آیا دیوانگان هم درعالم ذر بوده اند؟
نگاهی گذرابه عالم (ذر)موطن عهد ومیثاق آدمیان
کم هستند افرادی که با شنیدن نام عالم ذربرای لحظاتی سکوت اختیار نکنند در مقابل سوالاتی از قبیل اینکه (عالم ذر) کجا وچه زمان بوده؟مخاطبان چه کسانی بوده اند؟آیامشرک وکافر ودیوانه ومجنون نیز پاسخ گفته اند ؟عقیده مکاتب وفرقه ها درباره این عالم چیست؟
تاکنون بارها این جملات راکه انسان به طور فطری موحد است ویا انسان ذاتاً و فطرتا به خدای یگانه اعتقاد دارد شنیده اید اما آیا به همان اندازه به عمق این جملات وعلت گفتن آنها فکر کرده اید؟
برخی می گویند علت این گفته وجملات شاید این باشد که انسان دربحرانی ترین لحظات مثلاً در حال غرق شدن درمیان امواج سهمگین اقیانوسی خشن درآن لحظات تنها از نیرویی فراتر وقدرتمندتراز نیروهای انسانی ،یاری می طلبد وامید نجاتش به موجودی بزرگتر وعظیم تر از خود وهمنوعانش است،بنابراین او براساس فطرت پاک خود آن نیروی بزرگ تر وآن موجود عظیم تر را قبول دارد وتأیید می کند وآن نیرو همان خداست یعنی زمانی که از همه نیروها وعوامل مادی نا امید است به یک عامل قوی غیر مادی امید دارد.
اگر بخواهیم مستند ومستدل سخن بگوییم باید دلایلی قانع کننده بیاوریم.
اولین منبع ومرجع برای ما مسلمانان کتاب دینی وآسمانی مان قرآن است،به سراغ این معجزه الهی می رویم .
یکی ازآیاتی که مسأله توحید فطری را دربردارد و دلالت می کند که انسان دریک موطنی شاهد وحدانیت حق بوده و ربوبیت خدا رامشاهده کرده وبه طوری که قابل غفلت ونسیان نیست این آیه کریمه است:
«واذ اخذ ربک من بنی آدم من ظهورهم ذریتهم واشهدهم علی انفسهم الست بربکم قالوا بلی شهدنا ان تقولوا یوم القیامه انا کنا نحن هذا
«واذ اخذ ربک من بنی آدم من ظهورهم ذریتهم واشهدهم علی انفسهم الست بربکم قالوا بلی شهدنا ان تقولوا یوم القیامه انا کنا نحن هذا غافلین اوتقولوا انما اشرک آباؤنا من قبل وکنا ذریه من بعدهم افتهلکنا بما فعل المبطلون»1 وای رسول ما به یاد آر (وخلق را متذکر ساز)هنگامی که خدای تو از پشت فرزندان آدم ذریه آنها را برگرفت وآنها را برخود گواه ساخت که آیا من پروردگار شما نیستم همه گفتند بلی ما به خدایی تو گواهی می دهیم که دیگردرروزقیامت نگویید ما از این واقعه غافل بودیم یا آن که نگویید که چون منحصراً پدران ما به دین شرک بودند وما هم فرزندان بعد از آنها بودیم آیا به عمل زشت اهل باطل ما را به هلاکت خواهی رسانید.؟
درتفسیرآیات مذکور مسأله پیمان گرفتن ازنوع بشر بر ربوبیت پروردگار را ذکر می کند وخود ازدقیق ترین آیات قرآنی از حیث معنا وزیباترین آیات قرآنی از نظراسلوب ونظم است .
در این آیه مبارکه کلمه «اخذ»آمده که به معنا ی گرفتن چیزی از چیزدیگر است که مستلزم جدایی اولی از دومی است به نحوی که مستقل از دومی باشد وخداوند بعد از جمله «واذ اخذ ربک من بنی آدم » که تنها جدایی مأخوذ را از مأخوذ منه می رساند.
وجمله «من ظهورهم» را اضافه می کند تا دلالت برنوع جدایی واین که اخذ از نوع اخذ مقداری از ماده بوده به طوری که چیزی ازصورت مابقی ماده ناقص نشده واستقلال وتمامیت خود را از دست نداده است.
فرزند را از پشت پدر و مادرگرفته وآن را که تا کنون جزئی از آنان بوده موجودی مستقل وتمام عیار گردانیده واز پشت این فرزند نیز فرزند دیگری را اخذ کرده وهمچنان تا آنجا که اخذ تمام شود وهر یک مستقل از دیگری برای هر فردی نفسی مستقل درست شود تا سود وزیان عاید خودش گردد واین مفادی است که از جمله «واذ اخذ ربک من آدم من ظهورهم ذریتهم» استفاده می شود که اگر فرموده بود «و اذ اخذ ربک من بنی آدم ذریتهم» و یا می فرمود «نشربنی آدم» کلام مبهم می ماند ودرادامه جمله «اشهد علی انفسهم» دلالت برفعل دیگر خدا دارد که پس ازجدا ساختن ابناء بشر هر فردی را گواه خودش گرفت.
کلمه «اشهاد» به معنای برهرچیزی گواه حاضر کردن و نشان دادن حقیقت آن است تا گواه وحقیقت آن چیز را از نزدیک وبه حس خود درک نموده ودرموقع شهادت به آنچه دیده شهادت می دهد واین که فرمود «الست بربکم» بیان آن چیزی است که باید به آن شهادت داد وجمله «بلی شهدنا» اعتراف انسانهاست به اینکه ما این مطلب را شاهد بودیم.2 از حضرت صادق (علیه السلام)درتفسیر این آیه حدیثی واردشده که فرمود : « آن میثاق گرفته شده بود برآن ها برای خداوند به ربوبیت وبرای پیامبرانش به نبوت وبرای امیر المؤمنین وائمه به امامت.
پس فرمود خداوند: آیا نیستم پروردگا رشماو(نیست )محمد (صلی الله علیه وآله ) پیامبر شما وعلی امام شما و(نیستند )ائمه هدایت کنند گان شما ؟پس گفتند چرا پس فرمود خداوند «شهدنا ان تقولوا یوم القیامه» یعنی برای اینکه نگویید روز قیامت ما از این غافل بودیم وتا آخر حدیث شریف...» وازامام باقر (علیه السلام) روایت است: «بیرون آورد از پشت آدم ذریه اش را تا روز قیامت ،پس بیرون آمد مثل ذر.
پس نفس خود را به آنها شناساند ونمایاند واگر نبود آن،هیچ کس پروردگارش را نمی شناخت و فرمود حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه وآله ) هرمولودی متولد می شود برفطرت یعنی بر معرفت به این که خداوند عز وجل خالق اوست این چنین است فرمایش او.» اما این که چرا به آن عالم، عالم ذر گفته اند نظرات مختلفی بیان شده که عمده آنها براین باورند که چون فرزندان آدم درآن عالم به شکل ذره های پراکنده بودند (عالم ذر )گفته اند وبرخی بیان داشته اند چون این میثاق درآن عالم از ذریه آدم گرفته شده عالم ذر گفته اند.
اما این که این ایمان واعتراف به ربوبیت خدا در چه زمانی ،کجا وبه چه دلیل انجام شده مسأله ای است که هنوز به طور کامل پاسخ داده نشده است وبسیاری از مجهولات دست نخورده باقی مانده اند،آنچه از تفاسیر ظاهری مربوط به این آیات بر می آید این است که در زمانی پس از خلقت آدم ابو البشر خداوند تمامی فرزندان آدم را که از اول دنیا تا به آخر حیات خواهند یافت در عالمی به نام عالم ذر خلق کرده واین میثاق را از ایشان گرفته است وآنها را به صلب آدم باز گردانیده ،تا هر کدام در زمان تعیین شده حیات گیرند ودر دنیا معیشت کنند.
در عالم ذر میثاق گیرنده خدا بود و میثاق دهنده انسان وشاهد برآن خود انسان تا روز قیامت که روز احتجاج است نگوید که من در غفلت بودم ودر پاسخ به این سؤال که چرا کافر شدی، نگوید من از ربوبیت تو وعبودیت خودم غافل بودم .
از همه پیمان گرفت تا اتمام حجت برآدمیان باشد ؟
اگر گفته شود چرا ما اقرار عالم ذر را به خاطر نداریم گوییم احوال کودکی وشیر خوارگی خود را نیز به یاد نداریم این دلیل برنبودن فطرت نیست .
شاید بتوان گفت این حوادث فراموش نشده اند بلکه فقط به ضمیر ناخود آگاه ذهن ما سپرده شده اند وبه همین جهت است که به طور فطری معرفت بر یگانگی خدا ونبوت پیامبر (صلی الله علیه وآله ) و ولایت علی (علیه السلام ) داریم چون این پیامی است که دائماً از جانب ضمیر ناخودآگاه ذهن ما در وجودمان طنین انداز می شود و غیرمستقیم به ما متذکر می شود امام صادق (علیه السلام ) در جواب ابوبصیرکه ازامام درمورد مکان ومحل وقوع عالم ذر سؤال کرد فرمودند :« خداوند ذریه را طوری آفرید که سوال و جواب از او صحیح و ممکن باشد» و حضرت تعیین مکانی نکرد.3 درکشف الاسرار آمده که مکان آن میان مکه وطائف است،عده ای گفته اند در بهشت بوده اگرچه تعیین مکانی برای عالم ذر ممکن نیست اما آنچه از روایات دیگر بر می آید می توان این حدس را زد که مکان آن همان جایی است که صحرای محشر و قیامت درآن برپا خواهد شد .
چون درروایات مربوطه اشاره به وجودبهشت وجهنم شده ونیز گفته شده برگشت به همان جا است ومعنای برگشت این است که ابتدا درجایی بوده وسپس به همان مکان باز می گردد.
مخاطبان خدا در (عهد الست )ذرات با شعوریعنی انسانها بودند .وهر موجودی مورد خطاب قرار نگرفت بلکه انسان مکلف عاقل .ومی خواهد به شکل ذره ای باشد یا بدنی تمام داشته باشد .
آیا مشرکان وکافران هم پاسخ بلی را گفته اند ؟
روایات دراین زمینه اشاره دارد به اخذ میثاق از بنی آدم در عالم ذر اما نه به یک شکل .
برخی با قلب وزبان وبرخی تنها با زبان ،وکافران آنهایی هستند که تنها بلی گفتند ودراین دنیا هم آن معرفت را فرامو ش کردند وکافر شدند.4 دیوانگان ومجنونها چطور؟
آنها هم درآن عالم به سؤال خدا پاسخ داده اند چون در اصل خلقت خداوند نقص وکاستی وجود ندارد .
اینها دراین دنیا به خاطربرخی عوامل مادی (اشکالات ژنتیکی ،حوادث فیزیکی و...) دچار نقصان عقلی شدند ولی درآن عالم آنها هم دارای شعور ودرک سؤال خدا بوده اند .
مکاتب وفرقه هایی که این عالم را خواب وخیال وتمثیل می دانند محدودند ودلائل محکمی ندارند .
نظر شیعه وفرقه امامیه براین است که چنین عالمی وجود داشته وصحت این ادعا هم روایاتی است که ازائمه (علیهم السلام ) در این زمینه بیان شده است اما این که چرا فراموش کردیم درواقع فراموشی به شکل کامل نیست ، بلکه همه آدمها به طور فطری اعتقاد به توحید خدا ونبوت پیامبر (صلی الله علیه وآله ) دارند وشایداین احتمال وجود داشته باشد که حوادث آن عالم به ضمیر نا خود آگاه ما فرستاده شد ه وهمیشه ندایی در درون ما طنین انداز است که یگانگی خدارا برای ما یاد آور میشود واین همان انعکاس حوادث عالم ذراست وچون همه ما حوادث دوران شیرخوارگی را به یاد نداریم، آیامی توانیم بگوییم که آن دوران وجود نداشته است ؟البته که نه ،پس فراموش کردن تمام حوادث آن عالم ،دلیل محکم ومنطقی وعاقلانه برای رد وانکار آن نیست .
تفسیرهای ارائه شده در مورد آیه مورد بحث هم مبین این مطالب است و ادله تمام آنها هم محکم ومتقن اند وبه ظاهر هیچ شکی در اصل وجود این عالم نیست .
وجیهه سادات فر زین شمیم نرجس15 پاورقی: 1.
سوره اعراف ،173-172 2.
تفسیر المیزان ،ج8ص404ـ400 3.
تفسیر المیزان ،جلد 8،ص425 4.
تلخیص از رساله عالم ذر،ص12