کم کم خود آدم اعتقاد پیدا می کند که بد چیزیست .
تازه آنـها هم که می گویند برای اینست که عقیده آدم را تغییر بدهند ، نه آ نکه ا ز روی عقیـده خودشان سخن بگویند .
ا نسان تحت تاثیر قضاوت دیگران قرا ر می گیرد .
اصل تعقل به کارگیری عقل و ا ستفاده از آن تعقّل نامیده می شـــود؛ و ا ساس تربیت صحیح بر تعقّل ا ست که آدمی با تعقّل آیات حق را در می یا بد و به کمالات ا لهــی متّصف می شود .
« و َ کَذلِکَ یُبَیِّنُ الله لَکُم آیاتِه لَعَلَّکُم تَعقِلُونَ » بدین گونه خداوند آیات خود را برای شما بیان می کند ، با شد که تعقل کنید .
سوره بقره .آیه 242 اگر ا نسان تربیت عقلا نی بیا بد و به ندا ی عقل خود گوش فرا دهد و به آنچه در نتیـجه تعقــل بدان میرسد عمل کند ا هل سعــادت می شود .
قرآن می آمــوزد کـه " عقل " جز بر بستر علم نمی رو ید ، برای عاقل بودن باید عا لم بود .( گر چه هـر عا لمی عا قل نیست ) : « .
وَ ما یَعقِلُها اِلَّا ا لعا لِمونَ » و جز عا لمان کسی به تعقل در باب آن نخوا هند پرداخت .
سوره عنکبوت آیه 43 ا صل تفکّر اساس تربیت اسلامی تفکّر صحیح در تربیت ا سلامی جایگاهی ویژه دارد و بر هیچ امری چون آن تاکید نشده ا ست .
این تاکید و انگیختن مردمان به تفکر چنان است که از پیامبر اکرم چنین روایت شده است : « فِکرُ ساعَتهٍ خَیرُمِن عِبادَهِ سَنَهٍ » ساعتی اندیشیدن از یک سال عبادت بهتر است .
نظام تربیت اسلام بر تفکر صحیح استوار است و مقصد آن است که تربیت شدگان این نظام اهل تفکر صحیح باشند و پیوسته بیندیشند .
چنانکه آن نمونه اعلایی که همه جهت گیریهای تربیتی باید به سوی او باشد – پیامبر اکرم (ص) – این گونه بود.
در خبر امام مجتبی (ع) از هندبن ابی هاله تمیمی آمده : « کانَ رسولُ الله (ص) دائم َ الفکرَهِ » رسول خدا (ص) همواره تفکر می کرد .
بنابراین سیر تربیت باید به گونه ای با شد که متربی به تفکر صحیح راه یا بــد و ا ندیشیدن درست شاکله او شود تا زندگی حقیقی بر او رخ بنماید زیرا نیروهای باطنی ا نسان و حیات حقیقی او با تفکر فعال می شود و با گشودن دریچه تفکر درهای رحمت و راهیا بی به حقیقت بر او گشوده می شود .
از این رو در ا سلام ، تفکر ، زندگی دل و حیات قلب معرفی شده است، چنانکه امیرمومنان (ع) فرموده است: « ا لتَفَکُرُ حیاهُ قَلبِ ا لبَصیرِ» اندیشیدن زندگی دل بیناست .
تفکر اساس حیات انسانی است ، زیرا انسانیت انسان و ادراک او از عالم و آدم و پروردگار عا لمیان و اتصا لی که با حق برقرار می کند به نحوه تفکر اوست .
با تفکر است که استعدادهای پنهان آدمی از قوه به فعل در می آید و زمینه حرکت کما لی او فراهم می شود .
به بیان ا مام خمینی (ره) : « تفکر مفتاح ابواب معارف و کلید خزائن کمالات و علوم است و مقدمه لازمه حتمیه سلوک انسانیت است.» انسان جز با تفکر نمی تواند دریچه های معارف و حقایق را بر خود بگشاید و جز با تفکر نمی تواند بدرستـی سلوک نماید .
علامه طباطبایی(ره) در این باره می نویسد : « بی تردید زندگی انسان یک زندگی فکری است و جز با ادراک که فکر می نا میم قوام نمی یابد ، و از لوازم بنای زندگی بر فکر این است که هر چه صحیحتر و تما متر باشد زندگی بهتر و محکمتر خواهد بود .
بنابراین به هر سنت و آیینی پایبند باشیم و در هر راه رفته شده و یا ابتدایی که قدم برداریم ، زندگی پا برجا مربوط به فکر صحیح و قیم و مبتنی به آن است و به هر اندازه که فکر صحیح باشد و از آن بهره گرفته شود ، زندگی هم قوام و استقامت خواهد داشت.» قرآن کریم که کتاب تربیت انسان است ، مردمان را به تفکر می خواند و از پیروی کورکورانه و بدون تفکر پرهیز می دهد و درستی و سلامت و قوام زندگی را نتیجه تفکر صحیح معرفی می کند .
« فَبَشِر عِبادِ الَّذینَ یستمِعونَ القولَ فَیتَّبِعُونَ احسَنَهُ اُولئکَ الَّذینَ هَداهُمُ اللهُ وَ اُولئِکَ هُم اُولوُا البابِ» سوره زمر آیه 17 و 18 پس بنــــدگان را مژده ده ، آنان که سخن را می شنوند و بهترین آن را پیروی می کنند ، اینانند کسانی که خداوند را هشان نموده ا ست ، و ایشانند خردمندان .
ا مام صادق (ع ) « اولوالالباب » ( خردمندان ) را ا هل تفکر معرفی کرده و فرموده است : « اِنَّ اُلِی الاَلبابِ الَّذینَ عَمِلوا بِالفِکرَهِ.
» همانا اولوالالباب ( خردمندان ) آنانند که تفکر می کنند .
قرآن کریم کتاب تفکر است و مردمان را بر این اساس به سوی حق سیر می دهد .
« کِتابُ اَنزَلناهُ اِلَیکَ مَبارَکُ لِیدَّبَّرُوا آیاتِهِ وَ لِیتَذَکَّرَ اُولوالاَلبابِ » [ این قرآن ] کتابی است فرخنده و با برکت که آن را به سوی تو فرو فرستادیم تا در آیات آن بیندیشید، و تا خردمندان پند بگیرند .
همچنین در سوره آل عمران آیه 190 و 191 آمده است که : همانا در آفرینش آسمــــــا نها و زمین و آمد و شُدِ شب و روز خردمندان را نشانه هاست همان کسان که ایستاده و نشسته و بر پهلوها خفته خدای را یاد می کنندو در آفرینش آسما نها و زمین می اندیشند [ و می گویند :] پروردگارا، این را به گزاف و بیهوده نیا فریدی تو پاکی – از این که کا ری به گزاف وبیهوده کنی – پس ما را از عذاب آتش دوزخ نگاه دار .
بدین ترتیب می کوشد انسان را به فکر وادارد و از راه فکر، صلاح و فساد او را بدو تفهیم و بر اساس تفکر صحیح او را سیر دهد و به اهداف تربیت واصــــل نماید .
« چون انسان یک موجود متفکر است ، یعنی با اندیشه کار می کند، و با اندیشه زندگی می کند، و اگر سود و زیانی می بیند از راه ا فکار و اندیشه اش بهره مند یا متضرّر می شود ، لذا وحی آسمانی که برای هدایت انسان آمد ، می کوشد که ازراه فکر منا فع مادی و معنوی او را به او تفهیم کند و همچنین ا مور زیانبار به حال وی را هم برای او تشریح کند ، تا هر چه در سعادت او نقش دارد ، از راه فکر به او بفهماند و از راه دل در او شوقی ایجاد کند که با فکر بفهمد و با دل به آن گرایش پیدا کند و هر چه به حال او زیانبار است از راه فکر توجیهش کند که به زیان آن ا مر پی ببرد و از راه دل هم منزجر باشد .
چون مهمترین هدف نزول وحی ا لهی تربیت انسان است و تربیت انسان هم جز از راه فکر میسر نیست ، زیرا انسان مانند درختی نیست که با آب و هوا تغذیه شود ، مانند حیوان نیست که با مرتع و دا مگاه رشد کند ، بلکه موجودی است اندیشمند؛ تا فکرش تامین نشود ، نمی توان او را هدایت کرد...
چون انسان ، همانطور که ا شاره شد ، موجودی است متفکر ، اگر بخواهد منحرف گردد از راه فکر منحرف می شود و اگر بخواهد هدایت شود از راه اندیشه و فکر هدایت می یابد .
شیطان اگر بخواهد در انسان راه پیدا کند ، تنها راه نفوذ شیطنت ، اندیشه اوست .
خدا اگر بخواهد شیطان را بریک انسان تبهکار مسلط کند از راه افکار و اندیشه اش ، شیطنت را نسبت به او اغرا می کند ؛ و اگر خواست فرشتگان را به حمایت از مومن پارسا اعزام کند ، آنها را از راه فکر و اندیشه به حمایت مومن وارسته اعزام می کند .
انسان را جز قلمرو فکر و فهم و اندیشه راهی برای تکامل نیست .
دشمن انسان اگر بخواهد به وی آسیب برساند ، از راه فکر وارد می شود .
دوست اگر بخواهد سودی به او برساند ، از راه اندیشه وارد می شود ، لذا خدای سبحان تأیید فرشته ها را از راه اندیشه بیان می کند ، و دشمنی شیطانها را هم از راه اندیشه معرفی می کند ؛ و استدلالهای قرآن کریم را هم که ضامن هدایت مردم است از راه اندیشه تبیین می کند ...
برای تحصیل سعادت انسان هیچ امری مهمتر از طرز تفکر صحیح او نیست.» راه و حقیقت تفکّر « تفکر » تجزیه و تحلیل معلوماتی ا ست که ا نسان در ذهن خود ا ندوخته ا ست .
« تفکر » سیر در فرآورده هایی ا ست که ا بتدائاً برای ذهن پیدا شده است .
« تفکر » هما نند شناوری است .
شناگر برای شنا کردن به آب احتیاج دارد، باید آبی باشد تا شناگر در آن شنا کند؛ برای انسان نیز باید معلوماتی باشد تا فرد قادر به تفکر با شد .
کسی که از وضع ریشه ، سا قه ، برگ و گلبرگ و همچنین از کیفیت تنفس و رشد و نمو گلی اطلاع دارد، می تواند به قدرت علمی که دارد درآن بیندیشد، و حکمت و تقدیر و تدبیر الهی را در آن ببیند و بیابد .
ولی کسی که از گل فقط حجم ظاهری و شکل آن را می بیند و بیش از این اطلاعی ندارد، قادر به تفکر درباره آن نیست.
پس مایه تفکر ، معرفت و علم ا ست .