نقش اعتقادات دینی در تحسین تقویت رفتارهای اجتماعی جوانان و کاهش اختلات روحی و روانی آنها
رسیدن به آرامش, در گرو شناخت اضطراب و نگرانى و مبارزه با علل آن است.
از این رو با استفاده از آیات قرآن و روایات معصومین(ع) و سخنان دانشمندان ریشه هاى نگرانى را مورد بررسى قرار داده و در بحث راه هاى درمان نگرانى و تحصیل آرامش به یک عامل اساسى که همان تقویت ایمان است, اشاره کردیم و از زوایاى مختلف به نقش اضطراب زدایى و آرام بخشى ایمان پرداختیم.
ایمان, انسان را در برابر عوامل تهدیدکننده حیات او به یک موجود غیر قابل شکست تبدیل مى کند.
در مواردى که دشوارى هاى زندگى, شخصیت انسان را نشانه مى گیرد, اتکاى به خداوند در روح او اثر عمیق و غیرقابل انکار مى بخشد.
نوع برخورد و وضعیت روانى مردم مومن با عکس العمل و وضعیت روحى افراد مادى و بى ایمان در برخورد با حوادث, قابل مقایسه نیست.
به یکى از بانوان مسلمان در مدینه خبر رسید که در جنگ احد سه تن از عزیزان خود را از دست داده است.
پس از شنیدن این خبر او براى حمل اجساد کشتگان خود با شترى عازم جبهه احد گردید.
پیکر بى جان عزیزانش را بر شترى حمل کرد و به مدینه بازگشت.
در نیمه راه به عایشه, همسر رسول اکرم(ص) برخورد کرد.
همسر پیامبر پرسید: از رسول خدا چه اطلاعى دارى؟
این بانوى مصیبت دیده با متانت و آرامش خاصى که از ایمان محکم و استوارش سرچشمه مى گرفت, پاسخ داد: من مژده اى براى شما دارم و آن این که در جنگ به پیامبر آسیبى نرسیده است و در برابر چنین نعمت گران قدر و بزرگى هر گونه مصیبتى کوچک و قابل تحمل است.
همسر پیامبر از او پرسید: این اجساد, چه کسانى هستند؟
در پاسخ گفت: یکى جسد شوهرم و دیگرى جسد فر زندم و سومى جسد برادرم است و همه را با خود به مدینه مى برم تا به خاک بسپارم.
ایمان, انسان را در برابر عوامل تهدیدکننده حیات او به یک موجود غـیـر قابل شکست تبدیل مى کند.
در مواردى که دشوارى هاى زندگى, شـخصیت انسان را نشانه مى گیرد, اتکاى به خداوند در روح او اثر عـمیق و غیرقابل انکار مى بخشد.
نوع برخورد و وضعیت روانى مردم مـومـن بـا عـکـس العمل و وضعیت روحى افراد مادى و بى ایمان در بـرخـورد با حوادث, قابل مقایسه نیست.
به یکى از بانوان مسلمان در مـدیـنـه خبر رسید که در جنگ احد سه تن از عزیزان خود را از دسـت داده اسـت.
پس از شنیدن این خبر او براى حمل اجساد کشتگان خـود بـا شترى عازم جبهه احد گردید.
پیکر بى جان عزیزانش را بر شـتـرى حمل کرد و به مدینه بازگشت.
در نیمه راه به عایشه, همسر رسـول اکـرم(ص) برخورد کرد.
همسر پیامبر پرسید: از رسول خدا چه اطـلاعـى دارى؟
ایـن بانوى مصیبت دیده با متانت و آرامش خاصى که از ایـمـان مـحکم و استوارش سرچشمه مى گرفت, پاسخ داد: من مژده اى بـراى شـما دارم و آن این که در جنگ به پیامبر آسیبى نرسیده اسـت و در بـرابـر چـنین نعمت گران قدر و بزرگى هر گونه مصیبتى کـوچـک و قـابل تحمل است.
مکاتب مادى هرگز نتوانسته اند چنین زنان و مردان فداکارى تربیت کـنـنـد, حـال این که در تاریخ اسلام از این وقایع زیاد دیده مى شـود.
دیل کارنگى مى گوید: (پدرم زیر بار قرض و گرفتارى و فلاکت و بـدبـختى رفته بود که سلامت خود را از دست داد.
پزشک به مادرم گـفـت: بیش از شش ماه از عمر پدرم باقى نمانده است; پدرم مکررا تـصـمیم گرفت به وسیله طناب به زندگى خود خاتمه بخشد یا خود را تـسلیم امواج رودخانه کند.
سال هاى بعد پدرم براى من تعریف کرد و گـفـت: یـگانه عاملى که در آن موقع من را از انتحار بازداشت, ایـمان راسخ و استوار مادرت بود.
او عقیده داشت: اگر خداوند را دوسـت بـداریم و از اوامرش اطاعت و پیروى کنیم, همه کارها اصلاح خـواهـد شـد.
حـق بـا مادرم بود; سرانجام همه کارها اصلاح شد[ و ]پـدرم چـهل و دو سال دیگر به خوشى زندگى کرد.
دین به من ایمان و امید و شهامت مى بخشد و هیجان و اضطراب و ترس و نگرانى را از من دور مى کند.) کـسـى کـه تلاش گسترده اى دارد وقتى ببیند از کارش قدرشناسى نمى شـود, دچـار رنـج و انـدوه مـى گردد; اما مردان خدا و افراد با ایـمـان هـرگز انتظار پاداش و تشکر از دیگران نداشته و به ثواب اخـروى چـشـم دوخـتـه انـد.
سـوره (انـسان) درباره مدح اهل بیت پـیـامـبـر(ص) بـه این جهت نازل شده که آنان بدون هیچ گونه چشم داشـتـى غـذاى خـود را بـه فقیر و اسیر و مسکین بخشیدند و چنین گـفـتـند: (انما نطعمکم لوجه الله لانرید منکم جزاء ولاشکورا; ما تـنـهـا به خاطر خدا به شما غذا مى دهیم و انتظار پاداش و تشکر از شما نداریم.) بـر این اساس على(ع) مى فرماید: (لایزهدنک فى المعروف من لایشکره لک فقد یشکرک علیه من لایستمتع بشىء منه وقد تدرک من شکر الشاکر اکـثـر مـمـا اضاع الکافر والله یحب المحسنین; به خاطر ناسپاسى افـراد, از کـار نـیک مضایقه نکنید, چرا که در عوض گاهى کسى از تـو سـپاس گزارى مى کند که از عمل نیکت بهره اى نبرده و چه بسا اثـر ایـن شـکرگزارى بیش از ناسپاسى افراد ناسپاس است و خداوند نیکوکاران را دوست مى دارد.) ایـمـان, انسان را از منفى گرایى و بدبینى به مردم که خود عامل مـهـم اضطراب است, باز مى دارد.
مومن به پیروى از قرآن, بدبینى را از گناهان بزرگ مى داند و کار دیگران را حمل بر صحت مى کند.
تـسـلـیم شدن در مقابل قضاهاى حتمى و راضى شدن به مقدرات که از آثـار ایمان است, زندگى را دل پذیر و مطبوع مى سازد.
على(ع) مى فـرمـایـد: (انـکم ان رضیتم بالقضاء طابت عیشکم وفزتم بالغناء; اگـر بـه مـقـدرات حتمى راضى شدید, زندگى شما شیرین و گوارا مى شود و از غنا برخوردار مى گردید.) لـسـوفـان و روان شـنـاسان نیز به این اصل مهم تاکید کرده اند; ویـلیام جیمز مى گوید: (حوادث را آن طورى که هست بپذیرید و خود را آمـاده سـازیـد کـه هـمان طور قبولش کنید, زیرا پذیرش آن چه اتـفـاق مى افتد اولین قدم در مغلوب کردن نتایج مصایب و بدبختى هـا است).
البته این توصیه ها در پاره اى از موارد با توجه به تـفـاوت روحـیـه افـراد کم و بیش اثر مثبت دارد, ولى هرگز بدون پـشـتـوانـه ایـمان و مذهب در برخورد با حوادث سنگین و دردناک, افـکار پریشان و آشفته آرام نمى گیرد.
کسى که متکى به منطق دین اسـت, در نـظـام آفـریـنش هیچ چیز جز اراده خداوند را موثر نمى دانـد و مـعـتـقد است که رنج هاى خارج از اختیار انسان از جانب پـروردگـار مهربان و براى تطهیر قلب و ارتقاى درجه مقدر گردیده اسـت.
از ایـن رو هـرگـز اجازه نمى دهد که مصایب و مشکلات, قدرت روحـى او را فـلـج نماید و در هر شرایطى کشتى وجودش را به ساحل آرامـش و صـفـا مـى رسـاند.
در روایت است که امام باقر(ع) براى عـیادت از جابر بن عبدالله انصارى به منزل ایشان تشریف بردند و از حـال وى جویا شدند.
جابر گفت: حالتى یافته ام که پیرى را بر جــوانـى و بـیـمارى را بـر تـن درستى و مرگ را بر زندگى ترجیح مى دهم.
حضرت فـرمـودند: اما ما خاندان پیامبر چنین نیستیم; اگر خداوند بـیـمارى یا تن درستى, جوانى یا پیرى, مرگ یا زندگى را براى ما اراده فرماید, از دل و جان مى پذیریم.
باباطاهر مى گوید: یکى درد و یکى درمان پسندد یکى وصل و یکى هجران پسندد من از درمان و درد و وصل و هجران پسندم آن چه را جانان پسندد به راستى چه عنصرى جز ایمان مى توانست بانوى قهرمان کربلا, حضرت زیـنـب(ع) را در بـرابر انبوه مصیبت ها چنین مقاوم سازد, آن جا کـه مى گوید: (ما رایت الا جمیلا; جز زیبایى ندیده ام).
آرامش و وقـار و تـسلط زینب(س) بر روح و کلمات خود آن چنان بود که گویا هیچ اتفاقى نیفتاده است.
اسـتاد مطهرى یکى از آثار ایمان مذهبى را آرامش خاطر مى داند و مـى گوید: (انسان فطرتا جویاى سعادت خویش است.
از تصور وصول به سـعادت, غرق در مسرت مى گردد و از فکر یک آینده شوم و مقرون به مـحـرومیت لرزه بر اندامش مى افتد, سخت دچار دلهره و اضطراب مى گـردد.
آن چـه مـایه سعادت انسان مى گردد.
دو چیز است: 1ـ تلاش 2ـ اطـمـینان به شرایط محیط موفقیت یک دانش آموز معلول دو چیزاسـت : سـعـى و تـلاش خـودش[ و] دیـگر مسـاعدت و آمـادگـى محیط مدرسه و تـشـویـق و تـرغـیب و تقدیر اولیاى مدرسه.
یک دانش آموز ساعى و کـوشـا اگـر به محیطى که در آن جا درس مى خواند و معلمى که آخر سـال نـمـره مـى دهـد اعتماد نداشته باشد و نگران یک رفتار غیر عـادلانـه بـاشد, در تمام ایام سال دلهره و اضطراب سراپاى وجودش را مى گیرد.
امـا تکلیف انسان با خودش روشن است و از این ناحیه اضطرابى[ به او] دسـت نـمـى دهـد, زیـرا اضطراب از شک و تردید پدید مى آید.
انـسـان دربـاره آن چه مربوط به خودش است شک و تردید ندارد; آن چـه کـه انـسـان را بـه اضطراب و نگرانى مى کشاند و آدمى تکلیف خـودش را دربـاره او روشـن نـمـى بـیند, جهان است; آیا کار خوب فـایده دارد؟
آیا صداقت و امانت بیهوده است؟
آیا با همه تلاش ها و انـجـام وظـیـفـه هـا, پایان کار محرومیت است؟
این جا است که دلـهـره و اضـطـراب در مـهیب ترین شکل ها رخ مى نماید[ .در این مـواقـع] ایمان مذهبى به حکم این که به انسان که یک طرف معامله است نسبت به جهان که طرف دیگر معامله است, اعتماد و اطمینان مى بـخـشـد, دلهره و نگرانى نسبت به رفتار جهان را در برابر انسان زایل مى سازد و به جاى آن به او آرامش خاطر مى دهد.) ثـمـر نـرسـیدن تلاش ها در زندگى چه بسا ممکن است انسان را براى هـمیشه از پیروزى نهایى مایوس گرداند, اما دعا چون بارقه امیدى اسـت کـه در کانون دل انسان مى درخشد و ابرهاى یاس و اضطراب را از آسـمـان دل کنار مى زند, دعاکننده خود را با قدرتى مرتبط مى بـیـنـد کـه مـشکل و آسان براى او مطرح نیست و گشودن بن بست ها بـراى او کـاملا فراهم و میسر است.
این امیدوارى که از دعا برمى خـیزد همانند خون تازه اى در شریان هاى جان آدمى جارى مى شود و او را از نـگـرانى نجات مى دهد.
در سایه دعا و مناجات با خدا و تـوجه به مبدا هستى احساس پوچى و بیهودگى از بین مى رود.
شواهد و قـرایـن نـشـان مـى دهـد که حجم مشکلات روانى با پیش رفت تمدن صـنـعتى افزایش چشم گیرى پیدا کرده است و گویا این امور به قول الـکـسیس کارل: (کفاره اى است که ما باید در ازاى تمدن صنعتى و تـغـیـیـراتـى کـه در طرز زندگى ما داده است, ادا کنیم)15.
دیل کـارنـگـى پـس از ارائه آمارى از آمریکا که به طور متوسط هر سى وپـنج دقیقه یک نفر انتحار مى کند و هر دو دقیقه یک نفر دیوانه مـى شـود, مى گوید: (اگر مردم از تسکین خاطر و آرامشى که دین و عبادت به آدمى مى بخشد نصیبى داشتند, ممکن بود از اغلب این به خودکشى ها و بسیارى از دیوانگى ها جلوگیرى کرد.) بـر ایـن اسـاس در روایات اسلامى از دعا به عنوان سپر و سلاح یاد شـده است.
على(ع) مى فرماید: (الدعاء ترس المومن; دعا سپر مومن اسـت).17 رسـول گـرامـى اسـلام(ص) نـیـز مى فرماید: (الدعاء سلاح المومن; دعا سلاح مومن است.) بـدیـهى است که سپر و اسلحه از ابزارهاى دفاعى انسان است و دعا بـه عـنـوان سـلاحـى برنده در برابر شداید و سختى ها و ناملایمات زنـدگى و سپرى نفوذناپذیر در مقابل هجوم گسترده مشکلات تلقى شده اسـت.
امـروزه روان پزشکى به این امر مهم پى برده و به قول دیل کارنگى: (روان پزشکى همان چیزهایى را تعلیم مى دهد که پیامبران تـعلیم مى دادند, چون پزشکان روحى دریافته اند که دعا و نماز و داشـتـن یـک ایمان محکم به دین, نگرانى, تشویش, هیجان و ترس را کـه مـوجـب بـیم بیش ترى از ناخوشى هاى ما است, برطرف مى سازد.
یـکـى از پیشوایان علم مزبور مى گوید: (کسى که حقیقتا معتقد به مذهب است, هرگز گرفتار امراض عصبى نخواهد شد).
الـکـسـیـس کـارل, جـراح دانشمند و فیزیولوژیست محقق فرانسوى و گـیـرنـده بزرگ ترین افتخار علمى جهان یعنى جایزه نوبل در مورد دعـا مـطـالـب سـودمندى دارد, او در مقاله اى مى نویسد: (دعا و نـمـاز قـوى تـریـن نـیـرویى است که انسان مى تواند تولید کند; نـیـرویـى اسـت کـه چـون قوه جاذبه به زمین وجود حقیقى و خارجى داد).20 و در جـاى دیگر مى گوید: (نیایش را نباید با مردفین هم ردیـف دانـسـت, زیرا نیایش در همین حال که آرامش را پدید آورده اسـت بـه طـور کـامـل و صحیحى در فعالیت هاى مغزى انسان یک نوع شـگـفـتـگـى و انبساط باطنى و گاه قهرمانى و دلاورى را تحریک مى کـنـد).
گاندى که پس از بودا بزرگ ترین پیشواى هندوستان بود, مـى گـفت: (اگر دعا و نماز نبود, من مدت ها قبل دیوانه و مجنون شده بودم).
دیـل کـارنگى مى گوید: (دعا کردن سه احتیاج اصلى روان شناسى را کـه هـمـه کـس اعـم از مومن و مشرک در آن سهیم است, برآورده مى کند: الـف) در مـوقع دعا کردن آن چیزهایى را که باعث زحمت و ناراحتى مـا شده است بر زبان جارى مى سازیم; دعا کردن همان عمل یادداشت کردن روى کاغذ را انجام مى دهد.
ب) هـنـگام دعا کردن این احساس به ما دست مى دهد که یک شریک غم پـیدا کرده ایم و تنها نیستیم.
تمام پزشکان روان شناس تایید مى کـنـند که وقتى ما گرفتار هیجان و غم هاى فشرده در سینه و تالم روحـى هـستیم, براى معالجه لازم است مشکلات و گرفتارى هاى خود را بـراى کسى بگوییم و به اصطلاح درد دل خود را خالى کنیم.
وقتى که مـا نمى توانیم به هیچ کس دیگر بگوییم, همیشه مى توانیم خداوند را محرم اسرار خود قرار دهیم.
ج) دعا کردن انسان را وادار به کار مى کند).
وقـتـى انـسان بتواند در تمامى حالات و لحظات با خداى خود راز و نـیـاز کـند و دردها و نگرانى هایش را به او عرضه دارد و از او در غـلـبـه بر مشکلات مدد بجوید, بدون شک از تنهایى بیرون خواهد آمـد.
کسى که با ذکر و دعا دامنه ارتباط خود را گسترش داده, مى تـوانـد در مـقابل مصایب زندگى آرامش لازم را کسب کند و با تکیه بـر خـداوند به نقطه اطمینانى نایل گردد.
شاید هیچ یک از مکاتب الـهـى بـه انـدازه مـکتب تشیع مشحون از ادعیه غنى و انسان ساز نـبـاشد; دعاهایى که حاصل آن سبکى روح و تصفیه دل است.
گریه که یـکـى از وسایل بسیار مهم در تلطیف روح به شمار مى آید, در متن بـرخـى از ایـن ادعیه وجود دارد.
اشک حکایت از نوعى ارتباط غیر کـلامـى با خدا دارد.
بر این اساس امام سجاد(ع) عشق به معبود را آرام بخش دل ها و شفابخش دردها مى داند و مى گوید: (فانت لاغیرک مـرادى...
فـى مـنـاجـاتک روحى و راحتى وعندک دواء علتى و شفاء غـلـتـى; تـویـى مقصودم...
مناجات با تو فرح و آرامش خاطر من و دواى مرض و شفاى قلب سوزانم است.) دعا انسان را به انقطاع الى الله و عدم وابستگى به تعلقات مادى سـوق مـى دهد و همین امر در مهار بسیارى از مشکلات روحى که ناشى از حـرص و دل بـسـتگى به دنیا است, موثر است.
بر این اساس امام راحـل(ره) در سـخـنـان خـود به نقش مهم دعا در تقویت روح انسان اشـاره مـى کـردنـد و مـى فرمودند: (این دعاها است که به تعبیر بـعـضـى از مـشـایخ ما قرآن صاعدند.
مى فرمودند که: قرآن, قرآن نـازل اسـت; آمـده اسـت به طرف پایین و دعا از پایین به بالا مى رود, ایـن قـرآن صـاعد است...
این ادعیه با یک زبان خاصى که در دعـاها هست, این ها این انسان را دستش را مى گیرد و مى بردش به بـالا, آن بـالایى که من و شما نمى توانیم بفهمیم, اهلش هستند...
این دعاهایى که در ماه ها هست, در روزها هست, خصوصا در ماه رجب و شـعبان و ماه مبارک رمضان, این ها انسان را هم چو تقویت روحى مـى کـند و هم چو راه را براى انسان باز مى کند و نورافکن است, بـراى ایـن کـه این بشر را از این ظلمت ها بیرون بیاورد و وارد نور بکند که معجزه آسا است.)