سیره پیامبر- صلی الله علیه و آله و سلم- مدخل واقعی پژوهش تاریخی در اسلام است.
از آنجایی که پیامبر - صلی الله علیه و آله و سلم- شأن و مقام یگانه ای نزد مسلمانان دارد و از طرفی قرآن مسلمانان را به پیروی از افعال و اقوال او دعوت کرده انگیزه لازم را برای مسلمین جهت تدوین گفتار، کردار و اندیشه او فراهم گردانید.
اما باید دانست که سیره پیامبر- صلی الله علیه و آله و سلم- در ابتدا در قالب حدیث تدوین گشت و سپس سیره نویسی به عنوان یک فن و دانش مورد استقبال تاریخ نگاران مسلمان قرار گرفت.
محققانی که به تحقیق درباره نخستین کتب سیره و مغازی پرداخته اند معتقدند که سیره نویسی از عصر تابعین آغاز شد.1 اما در عین حال قدیمی ترین کتاب سیره ای که به دست ما رسیده تألیف ابن هشام است و او با یک واسطه از راویان ابن اسحاق مؤلف کتاب المبتداء و المبعث و المغازی است.
هرچند که ابن هشام در روایت خود از ابن اسحاق به حذف و اضافاتی دست زد و مسائلی که به طور مستقیم به زندگی حضرت رسول - صلی الله علیه و آله و سلم- مربوط نبود و نیز مطالبی را که مربوط به فضایل علی (علیه السلام) بود، حذف نمود.
اما در واقع همان باقیمانده نیز منبعی گران سنگ از سیره رسول گرامی خدا در اختیار ما می نهد.2 سبک تألیف این کتاب به صورت روایی است و به اطلاعاتی درباره نسب پیامبر- صلی الله علیه و آله و سلم- و زندگی ایشان قبل از بعثت و سپس به صورت تفصیلی به وقایع سالهای پس از بعثت پیامبر- صلی الله علیه و آله و سلم- پرداخته است.
ویژگی این اثر در این است که ابن هشام تمام جزئیات را ضبط کرده به طوری که خواننده تیزبین می تواند در خلال وقایع تاریخی، سلوک و رفتار، اخلاقیات، شیوه های مدیریتی و کشورداری پیامبر و نحوه جنگ وصف آرایی در صدر اسلام را دریابد.
این کتاب در قرن هفتم هجری توسط رفیع الدین اسحاق بن محمد همدانی قاضی ابرقوه به فارسی ترجمه شد و در سال1360 با مقدمه محققانه اصغرمهدوی چاپ گردیده است.3 از دیگر منابعی که دربررسی سیره پیامبر- صلی الله علیه وآله وسلم- قابل اعتنا است، مغازی واقدی است که در کتاب مغازی به بررسی جنگها و فتوحات در دوران پیامبر - صلی الله علیه و آله و سلم- می پردازد.
واقدی که بنابر نقل ابن سعد متولد(130ه)4 و به قولی متولد (129ه)5 بود، از تابعین به شمار می آید، نزدیکی زمان او به حضرت رسول - صلی الله علیه و آله و سلم- به ارزش اثرش می افزاید.
ویژگی واقدی تلاش زیاد او برای به دست آوردن تمام جزئیات اخبار و احادیث بود.
نقل شده او کسی از پسران صحابه و یا پسران کسانی که در رکاب پیامبر - صلی الله علیه و آله و سلم- شهید شده بودند را نمی دید مگر اینکه از آنها کیفیت جنگ پدرانشان در رکاب پیامبرو چگونگی به شهادت رسیدن آنها را می پرسید.
ذهن جستجوگر او به این هم بسنده نمی کرد پس او برای دست آوردن اخبار به آن محل می رفت و نقشه آن موضع را از نزدیک ملاحظه می نمود تا حقایق را از نزدیک تجربه کند وسپس به نگارش آورد.6 باتوجه به این ویژگیها سبک نگارش او نیز مقرون به دقت بود چنان که اگر محقق بخواهد درباره جزئیات غزوات وسریه ها در دوران پیامبر- صلی الله علیه و آله و سلم- اطلاع پیدا کند از این کتاب بی نیاز نیست.
ذکر اسرا، تعداد ونام شهیدان، تعداد ونام کشته شدگان دشمن، چگونگی به شهادت رسیدن اصحاب، نحوه به دست آوردن پیروزی، وضعیت غذا ومرکب، وضعیت مشارکت مهاجر وانصار در هرجنگ مساعی آنها با یکدیگر، آیات نازل شده در خلال جنگ، غنایم، وضعیت صف آرایی و شیوه کارزاروبعضی جزئیات درباره زندگی اجتماعی از مسائلی است که واقدی در ضبط وقایع مورد توجه قرار داده است.
سبک واقدی درتألیف این اثرروایی است وسلسله اسناد اکثراً به صورت معنعن آمده است.
البته وی در نقل اخبار به بررسی و گزینش نقادانه نیز پرداخته است.
خوشبختانه این اثر توسط دکتر محمود مهدوی دامغانی ترجمه شده است.
شایان ذکر است این نوشتار به خاطر محدودیت نشریه به اختصار تنظیم شده است.
نویسنده: اعظم رحمت آبادی شمیم نرجس22 پی نوشت ها: 1- عالم زاد، هادی،سجاد،صادق،تاریخ نگاری در اسلام،ص38 2- همان، ص75 3- ر.ک؛ رفیع الدین اسحاق همدانی،سیرت رسول الله 4- ابن سعد؛ طبقات،ج7،ص77 5- تغری بردی؛ نجوم الزاهره،ج4،ص238 6- واقدی؛مغازی ؛ مقدمه دکتر مارسدنی،ص6