دانلود مقاله مسجد

مسجد کانون تجلی هویت معنوی مسلمانان و فضای انس و الفت با معبود آفریننده جهانی بر پایه حکمت و نظم و وحدت، از صدر اسلام تا کنون مهم¬ترین عنصر شهری و معماری و کانون تبلور عالی¬ترین اشکال برآمده از باورهای عمیق اعتقادی، خلاقیت، ذوق و سلیقه معماران مسلمان بوده است و مساجد دوره اسلامی کشورمان، میراث گرانبهای این سرزمین¬اند که آوازه آنها در سراسر گیتی پراکنده است.

بی شک حال و هوای معنوی حاکم بر مساجد تاریخی و سنتی این سرزمین، هر بیننده¬ای را مسحور خود کرده و به راستی که این مساجد بازتابی از عالم معقولات به عالم محسوسات اند تا گوشه¬ای از آن عالم مقدس را با «معماری قدسی» خود بر انسان عاجز از درک ماوراء بنمایانند.

گرچه ابعاد مختلف فرهنگی، اقلیمی، سیاسی، اقتصادی، دانش فنی و ...

حاکم بر جامعه در طول تاریخ بر تحولات ظاهری مساجد تأثیر گذاشته¬اند، اما روح معنوی حاکم بر مساجد فضای راز و نیاز انسان با خالق یکتا که از منبعی مشترک سرچشمه می¬گیرد، سبب ایجاد انسجام و پیوندی بین مساجد صدر اسلام تا پیش از دوره¬های متأخر شده است، گویی هر یک با زبان حال خود قصه واحدی می¬سرایند و عجب آنکه این قصه را از هر زبانی که می-شنوی نامکرر است.3
اما متأسفانه در مساجد معاصر کشورمان بیشترین تغییر و گسستگی را در مقایسه با سیر منسجم تحولات ظاهری مساجد گذشته شاهدیم که به دلیل عدم پیوند محکم میان صورت و معنا در این بناها، طبعاً فاقد کیفیت¬های فضایی و حال و هوای مساجد گذشته می¬باشند.

بررسی علت یا علل این انقطاع و کم مایگی مساجد اخیر گرچه در محدوده این پژوهش نمی¬گنجد، اما بی تردید نمی¬توان آن را صرفاً حمل بر روح معماری حاکم بر زمانه و تفاوت نگرش و نیاز انسان امروزی دانست.

چرا که آن معبود لایزال و فطرت و نیازهای معنوی آدمی همواره ثابت و تغییر ناپذیرند و بنابراین معماری مساجد، باید کالبد و روحی مشترک و پایدار در همه اعصار داشته باشد که سوای از مقتضیات معماری زمانه باشد.

سید حسین نصر با انتقاد بر پیروان تحول کالبدی معماری مسجد بر اساس شرایط زمان و بدون توجه با ماهیت معنوی پایدار این مکان می¬گوید: قدری تأمل و تعمق فاش خواهد ساخت که غالباً انگیزه ایجاد تحول در سبک معماری مسجد، زائیده به اصطلاح «مقتضیات زمانه» نیست، بلکه از این واقعیت نتیجه می¬شود که طرفداران اینگونه تحولات، خود از سنت اسلامی دور مانده¬اند و حتی نسبت به نبوغ قومی ایرانیان بیگانه شده¬اند.

صدق و امانت اقتضا می¬کند که شخص نقایص و نقاط ضعف فردی خویش را ¬با القاب و عناوینی چون «ضروریات زمانه» نپوشاند و آنگاه که خود صورت و معنای مذهبی را که مادرِ این سبک معماری است در نمی¬یابد، و حتی ریشه های فرهنگی عمیق¬تر مردم خود را، که این معماری طی اعصار در دامان ایشان پرورش یافته و شکوفا شده، نمی¬شناسد، بی پروا به جعل دیگری از معماری قدسی دست نزند.

زوال هنر قدسی برای دین همانقدر مصیبت زاست که تضعیف تعالیم روحانی و اخلاقی یا انکار احکام تشریعی آن.

بی شک، تلاش در جهت یافتن ویژگیهای کالبدی و ظاهری مساجد غنی این سرزمین، یکی از مقدمات مسیر دستیابی به آن جانمایه مقدس، مشترک، پایدار و انکار ناپذیر مساجد خواهد بود و ازآنجا که «هندسه مسجد» به عنوان یکی از مهمترین شاخصههای کالبدی آن، با نقش انتظام بخشی فضا و سازه، ایجاد تعادل و توازن، قرینگی و ...

در ابعاد کمی و کیفی مسجد، عنصری واسط بین صورت و معنای آن میباشد، میتوان آن غنای از دست رفته را از این منظر در محضر «هندسه» جستجو کرد.

هندسهای که مفاهیم متعالی را برای تجلی در این عالم، در «اشکال» متبلور میکند، هندسهای شایسته مسجد!

پس از تقرب به این الگو و مبنا قراردادن آن، میتوان با توجه به فن و تکنولوژی ساخت زمان، شرایط مکان طرح، فرهنگ و اعتقادات مردم و ذوق و خلاقیت طراح، به طراحی مسجدی دست یافت که برای عبادت کننده مسلمان تا حد امکان شایستهترین فضای راز و نیاز با معبود و در عین حال پیوند با سایر مسلمین به دور از دنیای پر هیاهوی امروزی را فراهم کند.

رساله حاضر در پنج فصل ارائه میشود.

ساختار و فصول رساله در تصویر(2) نشان داده شده است.

خلاصه فصول رساله عبارتند از: فصل نخست با عنوان «مقدمه»، ابتدا به آشنا شدن با مسأله مورد مطالعه در پژوهش، یعنی هندسه در معماری مسجد میپردازد.

پس از آن اهمیت پژوهش، زمینههای پژوهش، پرسشها و فرضیههای مطرح شده در پژوهش، اهداف پژوهش و روش تحقیق بیان میشود.

مهمترین اصطلاحات بهکار رفته در متن پژوهش نیز در این فصل معرفی و شرح داده شده است.

فصل دوم با عنوان «شناخت هندسه در معماری»، به تعریف مفهوم و معنای هندسه پرداخته و با بررسی واژه هندسه در معنای لغوی، معنای قدر و اندازه از دیدگاه قرآن و معانی شکل و نظم و ارتباط آنها با هندسه به ویژه در معماری، به معرفی هندسه میپردازد.

سپس با بیان جایگاه هندسه در معماری جوامع مختلف و به ویژه معماری ایرانی و اسلامی و آشنایی با اشکال اصلی هندسی و مفاهیم آنها، اهمیت و جایگاه هندسه در معماری معرفی میشود.

فصل سوم با عنوان «هندسه در معماری مسجد»، ابتدا با معرفی مهمترین فضاها در معماری مسجد شامل: ورودی، هشتی، حیاط، ایوان، گنبدخانه و شبستانها و سرانجام محراب، و بررسی هندسه متناسب آنها، به بیان سلسله مراتب حرکت و ورود به مسجد تا رسیدن به سرمنزل مقصود و دیاگرام هندسی ناظر به آن میپردازد.

علاوه بر آن، سلسله مراتب آماده شدن نمازگزار قبل از برپایی نماز و سلسله مراتب نمازگزاری نیز در دیاگرامهای هندسی متناظری بیان میشود.

این دیاگرامهای هندسی در طراحی مساجد به کار میروند.

فصل چهارم با عنوان «بررسی طرحهای مختلف مساجد و هندسه مساجد اصیل اصفهان»، در ابتدا به بررسی طرحهای مختلف مساجد در معماری گذشته و معماری معاصر و بیان هندسه کلی حاکم بر آنها میپردازد.

نتایج بررسی طرحهای این مساجد، کهن الگوی هندسی حیاطدار شبستانی را به عنوان الگوی مناسب و دیرینه در معماری مساجد ایرانی معرفی میکند.

پس از آن، با انتخاب چهار مسجد اصیل و غنی در شهر اصفهان و معرفی آنها، هندسه این مساجد در حوزههای عملکرد، سازه، تقارن و تعادل و نظام پر و خالی، با توجه به پلانها، نماها و مقاطع هریک، بررسی میشود.

نتایج بررسی هندسی این چهار مسجد، سبب تقرب به الگوی هندسی مناسب طراحی مسجدی در شهر اصفهان خواهد شد.

فصل پنجم با عنوان «طراحی مسجد محله "ملکشهر" اصفهان»، درابتدا به بیان علل انتخاب شهر اصفهان برای طراحی مسجد میپردازد.

سپس با معرفی سایت انتخابی طراحی و تحلیل ویژگیهای آن، با مبنا قرار دادن الگوها و نتایج هندسی به دست آمده از فصول قبل و با در نظر داشتن ضوابط و اصول ساخت مسجد، به طراحی مسجدی در محله "ملکشهر" اصفهان میپردازد.

جدول(1): فصل بندی پژوهش طرح موضوع مسجد نماد حضرت حق و پیشگاه ربوبیت است و نماز، راز و نیاز انسان با خدا و در میان عبادات، پر رمز و رازترین آنهاست، بنابراین معماری مسجدی که در آن نماز برپا میشود باید صورتی بیآفریند درخور معنای آن.

معماری این بنا باید کیفیت فضایی و روح معنوی لازم را بیآفریند تا بستری مناسب برای نیایش و رامش در برابر مبداء آفرینش انسان فراهم شود و قرب به خدا در عالیترین شرایط صورت پذیرد.

پس بنای مسجد باید تجلی گاه مفاهیم متعالی ماورائی در این عالم خاکی باشد.

اما از آنجا که فهم حقیقی آن مفاهیم از محدوده ادراک آدمی خارج است، برای انعکاس در این عالم ناگزیر به تنزل مرتبه هستند.

ابزار بیان معنویت در عالم ماده نیز باید در محدوده حواس آدمی قرار گرفته و مادی باشد، مادهای که با زبانی رمز آلود اشاراتی لطیف با آن عالم داشته باشد.

می توان گفت طراحی یک مسجد زمانی موفقتر است که بین قابلیتهای ماده (صورت و کالبد بنا) و مفاهیم تجلی یافته از طریق آن (معنا و محتوای بنا) تعادل برقرار کند.

یکی از این ابزار مادی و ویژگیهای کالبدی مسجد، «هندسه» آن است.

هندسهای که از دیرباز بر اساس نظامات عددی حاکم بر جهان قرار داشته و در دست معمار مسلمان ابزاری برای مفهوم ساختن وحدانیت، کثرت، نظم و هنجار حاکم بر هستی، یعنی همان مفاهیم اسلامی بوده است.

معمار مسلمان که معماری مسجد را دستمایه ظهور احساس معنوی خویش میکند، باید که ماده را معنا و هندسه را مفهوم داده و از روح معنوی خویش نیز در کالبد مادی بدمد.

در طول تاریخ نیز اندیشمندان، فلاسفه و معماران نقش معنایی هندسه را دریافته و به آن اشاراتی داشتهاند.

از آن جمله افلاطون که هندسه را متعلق به عالم مثال و پیوند دهنده عالم معقولات و محسوسات دانسته است و از آنجا که بنای مسجد به عنوان نمادی از بهشت بر روی زمین نیز نقشی واسط بین این دو عالم ایفا می کند، بررسی «هندسه مسجد» اهمیتی دوچندان مییابد.

سید حسین نصر در پیشگفتار کتاب «حس وحدت» اشاره میکند که در معماری سنتی ایران، هندسه شکلها تنها ابزار فنی نبوده بلکه نقشی مهمتر نیز داشته و با حالات درونی انسان هماهنگی دارند.

او به ارزشهای غیر کمی هندسه اشاره کرده و بر وجود مفاهیم در شکل به طور واضح تأکید دارد.

شکل مربع کعبه تنها یک مربع نیست بلکه همچنین نمادی از ثبات و کمال گرایی است و نشانی از قصر چهار وجه بهشتی است که کعبه، تصوری دنیایی از آن است.

اشکال مورد استفاده در معماری مساجد اصیل از مفهوم سنتی ریاضیات و به ویژه هندسه و صورتهای هندسی جدایی ناپذیرند.

شکلهای هندسی چیزی بیش از ابزار تکنیکی صرف هستند.

هرچند به این معنا در معماری نیز عمل میکنند ولی ورای این عملکرد مادی، دارای وظیفه مهمتری هستند و آن یادآوری انسان است با زبانی لطیف و پنهانی.

از سوی دیگر، در مساجد امروزی چه بسا معمار مسلمان، در تمام مراحل ساخت مسجد به آن هدف غایی نمیاندیشد که به درستی و وسواس ابزار بیان آن هدف را نیز به کار بندد.

بنابراین سیر تدریجی رو به تکامل اندیشهها و اهداف معماران گذشته نیز، در مقایسه با معماران معاصر انقطاع یافته و همین امر در گسست کمی و کیفی مساجد اخیر از مساجد اصیل گذشته بیتأثیر نبوده است.

از دیدگاه این پژوهش میتوان با دستیابی به هندسه مناسب مساجد که از یک سو وابسته به شرایط ساخت هر مسجد بوده از سوی دیگر کلیتی پایدار و ازلی دارد، به الگوی مناسب جایگاه معنوی-کالبدی مساجد دست یافت.

ضرورت یا اهمیت پژوهش نیاز به انجام این پژوهش با توجه به موضوعات زیر اهمیت مییابد: جایگاه و شأن مسجد به عنوان تجلی گاه عالم معنا در عالم ماده، در معماری اسلامی.

نقش کالبد معماری در بیان معنای آن.

اهمیت هندسه به عنوان یکی از بنیادیترین ابزار کالبدی بنا.

نقش پیوند دهنده هندسه میان عالم معنا و عالم ماده و درنتیجه افزایش اهمیت بررسی هندسه در معماری مسجد.

قابلیت بررسی هندسه در ابعاد مختلف معماری؛ هندسه اشکال، نقوش، عملکردها، کیفیتها، روابط فضایی، سازه و ...

.

انحطاط و جدایی کالبدی و محتوایی مساجد معاصر از مساجد غنی گذشته.

وجود مساجد غنی در شهر اصفهان.

زمینه های پژوهش زیرساخت و خمیر مایه عالم و مبنا و اساس و پایه جهان هستی، زائیده هندسه و قدر است و همین امر سبب توجه همیشگی انسان به موضوع هندسه شده است.

هر آنچه در هستی قدر و اندازه و هندسه یافته، ترسیم جهان بالاتری است در محدوده ادراک آدمی و هندسه، واسطی میان این دو عالم است که همین امر آن را واجد هر دو ویژگی صوری و معنایی کرده است.

«علم هندسه» به عنوان دانشی تخصصی و کلیدی، از دیر باز به مفاهیم کمی و عددی و نیز معانی کیفی و رمزی هندسه میپردازد.

اشکال هندسی همواره مورد توجه طراحان، معماران، ریاضیدانان و فلاسفه بودهاند.

نخستین بار اقلیدس 300سال قبل از میلاد مسیح، تمام اصول هندسی را جمع آوری کرد که این اصول تا به امروز نیز محور کار معماران و طراحان قرار دارند.

اشکال پایه مربع، دایره و مثلث مهمترین اشکالی بودهاند که اقلیدس به بررسی آنها پرداختهاست.

اشکال دیگر چون اشکال افلاطونی و بوزجانی نیز از اشکال مهم مطرح شده در معماریاند که در واقع برگرفته از همان سه شکل پایه اقلیدسی میباشند.

ابن خلدون (808-732 ه.ق) بنیانگذار جامعه شناسی تجربی، فلسفی و تاریخی نیز به بررسی دقیق هندسه در ریاضیات و معماری و شهرسازی پرداخته است.

وی در باب تأثیر هندسه بر تفکر و اندیشه میگوید: باید دانست که هندسه ذهن را روشن و فکر را مستقیم میسازد.

جمله براهین آن بس روشن و بسامان است.

بعید است که به استدلال هندسی خطا راه یابد، زیرا که سخت متقن و منظم است.

لذا فکری که پیوسته خود را به هندسه وا میدارد، بعید است که به خطا درافتد.

مطالعه در معماری مسجد از دیدگاههای تاریخی، جغرافیایی و نیز عملکردهای فضایی، تزئینات و نقوش، رنگ و نور و ...

در ایران و سایر کشورها انجام شده است.

از آن جمله میتوان به سلسله همایشهای معماری مسجد در ایران اشاره کرد که با نگاهی به گذشته، حال و آینده مساجد، مطالعات و دیدگاههای متنوعی را در باب معماری مسجد گردآوری میکند.

اما نگاه به معماری بنایی واسط میان دو عالم ماده و معنا، آن هم با کمک ابزار واسطی چون هندسه بحث مفصل و حساسی است که تعدادی از اندیشمندان و صاحب نظران برجسته معماری به آن پرداختهاند.

سید حسین نصر، استاد ایرانی دانشگاه جورج واشنگتن آمریکا و پیرو فلسفه سنتگرایی، در آثار مختلف خود به تناسب از جایگاه هندسه در معماری اسلامی و به طور خاص در مساجد سخن گفته است.

وی با تأکید بر اینکه زبان هندسه شیوه مناسب بیان توحید است چنین میگوید: هنر اسلامی بر عکس آنچه در وهله اول به نظر میرسد، فقط استدلالی نیست بلکه از تمثیلات انتزاعی هندسی برای «تجسم» توحید مدد میطلبد، از آنجا که فقط با توسل به احکام سلبیه و از طریق طرحهای منتظم هندسی میتوان در عالم مادی به توحید اشاره کرد.

دکتر کیت کریچلو(Keith Crithchlow) استاد ممتاز بخش هنرهای تجسمی اسلامی و سنتی انستیتوی معماری prince of wales در کتاب خود به نام"The Use of Geometry in Islamic Lands" اهمیت هندسه را در میراث هنر اسلامی و چگونگی کاربرد آن را در حال حاضر توضیح میدهد.مهندس کامبیز حاجیقاسمی، استاد معماری دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی تهران، سه نوع هندسه برای معماری در نظر میگیرد: اول؛ هندسه اشکال ظاهری در معماری مسجد مانند مربع، مستطیل، دایره و...

که محور پژوهش حاضر است.

دوم؛ هندسه پنهان که در اصول ترسیمات هندسی در لایههای پنهان معماری نهفته است.

سوم؛ هندسه نقوش و تزئینات معماری.

ایشان با مطالعه بر روی هندسه پنهان مساجد مختلف در حال گردآوری مجموعهای به نام "نظم بلورین" میباشند.

در میان مطالعات و تحقیقات دانشجویان در این زمینه، یکی از شاخصترین و موفقترین آثار، رساله کارشناسی ارشد آقای علی عمادی استرآبادی، تحت عنوان "هندسه، هستی، هنر؛ نگرشی بر معماری عالم" میباشد که به درک اتصال دقیق میان هندسه و مبانی و اصول جهانبینی و هستیشناسی اسلامی میپردازد.

وی هندسه را زیرساخت و خمیر مایه عالم و مبنا و اساس و پایه جهان هستی دانسته و آن را در هنرهای مختلف از جمله معماری بررسی میکند.

در یک نگاه کلی میتوان چنین بیان کرد که در طول تاریخ اصول و مبانی اسلامی به زبان هندسه -که با خود مفاهیم نظم، تقارن، وحدت، زیبایی، تعادل، سلسله مراتب و...

را به همراه دارد- به صورت آثار معماری در آمده و بررسی شدهاست، چه بسا که این مفاهیم خود برآمده از مبانی اسلامیاند.

نگاه خاص به معماری مسجد به عنوان شاخصترین بنای اسلامی و تدقیق در اشکال هندسی آن، موضوعی است که کمتر به آن پرداخته شده است و پژوهش حاضر بر آن است تا حد توان به این مهم بپردازد.

پرسشها و فرضیههای پژوهش این پژوهش به بررسی هندسه در مسجد میپردازد.

با توجه به اهداف پژوهش، پرسشهای پژوهش عبارتند از: شأن و جایگاه حقیقی مسجد کدام است؟

مفهوم هندسه در معماری چیست؟

مفاهیم وابسته به آن کدام است؟

رابطه هندسه به عنوان یکی از مهمترین ابعاد کالبدی بنا با معنای آن چگونه است؟

تا چه میزان میتوان معنا و محتوای هر بنا را به زبان هندسه بیان کرد؟

نقش هندسه در طراحی مسجدی به مفهوم حقیقی چگونه است؟

با توجه به اهمیت شناخت جایگاه هندسه در طراحی هر اثر معماری، این پژوهش به مطالعه هندسه تعدادی از مساجد غنی گذشته میپردازد که ضمن داشتن اعتبار درونی، استفاده از نتایج تحقیق موردی در حوزههای مشابه قابل تکرار و تا حدودی قابل تعمیم میباشد.

با توجه به پرسشهای مطرح شده، فرضیههای زیر مورد توجه این پژوهش میباشند: یکی از مهمترین عواملی که به «معماری مسجد» غنای کمی و کیفی میبخشد، مفاهیمی است که به صورت کالبد ـ به ویژه در بعد هندسی آن ـ در آمده است.

با شناخت هندسه متناسب معماری مسجد، که برآمده از معنای مسجد و عالم ماوراء است، می توان به الگوی معنوی پایداری برای تمامی مساجد دست یافت و آن را با توجه به موقعیت مکانی- زمانی مساجد مختلف به کار برد.

اهداف پژوهش هدف اصلی این تحقیق طراحی مسجدی در شهر اصفهان بر اساس شناخت هندسه در معماری و بررسی هندسه تعدادی از مساجد غنی شهر اصفهان میباشد.

اهداف کلی پژوهش عبارتند از: شناخت روش سنجش مناسب برای طراحی مسجدی با جایگاهی حقیقی.

دستیابی به الگویی شکلی در کالبد مسجد که متناسب با محتوا و معنای ماورائی آن باشد، جهت استفاده در طراحیهای امروزی.

بررسی مفهوم هندسه مسجد در مطالعه موردی مساجد اصیلی از شهر اصفهان با کاربرد منطقهای و شهری.

بررسی نقشههای مساجد شامل پلانها، نماها، مقاطع و احجام، به عنوان مدلی برای تعریف هندسه شکلی آنها.

شناخت هندسه مسجد در ارتباط با سازه، عملکرد، تقارن و تعادل فضایی آن.

استفاده از شیوه مطالعات هندسی مساجد در سایر ابنیه جهت رسیدن به الگوی هندسی مناسب آنها.

روش تحقیق در این پژوهش با انتخاب تعدادی از مساجد غنی و ارزشمند گذشته در شهر اصفهان، به مطالعه و بررسی هندسه آنها پرداخته میشود.

این کار با بررسی هندسه پلانها، نماها، مقاطع و احجام مساجد انجام میشود تا به الگوی هندسی متناسب مسجد تقرب یابیم.

بنابراین روش تحقیق کیفی، تحلیلی و استقرایی میباشد.

الگوی به دست آمده، در طراحی مسجدی در محله "ملک شهر" اصفهان، مبنای طراحی قرار میگیرد.

روش انجام پژوهش به دو صورت کتابخانهای و میدانی میباشد.

مطالعات تاریخی در زمینه پژوهشها و نظریههای مرتبط با موضوع این تحقیق، مستلزم پژوهش کتابخانهای، و بررسی نمونههای انتخابی مستلزم پژوهش میدانی است.

تعریف اصطلاحات هندسه: هندسه مطالعه انواع مختلف اشکال و خصوصیات آنهاست.

همچنین مطالعه ارتباط میان اشکال، زوایا و فواصل است.

از نقطه، خط، سطح و حجم برای ترسیم اشکال استفاده میشود.

مقدس: مقدس در فرهنگ لغت معین به مفهوم پاک و پاکیزه و منزه آمده است.

امر قدسی از تجلی اعجاز گونه امر روحانی در اثر مادی و آسمان در زمین حکایت میکند.

طنینی غیبی است که انسان خاکی را به منشاء الهی خویش متذکر میشود.

هندسه مقدس: هندسه مقدس مقدمهای است بر هندسهای که قدما آموزش میدادند و امروز نیز در دانش نو، ساخت جهان بر آن استوار است.

متفکران مصری، یونانی و هندی از ازمنه گذشته دریافته بودند که کلیه اعداد و اشکال بر آنچه که در جهان خود نظاره میکردند تأثیر فوق العاده میگذاشتند.

رمزSymbol : معنایی که در حجاب صورت عرضه میگردد، خویشتن را به گونه رمز جلوهگر مینماید.

...

صورت رمز تجلی معنای باطنی آن است.

صورت عالم، پائینترین رمز عوالم بالاتر است و بدین ترتیب این صورت، معنایی عمیقتر و گستردهتر از سعه وجودی خویش را جلوهگر میسازد.

پس رمز به صورت یک نردبان معنایی عمل مینماید که پله پله ادراک انسان را به حقیقت وجود عروج میدهد.

اگر این توسعه تدریجی و رمزی در معنا نبود، وجود محدود نمیتوانست امکان ادراک دفعی نامحدود را داشته باشد.

کهن الگو Architype: میراثی که به صورت ناخودآگاه جمعی از گذشته بسیار دور به انسان میرسد، کلیت فراگیری دارد، به طوریکه خاصیت الگو را پیدا کرده و به دلیل قدمت بسیار کهنی که دارد «کهن الگو» نامیده میشود.

مساجد اصیل: در مسجد اصیل که در واقع الگوی اصلی یا پیش الگوی (Prototype)مسجد ایرانی است، بانی و معمار مشخص بوده و یک دوره مشخص طراحی و بنیان گذاری دارد.

مصالح سازنده این مساجد، یک واحد سازنده مانند خشت یا آجر است که با چیدمانهای متفاوت عناصری مثل دیوار و سقف، فضاهایی را میسازد که در الگوی خرد فضاهای کوچک، در الگوی میانه فضاهای متوسط و در الگوی درشت و همجواری فضاها، فضاهای درشت را به وجود میآورند.

در این مساجد، عناصر شاخصی مثل گنبد، مناره، سردر ورودی و ایوان وجود دارد که در یک ارتباط فضایی به صورت حیاط مرکزی با یکدیگر و با بیرون ارتباط برقرار میکنند.

فصل دوم: شناخت هندسه در معماری مقدمه با توجه به موضوع و فرضیههای پژوهش که به بررسی هندسه در مسجد میپردازد، فصل دوم رساله به بررسی شناخت هندسه در معماری اختصاص یافته است.

هدف این فصل دریافت دقیق و روشنی از ماهیت هندسه و عوامل معرف آن از دیدگاه این پژوهش است.

تعریف لغوی واژه هندسه و تعریف قدر و اندازه از دیدگاه قران سبب شناخت اولیه از معنای هندسه میشود.

ارتباط مفهوم هندسه با شکل و نظم در معماری، بررسی مفاهیم شکل و نظم را ضروری ساخته است.

سابقه مطرح شدن موضوع هندسه به عنوان یکی از مباحث کلیدی معماری از دوران باستان تا کنون، سبب بررسی هندسه در معماری جوامع مختلف و نظر نظریهپردازان در این رابطه شده است.

سپس اهمیت و جایگاه هندسه در معماری ایرانی و اسلامی بیان شده و ضمن معرفی اشکال اصلی هندسی، مفاهیم معنایی آنها بیان شده است.

نتایج بررسیهای ذکر شده به بررسی متغیرهای مطالعه مساجد انتخابی نیز کمک خواهد کرد.

بررسی معنایی هندسه هنگامیکه صحبت از هندسه، خصوصاً در حیطه معماری به میان میآید، یک نظام شطرنجی و اشکال و نقوش منتظم به ذهن میآید.

اما واقعاً هندسه چیست؟

آیا هندسه نقش است یا طرح؟

شکل است یا فرم؟

هیأت است یا صورت؟

کیفیت است یا ماهیت؟

و یا هندسه نامی است برای جمیع این امور؟

اصلاً هندسه در کدام مرتبت از وجود معنا مییابد؟

آیا امری مربوط به عالم ماده و ملک است؟

و یا در عوالم بالاتر راهی دارد؟

در پاسخ باید گفت هندسه نه نقش است و نه صورت، نه کیفیت است نه ماهیت؛ بلکه نقش پرداز است و صورتگر، موجود کیفیت است و ماهیت ساز؛ «هندسه دستمایه همه معماران در خلق آثار معماری است»، «هندسه مقوم و مؤسس فضاست»، در کل هندسه علم اشکال است.

چه این اشکال معطوف به نقش و طرح باشد و یا معطوف به کالبد و صورت و ماده و یا ماهیت و ذات.

منظوراز هندسه، « ...

به معنای رمزیِ رازآموزی آن، هندسه ای است که هندسه غیر سنتی و باقیمانده ساده منحطی از آن بیش نیست، هندسه مقدسی که نه تنها به کمیت محض راجع نیست، بلکه به عکس، اساساً جنبه کیفی دارد.» برای دریافت درک صحیحی از هندسه، میتوان معنای آن را از دیدگاهها و زوایای مختلف بررسی کرد.

در این قسمت معنای لغوی واژه هندسه، معنای هندسه از دیدگاه قرآن، معنای شکل در معماری و معنای نظم بیان شده است.

معنای لغوی هندسه در معنی واژه «هندسه» در لغت نامه دهخدا چنین آمده است: (معرب اِ) در عربی به فتح اول به معنی اندازه و شکل میباشد.

(برهان) از اصول علوم ریاضی است و علمی است که در آن اطوال و مقدارها و اندازهها بحث میشود.

(از کشاف اصطلاحات الفنون) دانستن اندازههاست و خاصیت صورتها و شکلها که اندر جسم موجود است.(التفهیم ابوریحان بیرونی،ص 3) هندسه آن رشته از ریاضیات است که مطالعه در فضا و اشکال و اجسام قابل تصور در این فضا را مینمایاند.

ستاره شمر نیست از ما کسی که از هندسه بهره دارد بسی (فردوسی) به علم هندسه سر بر کشید به سند و هند و اطراف خراسان (ناصر خسرو) در چنین ادوات خصوصاً در هندسه آیتی بود...

و هیچ پادشاهی چنین بنا نفرمود و همه به دانش و هندسه خویش ساخت.

(بیهقی) در متون غربی ریشه کلمه هندسه(Geometry) را از(Geometres) میدانند که یونانی و به معنای متخصص علم هندسه، مساح و نقشه بردار است.

گرچه هندسه را میتوان در کیفیتها و کمیتهای مختلف یک اثر معماری چون مسجد در قالب هندسه روابط فضایی، هندسه نور، هندسه نقوش و تزئینات، هندسه حرکتها، فعالیتها و...

بررسی کرد، اما این پژوهش ناظر به همان بعد از هندسه است که اغلب در وهله اول نیز از این واژه استنباط میشود؛ یعنی «اشکالِ» تشکیل دهنده اثر معماری، اشکالی منظم و خالص که مبنای آنها را مربع، دایره و مثلث و احجام مکعب، کره و هرم تشکیل میدهد که در بحث هندسه اقلیدسی به آن اشاره میشود.

هندسه برای نمایان کردن فضا نیاز به ابزارهایی دارد وآن چیزی جز نقطه، خط، سطح و حجم نیست.

نقطه دارای ذاتی بدون طول، عرض و ارتفاع است که از تکرار یا حرکت آن در یک راستا خط به وجود میآید.

حال این خط دارای یک بعد یعنی طول میباشد و وقتی خط حرکت میکند یا تکرار میشود، سطح را رقم میزند که دارای دو بعد یعنی طول و عرض است.

صفحهای که تکرار میشود حجمی را میآفریند که دارای سه بعد طول، عرض و ارتفاع است.

پس میبینیم پایه هندسه را نقاط تشکیل میدهند و سایر ابزارها به نوعی از نقطه مشتق میشوند.

علل گرایش انسان به هندسه را میتوان چنین بیان کرد که: هندسه به ما امکان میدهد که اشکال متصور هندسی را به راحتی ادراک کنیم، هندسه به ما توانایی ترسیم دقیق اشکال را میبخشد، هندسه به واسطه حضور ناب و کمال صراحتِ اشکال هندسی میتواند به هرکس لذتی الهی عطا کند.

علم هندسه مشکلات ذاتی نهفته در هندسه اشکال را حل کرده است بنابراین به ما مجموعهای از اشکال از پیش آماده شده را به دست میدهد که میتوانند به روشهای متنوعی به کار برده شوند.

با قضاوت معمارانهای که بر پایه اشکال و احجام قرار میگیرد در جست و جوی الوهیتی هستیم که به واسطه قواعد خاص و ویژگیهای فضایی ذاتی، به اشکال هندسی عطا شده است.

معنای هندسه از دیدگاه قرآن قدر در قرآن: در قرآن که اصیلترین منبع اندیشه اسلامی است، صورت فیزیکی و ساختاری عالم در قالب یکی از کلیدیترین واژههای جهانبینی اسلامی یعنی «قدر» بیان شده است.

این واژه دو ویژگی اساسی دارد که بنا به آن مناسبترین گزینه برای تبیین هویت شکلی هنر اسلامی است: اولاً ارتباطی بسیار وثیق و عمیق با مفاهیمی چون نور، خَلق، حُسن و زیبایی دارد و ثانیاً در روایات اسلامی، معادل علومی چون ریاضیات و هندسه است که از یک سو دقیقاً طراح ساختار کالبدی هنر اسلامی است- به ویژه در معماری اسلامی که خود بستر و مظهر تمامی ابعاد هنر اسلامی است- و از دیگر سو هویتی دارد که کاملاً مماثل و معادل عالم مثال است.

دلایل این مدعیات در زیر خواهد آمد، اما در ابتدا ضروری است «قدر» در قرآن را مورد تأمل و تدقق قرار دهیم.

قدر در قرآن به چهار معنا تعبیر شده است: قدرت، تنگ گرفتن، شأن و منزلت، تقدیر و اندازه.

که به تناسب موضوع بحث، معنای چهارم بررسی میشود.

در آیات زیر، واژه «قدر» در معنای تقدیر، اندازه و اندازهگیری آمده است: «قد جعل الله لکل شئ قَدرا» خدا برای هر چیزی اندازهای معین قرار داده است (طلاق ۳).

«انا کل شئ خلقناه بقَدر» ما هرچه آفریدیم به اندازه آفریدیم (قمر ۴۹).

« وفجرنا الارض عیوناً فالتقی الماء علی امر قَد قُدِرَ» شکافتیم زمین را به چشمههایی، پس آب آسمان و زمین به هم رسیدند به نحوی که تقدیر شده بود بدون زیادت و نقصان (قمر۱۲).

قدر و هندسه: هندسه در علوم اسلامی به دلیل پیوند تنگاتنگی که با مفهوم قدر در قرآن دارد، خود نوعی بازآفرینی تقدیر و تعین الهی در معماری و صور هندسی است.

به عبارت دیگر، «مهندس» در ساحت هنر اسلامی، باز آفریننده صور عالم مثال در دو بعد تجریدی و مادی است.

بعد تجریدی در صور انتزاعی خود را نشان میدهد و بعد مادی در قالب معماری بنا- به ویژه معماری مسجد- زیرا که بنا، خود نوعی تأویل و نمادی از معنا است و مثلاً کاربرد عنوانی چون «خانه خدا» برای مسجد جز با رویکرد تأویلی قابل ادراک نیست، دقیقاً بدین دلیل که خانه، مفهومی کاملاً مادی و خدا حقیقتی کاملاً ما بعد الطبیعی است.

دلایل ارتباط میان قدر و هندسه: الف) اولین و مهمترین دلیل بر ارتباط میان قدر و هندسه (که اساس معماری قدسی در هنر اسلامی است) حدیثی از امام هشتم شیعیان است که هندسه را همان قدر میدانند.

ایشان در حدیثی مذکور در اصول کافی خطاب به یونس بن عبدالرحمن میفرمایند: «فتعلم ما القدر؟» میدانی که قدر چیست؟

پاسخ میدهد: نه، حضرت میفرمایند: «هی الهندسه و وضع الحدود من البقاء والفناء» قدر همان هندسه و مرزبندی است، مانند مقدار بقا و زمان فنا».

همچنین در لغت فصیح قرآنی قَدر (به فتح ق و سکون د) مطلق اندازه است و قَدَر (به فتح قاف و دال) اندازه معین.

بنابر این علم هندسه در اسلام، محاکات و تقلیدِ همان تقدیر و تعینی است که حضرت حق در خلق موجودات و کائنات دارند.

ب) ازآنجا که هنر اسلامی سعی در انعکاس صور نورانی عالم مثال دارد، این هنر ماهیت انتزاعی داشته و ارتباطی تنگاتنگ با ماهیت نیمه تجریدی علوم هندسی و ریاضیات دارد.

به عبارت دیگر هندسه و ریاضیات اولاً با عرفان و نگرش اشراقی یونانیان- به ویژه فیثاغورثیان و پس از آنها افلاطون- پیوند خورده و هویتی عارفانه و راز ورانه یافته بود و ثانیاً به دلیل همین ماهیت نیمه تجریدی، کاملاً با عالم مثال که منشاء هنر اسلامی بود و خود نیز در میانه عالم معقول و محسوس قرار داشت منطبق بود.

از دیگر سو ساختار تجریدی- که به ویژه در رموز عددی قرآن و فرهنگ اسلامی بر آن تأکید میشد، این علوم را به علومی قدسی تبدیل ساخته بود که میتوانست به عنوان زیربنا، برای هر دانشمند و هنرمند مسلمانی مورد استفاده قرار گیرد.

ج) تاریخ هنر اسلامی به ویژه در معماری (که هنر نظم بخشیدن به فضاست) بیانگر نوع نگاه ویژه و خاص مهندسان، معماران و هنرمندان مسلمان به هندسه و کاربرد آن در هنر قدسی است و این معنا الگویی قرآنی نیز برای خود داشت و آن شرح ساخت خانه نحل (زنبور) و اشاره به ظرافتهای معماری و مهندسی آن در روایات اسلامی بود.

به عنوان مثال در جلد ۶۱ بحارالانوار (به عنوان دایره المعارف احادیث اسلامی) در شگفتیهای مهندسی خانه زنبور روایاتی وارد شده است که نزول آنها در قرون اول و دوم هجری میتوانست به عنوان الگویی، توجه معماران مسلمان را به خود جلب سازد.

از نمونههای تاریخی بسیار جالب در این الگوگیری، تأکید و شرح اخوان الصفا در رساله ریاضی در مورد نوع خانه سازی عنکبوت و استحکام آن است.

معنای شکل در معماری شکل به خط دور یک سطح یا حجم مرئی اطلاق میشود و وسیله اصلی تشخیص و شناخت فرم یک شیء میباشد.

ذکر این نکته لازم است که هر دو مفهوم شکل و فرم گویای جلوه ظاهری یک شیء هستند اما هردو با هم برابر نیستند.

شکل (گشتالت) عبارت است از کلیت قابل رؤیت، محاط در حدود، کم و بیش مرکب از اجزاء و دارای وحدت کلی در تظاهر یک شیء.

فرم(صورت) تظاهر حسی و واضح یک شیء است و این بیانی است که خود را در معرض قضاوت قرار میدهد.

فرم طبیعت یک چیز است که شکل در راستای آن حرکت میکند آن هم در زمانی مشخص برای استفاده از قواعد مستند در آن.

شکل دادن یعنی پردازش اشکال و این بدان معناست که فرم به گونهای انتخاب شود که با محتوا و ایده طرح تطابق داشته باشد.

بر این اساس شکل پردازی صوری با توجه به فرم، وابسته به عوامل گوناگون است.

به عنوان مثال فرم یک گشودگی در یک دیوار بایستی تابع جنس و ساخت دیوار نیز باشد: گشودگی در یک دیوار آجری احتیاج به قوس دارد.

در حالیکه در دیواری از فولاد و شیشه گشودگی زاویهدار مناسبتر به نظر میرسد.

فرم یا صورت متأثر از محتواست.

شکل گویای نوع استفاده از فرمها و نیز ارتباط آنها با یکدیگر است.

این دو مفهوم (شکل و فرم) چنان در هم تنیدهاند که تنها از نظر تئوریک قابل تفکیکاند، چه در عمل هر فرمی شکل پردازی شده است و شکل هر چیز همیشه شامل فرم آن نیز هست.

از آنجا که این پژوهش ناظر به بررسی ما به ازاء ظاهری و محدود شده در معماری مساجد است و به محتوا و علل پیدایش آن نمیپردازد، به مفهوم شکل در معماری توجه میشود.