از اموری که در سیره پیامبر چشمگیر بود و بسیاری تاب و تهملش را نداشتند و تا روز های آخر زندگی رسول خدا (ص) نیز نتوانستند آن را بپذیرند مساوات در تقسیم کار و انجام مسئولیت بر اساس اهلیت بود .
پیامبر در این امر میان هیچ یک از افراد امت فرقی نمی گذاشت و هر کس واجد اهلیت بیشتری بود میدان گسترده تری می یافت .
تقسیم کار با ملاک دانش و توان و تقوای مسلمانان تعیین می شد و نه با ملاک های جاهلی ، چنانچه در دوران جاهلیت عرب از ویژگی های رهبر قبیله سن او بود و عرب قائل به شیخوخیت بود و چنانچه فردی همه اهلیت های لازم برای رهبری و فرماندهی را دارا بود ولی شیخ نبود ، عرب جاهل بدوتی نمی داد این جمود جاهل به رغم مواضع صریح قرآن کریم و رفتار و عملکرد پیامبر از اندشیه و دل بسیاری بیرون نرفت .
ایات مقدس کتاب الهی بیانگر این حقیقت است که خداوند جز بر اساس شایستگی مسئولیتی نمی بخشد و ویژگی تصدی مسئولیت علم و قدرت است ، همچنانکه امیرمؤمنان درباره ملاک مسئولیت و زمامداری فرمود :
مردم !
سزاوارترین کس به زمامداری و رهبری قویترین مردم نسبت به آن است و داناترین آنها به فرمان های خدا در آن .
می توان نتیجه گرفت که ملاک تصدی امور به طور کلی علم و قدرت است و ملاک های واقعی و نه نسبت ثروت و سایر ملاک های غیر واقعی .
رسول اکرم (ص) در دوران رسالت خویش در تقسیم کار ها و شغل ها و انجام مسئولیت ها را به تمامی تحقق بخشید نه تنها رعایت برابری برای هرکه واجد اهلیت بود ، تا رعایت مساوات میان صاحبان اهلیت تا سنگینی بار مسئولیت ها بر یک گوشه از جامعه و افراد تحمیل نشود .
پیامبر خدا در دادن مسئولیت فرماندهی جنگ تنها ملاحضه شایستگی و توانایی و تدبیر افراد را می کرد ، نه خویشاوندی و نسبت و سن ، جوانان شایسته را فرمانده قرار می داد .
حضزت علی (ع) با همین عبارت « واعلم ان الرعیه طبقات لایصلح بعضها الابعضی و لاغنی ببعضها عن بعض » .
به وجود لزوم تقسیم کار اجتماعی اشاره فرمودند و ما به وضوح می بینیم که به راستی از یک سو یک نفر نمی تواند هم کشاورز ، هم صنعتگر ، هم پزشک و هم معلم باشد و خلاصه همه کارهای اجتماعی را انجام می دهد و کلیه مایحتاج خود را تامین کند و در نهایت مسئله رشو و کمال خود را محقق سازد و از سوی دیگر کشاورز به صنعتگر ، و صنعتگر به کشاورز ، هر دو به پزشک ،و پزشک به آن دو .
و خلاصه همه طبقات و دسته جات اجنماعی متقابلاً به یک دیگر متکی هستند و کارشان بدون یکدیگر راه نمی افتد و از هم بی نیاز نیستند ، همان طور که در سطحی کوچکتر و در یک سازمان می بینیم مدیر و سرپرست به تنهایی نمی توانند همه کار ما را انجام دهند و به ناگزیر باید به تقسیم کار بپردازند و واحد های سازمان همه به یکدیگر متکی و محتاجند .و همه با هم هدف سازمان را پیگیری می نمایند .
و اجعل الرس کل امر من امورک راسا منهم همچنانکه ملاحضه می کنیم در این عبارت حضرت امیر ( ع ) به لزوم تقسم کار ، سازماندهی و سپردن مسئولیت ها به افراد ذیصلاح و ضوابط این امور اشاره می فرمایند .
به فرض در تقسیم کار ، بلاید بر اساس هدف یا بر اساس جغرافیا یا بر اساس منطقه یا بر اساس و مسائل و ابزار تولید ...
انجام دهیم کار را به دست کاروان باید سپرد و در امور به خبره آنها باید مراجعه کرد .
حدود مسئولیت ها و مشاغلی که به افراد واگذار می شود بسته به توان فکری ، علمی و اجرایی ، عملیاتی آنها دارد به طور کلیب باید به دو نکته در این خصوص توجه کرد : 1 ـ اگر یک شغل و یک مسئولیت به فردی داده شود کمیت و کیفیت آن نباید به قدری بزرگ باشد که طرف به لحاظ فکری ، علمی یا اجرائی عملی از پس آن برنیاید و ناتوان از انجامش گردد و به عبارت دیگر به اندازه توان و سعیش باید به او کار واگذار کرد .
همان طور که این معنا در قریب به شش جای قرآن مورد اشاره قرار گرفته است از جمله آن جا که فرموده است : لانکلف الله نفسا الا وسعا ووسع همان توان فکری ، علمی و اجرائی ، عملی افراد است .
2 ـ هرگاهچند شغل و چند مسئولیت به فردی واگذار می شد تعداد و حجم آنها نباید آن اندازه باشد که موجب پریشانی او و تشتت و نابسامانی امور گردد یعنی تعداد مشاغل و وظایف واگذاری به یک فرد باید به قدری نباشد که او از پس هیچ یک یا از پس برخی بر نیاید یا آنها چنانچه باید انجام ندهد .
نباید در این خصوص نیز باید با توجه به وسع افراد و توان علمی و عملی آنها اقدام کرد .
نکات در خور توجه در سازماندهی : در این جا با توجه به فرمایشات حضرت علی ( ع ) می توانیم نکات زیر را در خصوص تقسیمکار ، سازماندهی و واگذاری مسئولیت ها توصیه نماییم .
1 ـ کار ما باید با توجه به توان معمولی و متعارف افراد تقسیم گردند و به عبارت دیگر کار اه باید بر اساس میانگین ظرفیت و توان افراد تقسیم شوند و نا برابری توان افراد را باید با دقت و سنجش در واگذاری مشاغل و مسئولیت ها چاره کرد .
2 ـ باید توجه داشت که واگذاری کاری بالنسبه بزرگ به افرادی که فاقد توان علمی ، عملی در خور هستند موجب ناموفق ماندن آنها در انجام دادن کار ، فقدان مطلوبیت و انجام شایسته و بایسته آن امر می گردد .
3 ـ واگذاری مسئولیت های کوچک و بالنسبه اندک به افراد نیز موجب هرز رفتنی نیرو ها و تعداد سرپرستان هم رده شده و نهایت مشکلاتی در امر همکاری و هماهنگی به وجود می آورد .
4 ـ واگذاری مسئولیت های متعدد و نسبتاً زیاد به یک فرد ممکن است باعث پایین آمدن میزان رسیدگی و نظارت گردیده به تشتت و نابسامانی امور نیز گردد .
بنابراین افزایش حیطه سرپرستی و تعداد واحد های زیر نظر خطر کمی رسیدگی و نظارت و نهایت تشتت و نابسامانی را دارد و کوچکی حیطه سرپرستی و کمی واحد های تحت نظر نیز خطر هرز رفتنی نیرو ها یا کمی همکاری و هماهنگی و نهایت تشویش و درهم ریختگی را در بر دارد .
برخلاف آنچه معمولاً برخی تصور کرده اند مسئله مهم در سازماندهی یا تجدید سازمان تقسیم و دسته بندی مناسب کار ها ، طرح سنجیده چارت ها سازمانی ، تغییر و تحول چارت های تشکیلاتی و از این دست امو نیست .
بلکه کار بلکه کار مهم و عمده ترین کار ، شناخت گزینش و به کارگماری درست افراد است بلی این امر است که محور و قائمه اصلی سازماندهی را تشکیل می دهد ، براستی که در تاسیس تشکیلات یا تجدید سازمان امری سرنوشت ساز به حساب می آید به طوریکه اگر شناخت ، گزینش و به کارگماری خوب صورت گیرد ، سازمان خوب خواهد بود و به نقائص مربوط به عوامل دیگر فرعی و جزئی بوده و براحتی قابل رفعند و در غیر این صورت سازمان نخواهد بود و خوبی مربوط به سایر عوامل چیزی کارساز و نتیجه بخش نمی باشد .
البته این گفته به معنای بی اهمیت یا کم بها جلوه دادن مسائلی چون تقسیم و دسته بندی مناسب کار ها ، طرح سنجیده چارت های سازمانی و ایجاد تغییرات لازم در نمودار های سازمانی نیست .
همین کار ها متضمن صرف جوئی های فراوان در وقت ، نیروی انسانی ، هزینه های سازمانی خواهد بود و موجب تسهیل امور و افزایش کمی راندمان و رشد کیفی بازدهی می گردد .
اما در مقایسه با عامل شناخت ، گزینش و به کارگیری افراد در سازماندهی ، امری بالنسبه کم اهمیت است و عمده در سازماندهی و تجدید سازمان همان شناخت و گزینش و به کارگماری افراد است .
و امیرالمومنین ( ع ) به همین امر توجه داده اند و فرموده اند که روی گزینش کارگزاران و در انتخاب وزراء و مسئولین دقت کن .
و نباید تنها با اتکا ء به فراست و دریافت و زیرکی خود نباید افراد را برگزید و چنین شاغل مهم و سرنوشت ساز را در اختیارشان قرار دهی .
بلکه باید مطالعه ای زیاد و دقتی در خور بنمائی ، در شناخت و دریافت خود شک کنی با دیگران و اهل خبره در این خصوص مشورت نمائی و باید افراد را با هوشیاری ، بصیرت و شناسایی کامل اقدام کنی و آنها را بر اساس شایستگی های عمومی و خصوصی برگزینی و بر اساس آن به کار گمارده و سازمان دهی .
و افراد را نباید از روی خوش خیالی و خوش بینی و اینکه مثلاً به پدر و یا مادر ، برادر ، دوست و خانواده اش ارادتی داری یا از او کار یا لباس یا ظاهری خوش آینده دیده ای انتخاب کرده و به کار گماری دادن مشاغل و واگذاری مسئولیت ها نباید بر اساس رابطه بازی قوم و خویش ، باند بازی و امثال این ها باشد و سرپرست نباید کار ها را به عده ای از اقوام ، نزدیکان و دوستان خود و خلاصه آنهائی که دلش می خواهد واگذار نماید ، بلکه اساس باید بر امتحان و اختیار باشد و آزمون اینکه شایستگی مکتبی و صلاحیت شغلی و فنی چه کسی بیشتر است و چه کسی بهتر می تواند کار را انجام دهد .
حضرت علی ( ع ) می فرمایند : فاستعلم اختباراً در گزینش کارکنان بر اساس آزمون و آزمایش عمل کن و لا تو لهم محاباه و اثره و آنها بر اساس اعطاء و بخشش ( و اینکه بخواهی کار و خدمتی به آنها بکنی ) یا بر پایه دخواه خود ( و اینکه از کسی خوشت می آید ) به کار نگمار ؛ و ما می دانیم که این امر یکی از بلا های بزرگ مدیریت ها و دموکراسی های غربی و شرقی امروز است و به چشم خود و در شر خود و در کشور خود و در جهان خود بوضوح و بکرات دیده و می بینیم که سرپرستان جزء و کل تا چه اندازه غرقه در فامیل بازی ، دوستبازی و اقدام بر اساس هوس های نفسانی خویش اند و چگونه بی توجه به معیار صلاحیت و صرفاً با اتکا به یکی از امور فوق الذکر اقدام می نمایند .
بنابر آنکه عبارت فانهما جماع من شعب الجور و الخیانه باشد می فرماید دادن مشاغل به عنوان عطاء و بخشش ( مثل آنچه سلاطین خان ها ، سرپرستان دیروز و قدرت مداران امروز می نمایند ) و واگذاری پست ها از روی دلخواه و هوی و هوس و بی توجهی به انتحان و اختیار و مشورت و تبادل نظر در این خصوص کانون و مرکزی از شاخه های ظلم و خیانت است .
بلی سپردن مشاغل به افراد لایق و مستحق ، ظلم و خیانت در امانت الهی است و ناگفته پیدا است که با روی کار آمدن نور چشم ها و افراد بی صلاحیت چه بلاهائی بر سر مردم می آید و حکومت چه طریقه و جهتی را در پیش می گیرد .
بنابراین برای پیشگیری از این امر باید از خود سری و حاتم بخشی غلط کسب دیگران خودداری کرد و کارکنان را از طریق امتحان و اختبار اختیار نموده و دستگاهی بر اساس لیاقت و استحقاق بوجود آورد .
حضرت علی ( ع ) در زمینه اعمال کنترل و نظارت بر کارکنان به طور کلی دو نوع آشکار و پنهان به قرار زیر اشاره می فرمایند : 1 ـ ثم تفقد اعمالهم یعنی اعمال کارکنان را مورد رسیدگی قرار ده و بر کارهایشان نظارت کن و آنها را با همیاری های مربوطه موجود سنججش و ارزیابی کن و ببین که آیا صحیح ،در خطوط تعیین شده در چهار چوب مقررات مربوطه انجام گرفته اند و امور مطابق خواست و در سوی هدف پیش رفته اند یا خیر اغرافی در مسیر پیش آمده است و سپس در صحیح پیش رفته اند خدا را شکر کن و بر نظارت وارشاد و هدایت خود ادامه بده و اگر انحرافی پیش آمده است امور را به مسیر صحیح خود باز گردان و با چشم باز و حواسی جمع اوضاع و چگونگی پیشرفت امور را زیر نظر بگیر.
همچنین می فرمایند امور کارکنان را تحت نظر و کنترل پنهانی قرار ده و برای این کار چشمها و دیدگانی بر آنها بگمار که مخفیانه کارهایشان را تحت نظارت و کنترل قرار دهند و از وضعشان برایت گزارش تهیه کنند .
همانطور که می دانیم این امر خلاف رویه معمول در مدیریت غربی ـ شرقی امروز است ، که مدتی پیش از بازدید اعلام برنامه می کنند و می گویند فلان روز و فلان ساعت بازرسی یا بازرسانی برای بارزسی و بررسی می آیند و بعد هم در موعد مقرر یک بازدید تشریفاتی به عمل می آید و بازرس یا بازرسان گزارشی دلخواه از نظارت واحد های مورد بازرسی تهیه کرده و مقامات بالاتر تسلیم می نمایند .
البته امور سیاسی ـ اقتصادی و با اصطلاح امنیتی از این جریان مستثنی هستند و در خصوص آنها ماموران مخفی چون سایه همه جا و بدنبال همه کس هستند و با ایجاد جو ترور و وحشت زمینهلازم را برای افزایش بهمن وار ثروت اربابان خود فراهم می آورند و آنها را در استثمار و دوشیدن بیر حمانه مردم کمک می نمایند .
حضرت علی ( ع ) برای مامورانی که مخفیانه بر کارکنان و نحوه برخورد رفتار آنها بر مردم تفاوت می نمایند دو خصوصیت عمده زیر را لازم می دانند : اول اینکه اهل صدق باشند یعنی حرف ها و اعمالشان مطابق وضع الهی و موازین اسلامی باشد .
دوم اینکه اهل وفا باشند یعنی نسبت به تعهدات مکتبی ،انسانی ، اجتماعی و سازمانی خود وفا دار بوده و با پیمان شکنی و خیانت بیگانه باشند و بدانند که در اسلام پیمان شکنی گناهی بزرگ است .
و با این حال وفا به اهل غدر پیمان شکنی در خداست و بی وفائی با اهل غدر وفاداری در پیشگاه الهی است .
حاصل کار نظام فوق لذکر چیزی جز نظم امور و صحیح انجام گرفتن آنها نیست و اینکه هر یک از کارکنان در هر لحضه خود را در معرفی دید گزارش آنها دانسته و لذا از کم کاری ، بد کاری ، خلاف کاری ، بد رفتاری ، ظلم و احجاف خود داری می نمایند و لذا در کارهای مربوطه ،آن طور که باید پیش می روند .
حضرت علی ( ع ) در اشاره به این معنا فرموده اند : فان تعاهد فی السر یعنی اگر تو به نظارت و بررسی مخفیانه کارهای کارکنان خود مبادرت کنی این عمل آنها را وادار می سازد که در رابطه با مردم با رعایت جانب رفق و امانت عمل کنند .
البته در اینجا نباید این توهم برای کسی پیش آید که نتیجه این کار ایجاد وحشت ، سلب آزادی و آسایش افراد است و نتیجه اش همانند حاصل کار ماموران امنیتی حکومت های طاغوتی است .
نه این طور نباید فکر کرد و چنین نباید مقایسه نمود .
چه کار اینها در جهت اهداف الهی ، مردمی ، اسلامی است و اینان متوجه و مراقبند که مبادا موارد ضعف ، توطئه چینی و ضررو ضربه زنی به اهداف نامبرده پیش آید .
لذا در نهایت ، کار به نفع همه و از جمله خود کارکنان تمام می شود .
در حالیکه کار ماموران امنیتی حکومت های جور در جهت اهداف ضد الهی ، مردمی ، طاغوتیان است و آنها متوجه و مراقبند که مبادا موارد مخالف و ضد آنها پیش آید و بر اساس حکومت طاغوتیان رخنه و خدشه ای وارد گردد ، لذا کارهایشان به ضرر و زیان همه و حتی خود کارکنان است .
و ما این معنا را با توجه به دو خصوصیت کلی نظام اسلامی مقایسه آن با خصوصیات ماموران مخفی حکام طاغوتی بهتر می توانیم درک کنیم چه همان طور که مولا ( ع ) فرموده اند ناظر مخفی اسلامی کسی است که واجد دو خصوصیت صدق و وفا باشد .
بلی ، تنها افراد صادق و با وفا ( به همان معنای اسلامی که گفتیم ) هستند که می توانند و باید به اینکار گماشته شوند .
به طور کلی تقسیم کار یکی از قوانین طبیعی است که منظور از آن به دست آوردن نتیجه بهتر و زیاد تر می باشد ، کارگری که شیء واحدی را می سازد و یا کارمندی که با مسائل یکسان سرو کار دارد ، طی زمان مهارت ، اطمینان و دقتی در کار خود تحصیل می کند که موجب افزایش بازدهی کار او می گردد .
بعلاوه در اثر تغییر حرفه یا شغل مقداری از کوشش انسان صرف سازگاری ساختنی خود با شرایط جدید می شود و این امر کارائی سازمان را تقلیل می دهد.
به تدریج که عملیات سازمان توسعه می یابد تقسیم کار و تخصص اهمیت بیشتری پیدا می کند ، زیرا در اینصورت لازم است که انتخاب افراد برای انجام وظایف گوناگون طبق صلاحیت و فن و شایستگی آنان به عمل آید .
از طرف دیگر ، برای ازدیاد مهارت و صلاحیت فنی افراد لازم است که وظایف آنان محدود گردد به نحوی که تمام وقت ، مطالعات و عمل آنان به یک سو متوجه شود .
در تقسیم کار باید از تمایلات طبیعی افراد استفاده نمود زیرا بدیهی است افراد کاری را که از عهده انجام آن به خوبی بر می آیند با میل بیشتری قبول می کنند و این عمل بر کارائی آنان می افزاید .
معذلک تقسیم کار حدودی دارد که تجاوز از آن مطلوب نیست .
طبقه بندی وظایف برای اجرای اصل تقسیم کار و تخصص ، لازم است که وضایف طبقه بندی شوند و عملیات مشابه به منظور امکان و تسهیل نظارت و هماهنگی در واحد های سازمانی متمرکز گردند .
بدین ترتیب ، طبقه بندی وظایف لازمه تقسیم کار و تخصص است .
چون طبقه بندی وظایف ضروری است ، بدین جهت این عمل باید تحت نظم و قاعده معینی صورت گیرد تا از تکرار و تداخل وظایف جلوگیری شده و در هماهنگ کردن فعالیت های تخصصی اشکالی پیش نیاید .
بدیهی است که برای تشکیل سازمان تقسیم کار ضرورت دارد ، و برای طبقه بندی وظایف نیز مبنای طبقه بندی بایستی معلوم باشد .
مبنای طبقه بندی وظایف در تشکیل سازمان به شرح زیر توصیف شده است : 1 ـ هدف به معنی بازده ( نوع خدمت یا نوع محصول ) .
چنانچه سازمانی بر حسب هدف تشکیل شود ،در وهله اول بازده دستگاه مورد توجه قرار می گیرد .
بازده به صورت خدمت است و یا به شکل کالا .
به هر صورت کلیه فعالیت های مشابه یا غیر مشابهی که برای انجام خدما یا تولید کالای معینی لازم است دسته بندی شده و در یک واحد سازمانی قرار می گیرند .
چنانچه در نمودار بالا ملاحضه می شود ، کلیه فعالیت های مربوط به هر وظیفه یا « خدمت » اصلی در یک واحد سازمانی زیر نظر مستقیم ریاست سازمان متمرکز شده است.
هر یک از واحدهای سازمانی فوق برای پیشبرد هدف خود از کلیه وسائل و امکانات لازم و خود کفایی نسبی برخوردار است.
این نوع طبقه بندی برای سازمان هایی که خدمات مختلف و متعددی را انجام میدهند