نقش آب در امور تشریعی و معنوی
فقیهان شیعه، مجموعه علم فقه رابه سه بخش کلی تقسیم می نمایندکه شامل عبادات،معاملات وسیاسات می گردد.
بخش اول بیشترمتضمن اعمال ورفتاری است که میان انسان وخالق وجود دارد وگسترده ترین بخش فقه می باشد.
درابتدا وسرآغاز بخش عبادات ، فقیهان کتاب طهارت را مطرح می کنند وبه بررسی احکام( میاه) یعنی آب ها می پردازند ومباحثی چون آب مطلق ،جاری ،کر،قلیل وآب چاه وچشمه وآب مضاف وتغییرصفات داده وامثال آن مطرح می شود که این خود نشان دهنده اهمیت این موضوع می باشد ومی توان گفت مدخل وسرآغازمباحث فقهی با روشنی وطراوت آب شادابی می یا بد.
یکی ازبخش های مهم کتاب طهارت، بحث اقسام طهارت است که دارای دو تقسیم بندی کلی است.
◄ طهارت مائیه
◄ طهارت ترابیه
یعنی طهارت باآب وخاک ؛ چون این دوازعمده ترین مطهرا ت وپاک کنندگان می باشند، درمقام استدلال برای طهارت آب به آیه شریفه ذیل اشاره می شود
وهوالذی ارسل الریاح بشرا بین یدی رحمته وانزلنا من السما ماء طهورا
او کسی است که بادها رابشارتگرانی پیش ازرحمتش فرستاده وازآسمان آبی پاک کننده نازل کردیم.
کلمه طهوربروزن فعول است واین وزن معنای اسم آلت دارد.
(طهور) یعنی ( مایطهربه) ، هرچه باآن تطهیر وطهارت به عمل می آید یعنی سبب وعامل طهارت یعنی خداوند آب راعامل وابزاراصلی طهارت قرار داده است یاآن که می فرماید:
...
وینزل علیکم من السماءماء لیطهرکم به ویذهب عنکم رجزالشیطان ولیربط علی قلوبکم ویثبت به الاقدام
...
وآبی ازآسمان برایتان فرستاد، تا شما را با آن پاک کند؛ وپلیدی شیطان را ازشما دور سازد؛ ودلهایتان رامحکم وگامها را با آن استوار دارد.
دراین آیه نیزبه نقش پاکیزگی وطهارت بخشی آب توام با تاکید اشاره می شود.
ازسویی دیگر همان گونه که می دانیم متکامل ترین عبادتی که درتمام ادیان الهی روح همه عبادت ها است، نماز (صلاه) می باشد.
عبادتی که رکن اصلی دینداری وراهکارعمده ارتباط خلق وخالق است.
سیر وسلوکی که به تمام پیامبران الهی وپیروان ایشان تکلیف شده است معیارپذیرش وعدم پذیرش دیگراعمال نیز معرفی گردیده است: فان قبلت قبل ماسواها وان ردت ردما سواها اگرنمازپذیرفته شود بقیه اعمال هم پذیرفته می شود واگرنمازمردود باشد بقیه اعمال نیزمردود است .
حال جالب این است که اولین واساسی ترین مقدمه وورود یه نمازتحصیل طهارت است ووظیفه اول مسلمان برای اقامه نماز وضوگرفتن می باشد که خداوند می فرماید: یاایهاالذین امنوا اذا قمتم الی الصلاه فاغسلوا وجوهکم وایدیکم الی المرافق وامسحوا بروسکم وارجلکم الی الکعبین......
ای کسانی که ایمان آوردید!
هنگامیکه به نمازمی ایستید صورت ودستها را تا آرنج بشویید؛ وسروپاها را تا مفصل {= برآمدگی پشت پا } مسح کنید.......
خداوند دراین آیه قدم اول برپایی نمازرا انجام وضو معرفی می کند یعنی این عبادت عظیم ومهم که رکن اصلی وعمود دین محسوب می شود، مدخلش آب وطهارت با آب است وگویا برای ارتباط با خداوند به وسیله نمازهم حاجت به شادابی وطراوت بخشی این پدیده عظیم واین نعمت بزرگ الهی است.
براساس این آیه اصل آب است ؛ اما ازجهت آن که دین اسلام ، شریعت وآیینی دارای سماحت وسهولت است،اگرچنانچه آب نایاب باشد، بدل آن معرفی می شود که خاک وتیمم برای ورود به نماز می باشد.
دریکی دیگرازآیات قرآن کریم خداوند درشمار پاداش وتفضل برای انسان های ثابت قدم وراسخ درصراط مستقیم وراه حق وهدایت ازنعمت هایی که برایشان ارزانی می کند، نعمت آب را برمی شمارد وچنین می فرماید: والوا استقاموا علی الطریقه لا سقینهم ماء غدقا واینکه اگرآنها{= جن وانس} درراه (ایمان) استقامت ورزند، با آب فروان سیرابشان می کنیم.
این مورد جایی است که خداوند خود ساقی است وبه پاس رنج تشنگی وتعب پیمودن مسیردشوار حقیقت واستقامت برآن ،کام پویندگان سختکوش را سیراب می کند.
این چنین اجر ومزدی حاکی ازارزش وجایگاه فوق العاده این ماده حیاتی است.
به عنوان سخن پایانی ، ذکراین نکته راخالی ازلطف نمی دانم که درآداب افطاررمضان وماه صیام ودردستورا ت ائمه معصومین توصیه گردیده که افطار خود را با شیرینی وخرما قراردهید وروزه را باچنین ماکولاتی باز نمایید وآنگاه توصیه می گردد اگرچنین مواد غذایی ای موجود نبود ، با آب افطارنمایید؛ زیرا درآب طهارت وقداست وجود دارد.
عن الباقرقال(علیه السلام): افطرعلی الحلوفان لم تجده فافطرعلی الماءفان الماء طهور حضرت باقر(علیه السلام) فرمودند: با شیرینی افطارکنید واگرشیرینی نیافتید پس با آب افطارنمایید زیرا آب پاک وپاکیزه کننده است.
همچنین ازامیرالمومنین علی(علیه السلام) نقل شده است که هرگاه امام به آب نگاه می افکند، می فرمود: الحمد لله الذی جعل الماء طهورا ولم یجعله نجسا سپاس ازآن خداوندی است که آب را پاکیزه قرار داده وآن را نجس نیافرید.
حضرت علی(علیه السلام) درآیینه آب وصافی آن لطف ونعمت عظیم الهی را مشاهده می کند وبرآن خداوند آفریینده آب را سپاس می گذارد.
نمازباران: درفقه پس ازبحث طهارت، مبحث وکتاب صلاه ونمازشروع می گردد.
دراهمیت نمازهمین کافی است که بدانیم نمازروح جاودان تمام شرایع وتوصیه موکدهمه رسولان وحی ورهبران بزرگ الهی است.
شمیم دلنوازنمازاست که خوشترین آهنگ عبادی درطول تاریخ عبودیت بوده وهمچنان جان های سرگردان ومضطرب آدمیان باپلکان انس نمازتا عرش الهی صعود می نماید.
درمبحث نمازنیز گذشته ازآن که شروع وورودیه آن،همان گونه که بیان شد، درارتباط با آب است؛ مشاهده می شود که ازانواع نمازهایی که دراسلام معرفی شده ، نمازی درارتباط مستقیم با پدیده آب وباران وجود دارد، صلاه الاستسقا، یعنی نمازطلب باران.
این نمازدراسلام دارای سابقه ای از عصر نبوت است وپیامبراکرم (صلی الله علیه و اله) واهل بیت عصمت هرگاه که دشواری ها و تنگناها برمردم هجوم می آورد وفقدان آب وباران مشکل سازمی شد؛ دست نیاز به سوی حضرت بی نیاز می گشادند وبه مصلی پا می نهادند وازنردبان نماز به سوی باران رحمت الهی حرکت می کردند.
این جا وبه عنوان نمونه دوحدیث دراین خصوص مطرح می شود: ◄ قال ابوجعفر(علیه السلام): کان رسول (ص) یصلی الاستسقا رکعتین ویستسقی وهوقاعد حضرت باقر (علیه السلام) فرمودند: رسول خدا همیشه دورکعت نمازطلب باران می خواند و(پس ازنماز) می نشست وطلب باران می نمود.
◄ عن ابی عبدالله (علیه السلام) قال: اتی قوم رسول الله(ص) فقالوا له ان بلا دنا قد قحطت فادع الله یرسل السما علینا فامررسول (صلی الله علیه و اله) با لمنبرفاخرج واجتمع الناس فصعد رسول الله (صلی الله علیه و اله) ودعا وامرالناس ان یومنوا حضرت صادق(علیه السلام) فرمودند: گروهی نزد رسول خدا آمدند وبه اوگفتند که سرزمینهای ما دچارقحطی شده است، از خداوند بخواه که باران رحمت را برما بباراند.
رسول خدا دستور فرمود تا منبری نهادند(ازشجر) ، بروی آمد ومردم را جمع نمود، برفراز منبررفت ودعا به نزول باران نمودوفرمان داد تا مردم آمین گویند.
پاکی وطهارت این پدیده حیاتی روح بخش است که سبب می شود تا برای نزولش ازدرب خانه نمازوارد شد وبی شک پیوند نمازوآب موجب می گردد تا هاله ای ازقداست ومعنویت فرح انگیزی پیرامون آب را فرا گیرد.
از زیباترین وپرشکوه ترین صحنه هایی که تاریخ شاهد برگزاری چنین نماز پربرکتی بوده، صحنه برپایی نمازباران حضرت ثامن الحجج علی بن موسی الرضا(علیه السلام) درمرو بود که درتاریخ انعکاس جاودانی دارد.
باران واستغفار: یکی از مباحث دقیق وبسیارمهمی که درقرآن ومعارف اسلامی دیده می شود، مساله ارتباط تکوین وتشریع یا همان شریعت وطبیعت است؛ دو کتابی که نگارنده آن دو، کلک شیرین سلک خداوندی است وبه همین خاطردرصفحات مختلف این دوکتاب الهی همگونی وهماهنگی خاص دیده می شود.
بدیهی است فرصت ومجال این نوشتاراز تحمل این بحث لطیف که حاجتمند نظری دقیق وتامل جدی است، خارج می باشد.
یکی ازمواردی که خداوند بدون ابهام وبا صراحت وشفافیت کامل وبدون حاجت به تاویل وتامل ازارتباط تشریع وتکوین پرده برمی دارد ، آیاتی درسوره نوح است که مرتبط با این موضوع می باشد.
فقلت استغفروا ربکم انه کان غفارا * یرسل السماء علیکم مدرارا * ویمدد کم باموال وبنین ویجعل لکم جنات ویجعل لکم انهارا به آنها گفتیم : ازپرودگارخویش آمرزش بطلبید که اوبسیارآمرزنده است،* تا بارانهای پربرکت آسمان راپی درپی برشما فرستد،* وشما را با اموال وفرزندان فروان کمک کند وباغهای سرسبز ونهرهای جاری دراختیارتان قرار دهد.
دراین آیات مشاهده می شود که نوح ، این پیامبربزرگ الهی ، مردم را به استغفار وطلب مغفرت ورجوع به خداوند مهربان دعوت می نما ید وصفت غفار بودن خدا را شاهد می گیرد که اگرمردم به سوی اوبرگردند وسمت وحرکت خود را به طرف پرودگارشان معطوف نمایند؛ خداوند متقابلا باران سرشار ونزولات آسمانی را برایشان هدیه می کند ودرامورمادی نیزامداد ویاریشان خواهد نمود.
نکته بسیار زیبایی که دراین آیه شریفه وجود دارد،همان باران سرشارومنظم وکثیرالخیر می باشد که بارتابی ازغفاریت و بخشندگی الهی معرفی وبیان می گرددولطف خداوند درلطافت آب تجلی می یابدوازسویی به این صفت مهم نیزاشاره می شود که اسرار نهفته ای درپس پرده ارتباط انسان با طبیعت وپدیده ها وامکانات آن وجود دارد ومتذکر می گردد که یکی از راههای برخورداری و تنعم ازمواهب طبیعی الهی واز آن جمله آب ، بازگشت ورجوع به سوی خداوند خالق ومدبرهستی می باشد؛ حقیقتی که درقرآن بارها بدان اشاره شده است، مانندآیه شریفه: ولوان اهل القری امنوا واتقوا لفتحنا علیهم برکات من السماءوالارض ولکن کذبوا فاخذنا هم بما کانوا یکسبون واگراهل شهرها وآبادیها، ایمان می آوردند وتقوی پیشه می کردند، برکات آسمان وزمین را برآنها می گشودیم؛ ولی ( آنها حق را) تکذیب کردند؛ ماهم آنان را به کیفر اعمالشان مجازات کردیم.
درپایان این مبحث جایگاه آب درارتباط معنوی انسان وگذرآب به کوی شریعت مناسب است برای طراوت بخشی بیشتربه خطبه بسیارزیبای امیرالمومنین علی(علیه السلام) که با عنوان ( فی الاستسقاء) ، ( درطلب باران وآب) درنهج البلاغه موجود است وحاوی تذکرات بسیارزیبا ولطیف وبیان حقایق مهمی دراین خصوص می باشد، اشاره شود تا چنانچه اگردرپاره ای ازاذهان ابهامی دراین مساله وجود دارد، با نورانیت کلام امام زدوده گردد.
بدانید زمینی که شما را برپشت خود می برد، وآسمانی که برشما سایه می گسترد، پرودگار شما را فرمانبردارند.
وبرکت آن دوبرشما نه ازراه دلسوزی است ، ونه به خاطرجستن نزدیکی ،ونه به امید خیری است که از شما دارند، بلکه به سود شما مامور شدند وگردن نهادند، وبرای مصلحت شما برپاشان داشتند، وایستادند.
خدا بندگان خود را به کیفرکارهای زشت آنان، مبتلا سازد به کاهش میوه درختان وبه نباریدن باران، وبستن گنجینه های خیربه روی ایشان ، تا توبه خواه توبه کند، ومعصیت کاردل از معصیت بکند، وپند گیرنده پند بپذیرد، وبازدارنده ، راه نافرمانی را بربندگان بگیرد.
وخداآمرزش خواستن را وسیله پیوسته داشتن روزی برروزی خواران قرارداده است، وموجب رحمت برآفریدگان ، وفرموده است: استغفروا ربکم انه کان غفارا یرسل السماء علیکم مدرارا ویمددکم باموال وبنین .
پس خدا بیامرزد کسی را که پیشبازتوبه رود، وازگناهانش بخشش طلبد، پیش ازآنکه مرگش برسد.
بارخدایا!
ما به سوی توآمدیم، ازخانه ها که درآن بودیم وازچادرها که درآن می غنودیم، درحالی که جانوران دربانگ وخروش بودند وکودکان درفریاد وجوش.
بار خدایا!
خواستاران آمرزش توایم وامیدواران نعمت وبخشش توایم.
ازعذابت ترسانیم، وازکیفرت ، هراسان.
خدایا!
مارا ازباران- رحمتت- سیراب کن !
وازجمله نومیدانمان مگردان!
وبه قحط سا لی مان ممیران!
وبرما مگیربدانچه کردند بی خردانمان، ای بخشنده ترازهمه بخشندگان.
ما به سوی تو بیرون شده ایم، وازآنچه برتوپوشیده نیست به تو شکایت آوردیم ، واین هنگامی است که سختی های طاقت فرسا ما را بیچاره کرده، وتنگسالی وبی بارانی به ستوه مان آورده.
پیشامدهای سخت به ناتوانی مان کشانده، وفتنه های دشوارکاردرا به استخوان رسانده.
خدایا ازتومی خواهیم ما را نومید بازمگردانی ، ونادلخواه ازدرگاهت نرانی، وما را به گناهانمان مگیری ، وبه کردارمان کیفرمدهی.
باران رحمت خودرا برما بباران.
وبرکت خویش برما بگستران، و روزی ورحمتت رابه ما رسان، وما را آب ده ازبارانی سودرسان، سیراب کننده ورویاننده گیاهان، که آنچه خشک شده برویاند، وآنچه مرده است زنده گرداند.
فراخی نعمت آن بسیار، میوه اش افزون وبی شمار، که زمین های پست راسیراب کند وبه دره ها سیل افکند.
درختان را برگ آرد، ونرخها را ارزان دارد.
همانا، توبرهرچیزکه خواهی توانایی.
از کتاب زلال آب در آئینه وحی نوشته دکتر محمد علی انصاری