قرآنِ کریم ، پنج مرحله برای استغفار ( توبه : طلبِ بخشش از خداوند ) بیان کرده است :
١.
ابتدا ، انسان باید از تمام اعمال بدی که مرتکب شده ، پشیمان شود و باید از درون به آن برسد ،
حضورِ قلبش را در آستانِ خداوند قرار دهد و قلبش شهادت دهد که آن عمل ، بد بوده است .
۲.
تصمیم بگیرد که از این پس به دنبالِ آن عمل نرود .
۳.
اگر چیزی به مردم بدهکار ( حقّ النّاس ) است به آنها بدهد و ادای دِین کند ( اگر غیبت کرده ، به
به کسی دروغ گفته ، کسی را به خشم آورده ، به کسی تهمت زده ، به کسی ناسزا گفته یا چنانچه
نسبت به کسی کینه دارد ، کینه را از دلِ خود بیرون کند و حلالیّت بطلبد .
)
۴.
اگر از واجبات ( نماز و روزه ) چیزی از او فوت شده که انجام نداده ، بایستی آنها را جبران کند .
۵.
هنگامی که مرتکب گناه می شده ، برایش شیرین بوده و لذّتِ گناه زیرِ زبانش رفته است ؛ بنابراین
اکنون باید عبادت کند و ریاضت بکشد تا آن گناه برایش تلخ شود ، گریه کند تا تمام سلّول هایش
از گناه متنفّر شوند ؛ زیرا هنگامِ ارتکابِ گناه ، گناه در سلّول هایش نفوذ کرده است .
پس بایستی
روزه بگیرد و ریاضت بکشد تا گوشتی از استخوانش بِرویَد که حلال باشد وهنگامی که ازخداوند
طلبِ توبه می کند و « أستَغفِرُالله » می گوید ، تمام سلّول های بدنش این عبارت را بگویند .
« دعا و شرایطِ آن برای استجابت »
استواریِ عبادت الهی ، بستگی به دعا و نیایش دارد .
دعا ، عینِ عبادت است .
انسان با دعا ، نهایتِ تواضع و زاری ، عبودیّت و بندگیِ خود را در پیشگاه خداوند متعال آشکار می سازد .
دعا ، بهترین وسیلۀ قُرب به خدا و ارتباط نیک با ذات رُبوبی است .
حضرت محمّد «ص» می فرماید : « دعا ، برترین عبادت است .
»
دعا یکی از آموزه های مهمّ تربیتی برای تهذیب نفس و صفاسازی باطن و رشد دادن ارزش ها و به کمال رساندنِ آنهاست .
دعا دارای درجات و مراحلی است .
دعای عامّۀ مردم به اقوال و زبان است ، دعای عابدان به اعمال یعنی به مراقبت در اعمال است ، امّا دعای عارفان به احوال است یعنی عارف با تمام ذرّاتِ وجودش دعا می کند و این نوع دعا ، کامل ترین انواعِ دعاست .
حدیث قدسی : « اگر بندگانِ من بدانند که من چقدر مشتاق هستم که مرا بخوانند ، اگر یک قدم بسوی من بردارند ، من هَروَله کنان به سوی آنها می دوَم .
» قرآن می فرماید : « هنگامی که بندگانِ من از تو سؤال می کنند که خدای ما کجاست ، به آنها بگو من نزدیک هستم و به کسانی که مرا بخوانند جواب می دهم .
» قرآن می فرماید : « من از رگِ گردن به شما نزدیکتر هستم .
» قرآن می فرماید : « هنگامی که ضرری به انسان برسد ما را می خواند ، نشسته ، ایستاده ، خوابیده ، دائم ما را می خواند و من به او جواب می دهم امّا می دانم که عاقبتش چیست و وقتی دعایش را مستجاب می کنم ، او به مرحلۀ خوشی می رسد و مرا فراموش می کند .
و من دوست ندارم که بندۀ من اینگونه باشد .
» در روایت است که : « در روز قیامت که خداوند به حساب همه رسیده ، به حساب آخرین نفر نیز رسیدگی می کند و حکم می آید که باید به دوزخ برود و او می رود .
در اواسطِ راه به سمت خداوند نگاه می کند و خداوند به فرشتگانی که او را می برند می فرماید : بایستید ، ببینم چه شده است .
و به بنده می گوید : چرا برگشتی و مرا نگاه کردی ؟
بنده می گوید : پرودگارا ، هنگامی که در دنیا بودم از رحمتِ تو شنیده بودم و گمان نمی کردم که اینگونه باشی .
به همین دلیل برگشتم که ببینم آیا توهمان خدا هستی که وصف او را شنیده بودم !
خداوند می فرماید : او را به سمت بهشت ببرید .
فرشـتگان می گویند : پروردگـارا ، تو که می دانی او خطـاکار بوده است .
خداوند می فرماید : این را می دانم و حتّی می دانم که آن سخن را زبانی و از روی حیله گفت و حتّی در قلبش هم ایمان نیاورده بود و از بخشش و رحمت من آگاه بود .
من حتّی زبانی هم قبول دارم !
» ما همیشه در دعا می گوئیم : « آیا کسی هست که مرا که دچار مشکل شده ام بخواند و بدی ها را از من دفع کند ؟
و خداوند می فرماید : « بله بندۀ من ، من هستم و با رحمتِ خود همۀ پرده های ظلمانی را از درونت برطرف می کنم ، امّا چند شرط دارد و دعای تو باید خالصانه باشد .
» قرآن می فرماید : « هنگامی که مرا می خوانید ، با اخلاص بخوانید .
» قرآن می فرماید : « ای پیامبر ، بگو پروردگارِ شما می گوید ، تو مرا بخوان ، استجابت از من .
» قرآن می فرماید : « برای خداوند اسماء نیکو و شریفی است ، با آن اسماء او را بخوانید .
» و بنا بر گفتۀ قرآن ، خداوند « سَمیعُ الدُّعا « است و دعای ما را می شنود .
عُلمای اخلاق ، ۳۰ إلی ۳۵ مورد دربارۀ شرایط دعا برای استجابت مطرح کرده اند که به چند مورد اشاره می کنیم : ۱.
ابتدا تطهیرِ جسمی کنید .
۲.
لباسِ پاکیزه بپوشید .
۳.
حتّی الامکان ، مکان ثابتی را برای دعا قرار دهید .
۴.
حضورِ قلب داشته باشید ، قلبتان راصاف کنید و آن را به خداوند بسپارید که این مهم ترین مورد است .
۵.
حالتِ خضـوع و فـروتنی داشته باشید و لحنِ طـلبکارانه نداشته باشید .
لحن شما باید آمـرانه و مؤدّبانه باشد ، زیرا خداوند ادب را دوست دارد .
امام سجّاد «ع» می فرماید : هنگام دعا ، سَرِ خود را مانند افراد شرمنده و شانه های خود را مانند افراد شکست خورده و غم زده پائین بیاورید و مانند فردی که غرقِ گناه و خطاست بایستید زیرا خداوند خضوع را دوست دارد و گردنکشی ، سینه سپر کردن و بلند و تند صحبت کردن را هنگام دعا دوست ندارد .
دعا باید شمرده و زیبا بیان شود تا اگر حضور قلب هم نداشته باشید خداوند مجذوب لطافتِ گفتار شما شود و شما را مورد رحمت و مغفرت قرار دهد .
» ۶.
هنگام دعا ، هیچگاه از خداوند ناامید نباشید ، زیرا خداوند ناامیدی را دوست ندارد .
صـدبار اگر توبه شکســتی بازآ این درگهِ ما درگهِ نومیدی نیست بنابراین ناامیدی ، گناه است .
« شخصی که از رحمت الی ناامید شده بود ، نزد حضرت علی «ع» رفت و شِکوه کرد که من میترسم دعا کنم .
حضرت پرسید : چرا ؟
آن شخص گفت : زیرا بسیار گناه کرده ام .
حضرت پرسید : چقدر گناه کرده ای ؟
آن شخص گفت : بیش از اندازه .
حضرت پرسید : آیا گناهِ تو از این کوه ها بیشتر است ؟
آن شخص گفت : بله .
حضرت پرسید : آیا اگر کوه ها را با وسعت دریاها جمع کنیم گناهان تو بیشتر است ؟
آن شخص گفت : نمی دانم شاید همین اندازه باشد .
آنگاه حضرت فرمود : آیا تو وسعتِ رحمتِ خدا را اینقدر کوچک حساب کرده ای ؟
» حدیث قدسی : « ای پیامبر ، اگر بندگانی از من ناامید می شوند به آنها بگو که اگر تمام مردم را گناهکارتلقّی کنم وتمام گناهانشان به اندازۀ کوه های روی زمین باشد ، همۀ آنها راازگنج خزانۀ خود می بخشم که به اندازۀ ارزنی است که از خزانۀ بخشش من کم می شود .
» ۷.
این معرفت را کسب کنید که در برابرِ چه کسی هستید .
لااقل در مورد دو صفتِ «علم» و «قدرت» خداوند بدانید که او به همۀ گناهـان شما علم دارد و این قدرت را دارد که همـه را ببخشـد .
و اگـر بگوئید که بیش از این گناه کرده اید که خداوند ببخشد ، دچار کفر شده اید .
۸.
دعا را باید برای طلبِ خیرکنید نَه برای طلبِ شرّ.
خداوند طلبِ شرّ بنده را مستجاب نمی کند ، زیرا خیرِ بنده را می خواهد .
۹.
علّتِ عدم استجابتِ دعای خیرِ خوبان اینست که خداوند با علم وقدرتِ خود می داند که دعای خیرِ این بندۀ مؤمن ، درنهایت به ضررِ اوست .
بنابراین ، باید دعا کنید و نتیجه را به خداوند بسپارید .
۱۰.
پیش از دعاکردن برای خودتان ، از خداوند بخواهید که عاقبتِ تمام مؤمنین راخیر بگرداند .
زیرا او ابتدا دعایی را مستجاب می کند که دیگران در حقّ شما کرده اند .
و کافیست در جمعی که دعا می کنید تنها ، یک نفر روحِ خود را با فرشتگان پرواز دهد .
۱۱.
هنگام دعا ازهمه چیز غیراز خداوند قطعِ تعلّق کنید و به هیچکس امید نداشته باشید ومشکلِ خود را مستقیماً از خداوند بخواهید و واسطه قرار ندهید ، زیرا درغیر اینصورت قدرتِ خداوند را رها می کنید و پای دیگران را به میان می آورید که این از معرفت به دور است .
۱۲.
حتّی الامکان سعی کنید آن روز یا لحظاتِ قبل از دعا را بدون گناه سپری کرده باشید .
به همین دلیل پیش از دعا ۷ مرتبه « أستَغفِرُالله » بگوئید .
و پیامبر می فرماید ۱۳ مرتبه بگوئید تا گناهانِ شما آمرزیده شوند و هنگام دعا قلب شما بدون گناه باشد .
و خداوند این استغفار را می پذیرد .
۱۳.
کسی که می خواهد دعا کند نباید مرتکبِ دوعمل شده باشد : مال حرام نخورده باشد و به کسی ظلم نکرده باشد .
امام سجّاد «ع» می فرماید : « هنگـام دعا ، حتّی به یک موجود و یا به یک درخت نباید ظـلم کرده باشید ، زیرا دعایتان مستجاب نمی شود .
» ۱۴.
هنگام حضور دربرابرحضرت حق گریه کنید ، زیرا خداوند اشک های ما را بسیار دوست دارد .
حضرت محمّد «ص» می فرماید : « یک قطره اشک که ازچشم مؤمنی برای دعایی میچکد خرمنی از آتش های او را خاموش می کند .
» خداوند می فرماید : « من عاشقِ این قطـرات اشـک هستم ، زیرا لذّت می برم از اینکه بنده ای در مقابل من نشسته و با تضرّع خواسته اش را طلب می کند .
» ۱۵.
پیش از مطرح کردنِ خواسته ، ابتدا حمد و ستایشِ خداوند را کنید .
۹۰ درصدِ دعای « جوشـن کبیـر » تسبیحِ حضرت حق و ۱۰ درصدِ آخرِ آن دعا و درخواست است .
مگر می شود خداوند را به اسماء حُسنی بخوانید و او به تقاضای شما گوش ندهد ؟
امام صادق «ع» می فرماید : « پیش از همۀ اینها صلوات بفرستید .
» در میان برخی بزرگـان رسم است که ، پیش از دعا ۱۴ صلوات و پس از دعا نیز ۱۴ صلوات می فرسـتند ، زیـرا صلوات دعایی است که خداوند آن را می پذیـرد .
بنابراین ، دعایی را هم کـه میان آن است می پذیرد و می فرماید : « تمام فرشتگان بر نبی درود می فرستند ، ای کسانی که ایمان آورده اید ، شما هم بر او درود فرستید .
» هنگامی که ما بر پیامبر درود می فرستیم ۷ هزار فرشته بر ایشان درود می فرستند .
حضرت محمّد «ص» می فرماید : « هر مؤمنی که بر من صلوات فرستد ، من ده برابرِ خواندنِ او به او پاسخ می دهم .
» ۱۶.
در دعا کردن به هیچ وجه عجله نکنید و با تأنّی و خلوص قلب بگوئید .
در استجابتِ آن نیز عجله نکنید ، زیرا به حکمتِ خداوند بستگی دارد و هرگاه خداوند صلاح بداند اجابت می کند .
۱۷.
در اولویّت است که دعا را در خفـا انجام دهید تا ریا ایجاد نشود و دعا را در مکان تاریک انجام دهید تا به حالِ خودتان توجّه کنید و کسی متوجّه دیگری نباشد .
خداوند دوست دارد که دعا به صورت جمعی باشد ، زیرا دستِ خداوند با جماعت است و اوتضرّعِ جمعی را دوست دارد .
و از جمله دعاهایی که خداوند اجابت می کند « دعای باران » است که همۀ اهالیِ شهربه خارج ازشهر رفته و تضرّع می کنند .
امکان استجابتِ دعای جمعی بیشتر است .
۱۸.
در دعا کردن ، خضوع ، خشوع و پاکدلی داشته باشید .
و سعی کنید پس از دعا دروغ نگوئید و غیبت نکنید و دل را پاک نگاه دارید تا دعا مستجاب شود .
۱۹.
دعا را قبل از بلا بخوانید ، نَه بعد از بلا .
در قرآن آیه ای هست که ۲ یا ۳ مرتبه تکرار شده که که می فرماید : « افرادی داخلِ کشـتی نشسته اند و در حال خوشگذرانی هستند و دریا به تلاطم می افتد ، کشتی میشکند و افراد به داخل دریا فرو میروند وخداوند را می خوانند و من دعایشان را مسـتجاب می کنم و نجاتشـان می دهم .
وقتی نجـات یافته و به خشـکی می آیند پس از مدّتی همه چیز را فراموش می کنند .
» ۲۰.
امام صادق «ع» می فرماید : « هنگامی که برای دعا می نشینید ، حتماً دستتـان را به صورتِ دعا بالا ببرید ، زیرا خداوند دوست دارد که فقرتان را نشان دهید .
» خداوند می فرماید : « ای مردم ، همۀ شما فقیر هستید و تنها من غنی و ستوده هستم .
» امام صادق «ع» می فرماید : « بهترین حالتی که می توانید دعا کنید ، به حالت نشستن ، خوابیدن و رکوع وسجود است وخداوند حالتِ سجود را دوست دارد ، زیرا خضوع وخشوع در این حالت بیشتر نمود می کند .
» ۲۱.
حتّی الامکان پیش از دعا صدقه دهید ، زیرا تا ندهیم خداوند به ما نمی دهد .
۲۲.
به روایت حضرت محمّد «ص» بهترین هنگامِ دعا : ١ ـ شبِ جمعه .
۲ ـ روزِ جمعه .
۳ ـ ابتدای نیمه شب .
( از امام صادق «ع» پرسیدند : چه زمانی برای نمازِ شب بهتر و کارسازتر است ؟
فرمود : یک سوّمِ ابتدای نیمه شب حدود ساعت ۱۲ إلی ۱ شب .
و اگر تا صبح ادامه یابد امکان ندارد که دعا مستجاب نشود ( البتّه در صورتی که شرایطِ قبل فراهم باشد ) .
۴ ـ هنگام طلوعِ فجر .
۵ ـ سه شنبه ها پس از نمازِ عشاء .
۶ ـ شب های احیاء ( گُلِ سرسبدِ همۀ اینها ) .
۷ ـ هنگام باریدنِ باران .
زیرا باران ، نمادِ رحـمت الهی است و بسیار زیباست که اشک بریزیم تا بااشک ریختنِ ابرها تقارن پیدا کند .
باران از درگاهِ رحمت الهی نازل شده است ، اشکِ ما نیز که نازل می شود خداوند این دو را به رحمتِ خود متّصل می کند .
۸ ـ هنگام اذانِ ظهر .
۹ ـ هنگام خواندنِ نمار های واجب .