دانلود مقاله ادبیات داستانی ایران

روند تحول ادبیات معاصر ایران ، بارها ، به علت های گوناگون اجتماعی _ فرهنگی ، قطع شده و پس از یک دوره فترت با دیگر با حرکتی تازه آغاز شده است .

برای ارایه گزارشی به هم پیوسته از این تاریخ گسسته صد ساله ، نویسندگان را در سه نسل می توان دسته بندی کرد : پیشگامان ، نسل میانه ، نوخیزان آنچه ادبیات هر نسل را متفاوت با ادبیات نسل پیش میکند، تغییر نحوه نگاه به زندگی و طرز تلقی از وظیفه ادبیات است.

رد این تغییرات را می توان در رمان ها و مجموعه داستانهای یک قرن اخیر از 1274 تا 1377 .ش.

دنبال کرد
پیشگامان : از 1274 تا 1320 ش
از قصه های منظوم ادبیات متقدم از قبیل شاهنامه فردوسی و مثنوی مولوی که بگذریم ، داستان های منثور فراوانی داشته ایم : از سمک عیار تا امیر ارسلان .

اما برخلاف حکایت کوتاه که جایگاه والایی در سنت ادبی ایران داشت ، این داستان ها ی بلند هیچ گاه جدی گرفته نشدند و در حاشیه نظام ادبی مسلط ماندند و به ندرت به درجه ادبی بودن رسیدند .

اما تاثیر آنها را ، به هنگام دگردیسی حکایت بلند و سنتی ایرانی به رمان اروپایی احساس می کنیم.

نخستین رمان نویسان ایرانی از نظر شکل بخشیدن به حوادث رمان حول محور سفر و شیوه شخصیت پردازی از داستان ها ی بلند منثور، تاثیر پذیرفته اند .

آثاری که اینان نوشتند ثمره برخورد تجدد با جامعه ای سنتی است ؛ برخوردی که موجد بحران نظام سیاسی و اجتماعی می شود و شکل گرفتن روشنفکرانی را در پی دارد که ضوابط جدیدی برای اصلاح جامعه پیشنهاد می کنند .

در درون این تحولات اجتماعی و سیاسی است که شکلهای جدید ادبی و در درجه اول رمان رشد می کنند .

رمان، زاده بحرانی است که بین شکل های خلق شده برای دنیایی در شرف فروپاشی و نابودی ، و شکل های تازه ای که پاسخگوی وضع جدیدند پدید می آید.

اما مهم ترین عواملی که زمینه های مادی پیدایش رمان فارسی را فراهم آورد صنعت چاپ و مطبوعات بود .

رجال اصلاح طلبی مانند عباس میرزا قاجار پس از شکست ایرانیان در جنگ با روس ها به خود آمدند و دریافتند که آینده کشور بستگی به دست یابی به علوم جدید دارد .

به همین منظور محصلاتی به فرنگ اعزام شدند.

آنان در بازگشت به میهن ماشین های چاپ را به ارمغان آوردند و امکان پیدایش روزنامه ها و کتابها را فراهم ساختند.

همچنین با ترجمه متون علمی تاریخی و ادبی ، دریچه تازه ای رو به جهان گشودند و دسترسی به متون تازه و شناخت فرهنگ غرب را آسان کردند.
چاپ، با تکثیر آثار آن ها از انحصار اشراف در آورد و به میان مردم برد .

اما مهم ترین خدمت آن را باید در پیدایش مطبوعات دانست.

مطبوعات ، با ساده کردن نثر در دگرگون سازی مفهوم ادبیات تاثیر گذاردند و به شکل گیری تفکر انتقادی یاری کردند .

نشریاتی چون اختر ( چاپ استانبول ) و حبل المتین ( چاپ کلکته ) هم پایگاه و تکیه گاه نویسندگان نخستین متون داستانی جدید فارسی بودند و هم محلی برای تجربه کردن شیوه های تازه نگارش نویسندگانی چون دهخدا و جمال زاده نیز با نوشتن برای مطبوعات کار ادبی خود را آغاز کردند .مطبوعات نثر را ساده، و آماده به کار گرفته شدن در توصیفها و مکالمات کردند، و مترجمان شکل تازه رمان را در معرض دید ایرانیان قرار دادند .
چاپ، با تکثیر آثار آن ها از انحصار اشراف در آورد و به میان مردم برد .

نشریاتی چون اختر ( چاپ استانبول ) و حبل المتین ( چاپ کلکته ) هم پایگاه و تکیه گاه نویسندگان نخستین متون داستانی جدید فارسی بودند و هم محلی برای تجربه کردن شیوه های تازه نگارش نویسندگانی چون دهخدا و جمال زاده نیز با نوشتن برای مطبوعات کار ادبی خود را آغاز کردند .مطبوعات نثر را ساده، و آماده به کار گرفته شدن در توصیفها و مکالمات کردند، و مترجمان شکل تازه رمان را در معرض دید ایرانیان قرار دادند .

بحث رمان نویسی در ایران اول بار به سال 1250 ش.

در نامه میرزا فتحعلی آخوندزاده به میرزا آقا تبریزی مطرح شد .

او فن رمان را متضمن فواید ملت و مرغوب طبایع خوانندگان دانسته بود و به دو ویژگی رمان، آموزندگی و سرگرم کنندگی، اشاره کرده بود آن گاه مترجمان نخستین رمان های اروپایی در عصر قاجار در مقدمه هایی که بر ترجمه های خود نوشتند، کوشیدند تا با تعریف نوع ادبی جدید رمان آن را به نظام ادبی ایران وارد کنند.

ترجمه داستان تاریخی _ انتقادی آخوندزاده ( 1191_1257ش ) موسوم به ستارگان فریب خورده حکایت یوسف شاه در 1253 ش.

فارسی منتشر شد.

نویسنده از ورای داستانی که در عصر صفوی رخ می دهد ، خرافه پرستی ، بی قانونی و ستم چیرگی بر ایران عصر قاجار را توصیف می کند و راه چاره را در تشکیل مجلس مشورتی از دانایان ملت می داند.

اما هنوز شرایط برای آفرینش این نحوه بیان جدیـد ادبـی ایـران فراهم نشـده بـود و رمـان در حـد یـک انـدیشه وجود داشت.

دو دهه گذشت، تا اینکه در 1274 ش حاج زین العابدین مراغه ای ( 1218 – 1290 ش ) تاجر مشروطه خواه مقیم استانبول نخستین شبه رمان فارسی را با نام سیاحتنامه ابراهیم بیک نوشت.

تجسم واقع گرایانه زندگی ایرانیان، میهن پرستی عمیق و انتقاد از همه جوانب جامعه ایرانی، جلد اول این رمان سه جلدی را به صورت نمونه گویایی از واقع گرایی پرشور در دوره مشروطه در آورده است.

مراغه ای نوع ادبی متعارف زمانه سفرنامه نویسی را به صورتی تخیلی برای بیان نظریات اجتماعی _ سیاسی خود به کار گرفت .

در پی او عبدالرحیم طالبوف ( 1213 – 1289 ش ) در مسالک المحسنین ( 1284 ش ) و میرزا حبیب اصفهانی(1311- 1251ق ) در ترجمه آزاد و خلاق خود از سرگذشت حاجی بابا ( 1284 ش ) اثر جیمز موریه (1780 – 1849 م ) نیز از نوع ادبی سفرنامه ای بهره گرفتند.

ساخت سفرنامه ای شیوه مناسبی برای نشان دادن خصلتهای شخصیت دوران به شمار می آید ؛ قهرمان داستان از عزلت به در می آید و با گشت و گذار در پهنه جامعه نابههنجاریها را می بیند و با مقایسه آنها با نظام زندگی ممالک پیشرفته لزوم تغییر آنها را گوشزد میکند.

نویسندگان عصر مشروطه بیشتر به نقش اجتماعی ادبیات توجه داشتند و برای ساختار ادبی و زیبایی شناسی رمان اعتباری قایل نبودند.

داستانهایشان به اقتضای شرایط انقلابی بیشتر از آنکه جنبه تخیلی داشته باشد نقد اجتماعی و خطابه در مدح عدالت و آزادی بود.

رمان فارسی حول درگیری قهرمان با نظام حاکم بر جامعه شکل می گیرد و این ویژگی عصری است که طبقه متوسط از وضع خود آگاه می شود، مفهوم ملت اهمیت می یابد و به فرد فرد انسان ها توجه می شود .

رمان در زمانه ورود فرد عادی به عرصه رویدادهای تاریخی و معنی یافتن هستی او یکی از مهم ترین گونه های ادبی را تشکیل می دهد.

بنیاد زیبایی شناسی جامعه ما با این تحول به کلی زیر و رو شده است ؛ یعنی از آن زیبا شناسی محدود و محلی که روبه گذشته ها و حفظ سنتها داشت به زیبایی شناسی جهانی و نامحدود که رو به جهان آینده و رویدادهای غیر مترقبه و ناشناخته دارد تغییر ماهیت داده است.

در سال های پس از مشروطیت شاهد پیدایش رمان تاریخی رمان اجتماعی و داستان کوتاه هستیم.

رمان تاریخی نوع مطرح ادبی سالهای شکست انقلاب مشروطه و جستجوی منجیهای پرقدرت برای برقراری امنیت اجتماعی است نویسنده رویگردان از ناملایمات زمانه عظمت را در شکوه برباد رفته ایران باستان جستجو میکند.

رمان تاریخی ریشه در کار فکری کسانی دارد که در مسیر جریان به خود آیی ناشی از انقلاب مشروطه در جهت کشف تاریخ ملی کوشیدند.

از جمله این کسان میرزا آقا خان کرمانی(1270 _ 1314 ق ) است که تاریخ ایران باستان را با نام آیینه اسکندری ( 1285 ش ) نوشت.

کوششهای مترجمان رمانهای اروپایی مانند محمد طاهر میرزا مترجم رمانهای الکساندر دوما را نیز نباید نادیده گرفت .

ترجمه بعضی از این گونه رمانها رشته تازه ای از ادبیات تاریخی اروپا را شناساند و اتفاقا با مذاق مردم ما خوب جور در می آمد نویسندگان رمانهای تاریخی در بند افسانه های تاریخی و ادبیات گذشته بودند و به جای تصویر واقع گرایانه یک دوره مشخص از تاریخ به عنوان زمینه ماجراهای مهیج عشقی و رزمی استفاده می کردند .

نخستین رمان از این نوع را محمد باقر میرزا خسروی ( 1226 – 1298 ش )با نام شمس و طغرا ( 1287 ش) در سه جلد درباره هجوم مغولان به ایران نوشت.

موسی نثری ( 1260 _1332 ش ) در رمان عشق و سلطنت ( 1295 ش ) به فتوحات کوروش پرداخت.

میرزا حسن خان بدیع ( 1251 _ 1316 ش ) نیز سرگذشت کوروش را دستمایه رمانی با نام داستان باستان ( 1299 ش ) کرد.

میرزا عبدالحسین صنعتی زاده کرمانی ( 1275 – 1352 ش) رمان دامگستران یا انتقام خواهان مزدک ( 1299 و 1304 ش ) را درباره آخرین سالهای سلطنت ساسانیان و درگیری های آنان با مزدکیان و اعراب نوشت.

از دیگر آثار او مانی نقاش ( 1305 ش ) و سلحشور ( 1312 ش ) است.

حیدر علی کمالی ( 1248 – 1315 ش )رمان های موجوزتر و رمانتیک تری نوشت.

او در مظالم ترکان خاتون ( 1306 ش ) حمله مغول به ایران را تصویر کرد و در لازیکا (1310 ش ) توصیفی به فارسی سره از جنگهای ایرانیان و رومیان ارایه داد.

در میان نویسندگان رمان های تاریخی کار علی اصغر رحیم زاده صفوی ( 1273 – 1338 ش ) به سبب وارد کردن نوعی افسانه علمی در رمان تاریخی قابل ذکر است : شهربانو ( 1310 ش ) نادرشاه ( 1310 ش ) محمد حسین رکن زاده (1278 _ 1352ش ) در دلیران تنگستانی ( 1310 ش ) به مضمونی معاصر پرداخت و مبارزات مردم جنوب با استعمارگران انگلیسی را وصف کرد.

گرایشهای ملی گرایانه که از حمایت حکومت رضاشاه نیز برخوردار بود، آن چنان گسترشی یافت که حتی نویسندگانی از قبیل صادق هدایت و بزرگ علوی را نیز به نوشتن داستان های تاریخی ترغیب کرد.

از دیگر رمان های تاریخی این دوره می توان به آثار زیر اشاره کرد : پهلوان زند ( 1312 ش) نوشته علی شیراز پور پرتو معروف به شین پرتو.

( 1286 – 1376 ش ) عشق و ادب ( 1313 ش )، اثر میرزا محمد علی خان آزاد ( 1258 – 1324 ش ) ، یعقوب لیث ( 1315 ش ) ، به قلم یحیی قریب.

پیامبر ( 1316 ش ) ، اثر زین العابدین رهنما ( 1272 – 1368 ش ) آشیانه عقاب ( 1318 ش )، نوشته زین العبدین مؤتمن ( متولد 1293 ش) رمان اجتماعی نوع ادبی دیگری که سالهای 1300 ش پدید آمد رمان اجتماعی است.

این نوع رمان از نظر ساختار تفاوت چندانی با رمان تاریخی ندارد و تنها به دلیل پرداختن به ماجراها و شخصیتهای معاصر از آنها متمایز می شود.

شخصیتهای معاصری از قبیل کارمندان و زنان بر صحنه ظاهر می شوند و ماجراهای غم انگیزی را از سر می گذرانند که نشانه ای از دشوارییهای زندگی شهری در آستانه ورود جامعه به روزگار نو است .

رمان تهران مخوف ( 1303 ش ) نوشته مرتضی مشفق کاظمی ( 1281 – 1356 ش ) ، اثری راهگشا در این زمینه بود .

نویسنده ، ضمن بازگویی داستان عشق ناکام پسری فقیر به دختری اشرافی تصویرهای روشنی از وضع محلات، قهوه خانه ها، اماکن فساد، راهها و چاپارخانه های عرض راه ، مسافرت با گاری و درشکه و واگن شهری ، لباسها و اندیشه ها در دوران کودتای 1299 ش به دست می دهد.

مشفق کاظمی ، که از پایه گذاران انجمن تجددخواه ایران جوان ( 1301 ش ) بود ، توجه خاصی به وضع اسفناک زنان از طریق تصویر کردن روسی خانه ها ، نشان داد .

نویسندگان متعددی از سبک ادبی و شیوه برخورد او با مسئله زن تقلید کردند که از میان آنان، کار احمد علی خداداده تیموری در رمانهای روز سیاه کارگر ( 1305 ش ) و روز سیاه رعیت ( 1306 ش ) ارزش بیشتری دارد .

او کوشید تا بر اساس مشاهدات خویش، و نه الگو برداری از رمانهای احساساتی، تصویری عینی از زندگی زنان روستایی و شهرستانی، در سالهای جابهجایی حکومت قاجار به حکومت پهلوی ، ارایه کند .

عباس خلیلی ( 1272 _1350 ش ) در روزگار سیاه ( 1303 ش ) ، انتقام (1304 ش ) و اسرار شب ( 1305 ش ) یحیی دولت آبادی ( 1241_1318 ش ) ربیع انصاری ( متولد 1283 ش ) در جنایات بشر با آدم فروشان قرن بیستم(1308 ش) ، محمد مسعود ( 1280 – 1326 ش ) در تفریحات شب ( 1311 ش ) در تلاش معاش (1312 ش ) و اشرف مخلوقات ( 1313 ش ) ، محمد حجازی ( 1279 – 1352 ش ) در هما ( 1307 ش ) ، زیبا ( 1312 ش ) ، جهانگیر خلیلی ( 1288 – 1318 ش ) در من هم گریه کرده ام(1311 ش ) نیز در این نوع ادبی طبع آزمایی کرده اند زیبایی محمد حجازی را می توان بهترین رمان اجتماعی عصر رضا شاه دانست.

نویسنده ، در این اثر ، گزارشی واقع گرایانه از سیـر حوادث و روانشناسی اجتـماعی سال های 1290 ش به دست می دهد و حرکت جامعه ای سنتی به سوی تجدد و شهرنشینی را توصیف می کند.

او می کوشد تا رابطه ای با زمان و واقعیت برقرار کند و اعمال شخصیتها را متکی بر محیط رشد آنها پیش برد و درونمایه عمده زمانه خود، چالش تجدد با سنت را به شکل مسئله زن مطرح کند.

داستان کوتاه با وجود پدید آمدن رمان های تاریخی و اجتماعی ، نثر معاصر همچنان شاخه ای نورسته در سایه درخت تناور ادبیات کهن ایرانی بود .

با پیدایش داستانهای کوتاه جمال زاده ، هدایت و علوی ، نثر معاصر گام در راهی نهاد که هویت ویژه آن را تعیین می کرد.

سید محمد علی جمال زاده ( 1271 – 1376 ش ) نخستین مجموعه داستان واقع گرایانه ایرانی را با نام یکی بود و یکی نبود ( 1300 ش ) ، نوشت .

او در هر داستان ، با نثر شیرین ، به تصویر یک تیپ اجتماعی پرداخت و کهنه پرستی و رخوت اجتماعی را با طنزی سرشار از غم توصیف کرد.

منتقدان (دیباچه) این کتاب را بیانیه نثر نوین فارسی دانسته اند .

جمال زاده در آن از نویسندگان ایرانی می خواهد که با زبانی ساده و همه فهم به نوشتن رمان و داستان کوتاه روی آورند تا به دموکراسی ادبی، که مکمل دموکراسی سیاسی است جامه عمل بپوشند.

پیش از او میرزا حبیب اصفهانی و علی اکبر دهخدا (1258-1335 ش ) در قطعه های داستانی که از سال 1286ش تحت عنوان چرند و پرند، در روزنامه صوراسرافیل می نوشت، در آثار خود زبان و اصطلاحات عامیانه به کار می بردند.

از آنان که هم زمان با جمال زاده، داستان کوتاه نوشته اند می توان از حسن مقدم (1274-1304ش)، سعید نفیسی (1274-1345ش) و کریم کشاورز (1279-1365ش) نام برد .

نویسنده ای به نام یوسف عمو، پیش از اینان طی سال های 1288-1289ش در روزنامه خیرالکلام 47 حکایت کوتاه نوشت، اما داستان کوتاه با آثار صادق هدایت(1330_ 1281ش) در فرهنگ ایران جایگاه واقعی خود را یافت و به تدریج یکی از شاخه های اصلی ادبیات معاصر شد.

هدایت کوتاه که با ادبیات جدید اروپا آشنا بود در زنده به گور (1309ش)، سه قطره خون (1311ش)، سایه روشن(1312ش)، علویه خانم (1312ش) و وغوغ ساهاب (1313ش) که زندگی عامه مردم را با اصطلاحات خود آنان به همان خوبی ترسیم کرد که هزار توی ذهنیات روشنفکران سرخورده و هراسان را با رمان مشهور او بوف کور (1315ش).

ادبیات معاصر از مرحله نوشتن (رمانس) های تاریخی و اجتماعی در می آید و پا به عرصه رمان می نهد .

هدایت برخوردی انتقادی با نظام اجتماعی و هنری زمانه خود دارد در حد هنجارهای ادبی رایج نمی ماند و مبدع سبکی تازه می شود تا این زمان، رمان وسیله ای برای سفرنامه نویسی یا خطابه و پند و اندرز بود.

اما هدایت به زیبایی شناسی رمان به عنوان یک شکل مستقل ادبی اهمیت بخشید بزرگ علوی (1282_1375ش) که دانش آموخته آلمان بود در بازگشت به میهن به حلقه یاران هدایت (گروه ربعه) پیوست، نخستین مجموعه داستان او چمدان (1313ش)، به همان اندازه از رمانتیسم آلمانی تاثیر پذیرفته است که از آثار هدایت، علوی، مثل هدایت با نشان دادن تناقضات درونی شخصیتها، گزارش های ساده جمال زاده را تا حد داستان روان شناختی ارتقا داد.

اما به سبب پیوستن به گروه تقی ارانی و نوشتن برای مجله مادی مذهبی دنیا (1312ش) در سال 1316ش دستگیر و زندانی شد .

پس از سقوط رضاشاه علوی از بند رست و با نوشتن ورق پاره های زندان (1320ش) و پنجاه و سه نفر (1321ش)، پایه گذار (ادبیات زندان) در ایران شد .

نسل میانه از 1320 تا 1357ش پس از سقوط رضاشاه و بازشدن درها به روی اندیشه های گوناگون سیاسی و فرهنگی، ادبیات متنوعی شکل گرفت.

از سویی با افزوده شدن بر تعداد نشریات هفتگی، پاورقی نویسی به دوران اوج خود رسید.

پاورقی نویسان توانستند با تعلیق های حساب شده داستان هایشان خوانندگان را در اشتیاق دانستن بقیه ماجرا نگه دارند.

حسی مسرور(1267-1347ش) رمان پنج جلدی ده نفر قزلباش (1335ش) را درباره دور صفویه نوشت .

حسینقلی مستعان (1283-1362ش) داستان تاریخی رابعه و داستان های عاشقانه شهرآشوب و آفت (1334-1336ش) را پدید آورد .

ابراهیم مدرسی (1297-1368ش) رمان هایی از قبیل: پنجه خونین، پیک اجل و عشق و انتقام نوشت.

ام زمانی آشتیانی (1294-1368ش) رمان های به هم پیوسته دلشاد خاتون و زیبای مخوف را در 12000 صفحه به شکل جزوه های هفتگی منتشر کرد از معروف ترین پاورقی های اجتماعی این دوره می توان باشرف ها (1325ش) نوشته عماد عصار (1276-1336ش) را نام برد.

در سالهای پس از کودتای 28 مرداد 1332ش پاورقی های تاریخی _ عشقی شاپور آرین نژاد نویسنده ده مرد رشید (1335ش)، حمزه سردادور (1275-1349ش)، جواد فاضل (1293-1340ش)، احمد ناظر زاده کرمانی (1296-1355ش)، صدرالدین الهی و ذبیح اله منصوری (1274-1365ش) صفحات مجلات پرشمارگان هفتگی را پر می کردند اما پاورقی نویسی، شاخه های دیگری هم یافت مثل داستان فکاهی اسمال در نیویورک (1334ش)، اثر حسین مدنی (متولد 1305ش)، یادداشتهای اجتماعی _ انتقادی تحصیلکرده ها (1334ش)، از مشفق همدانی (متولد 1291 ش) نیمه راه بهشت (1332ش) و آتش های نهفته (1339ش) اثر سعید نفیسی، عشق و سیاست یا سقوط یک استاد ( 1328ش) نوشته قاسم لاربن (متولد 1293ش) و سیصد ضربه شلاق (1331ش) اثر محمود دژکام (متولد 1296ش) دهه 1340ش را می توان پایان دوران رونق پاورقی نویسی دانست.

مجموعه های تلویزیونی و فیلم های سینمایی بخش عمده ای از خوانندگان رمانهای سرگرم کننده را جذب می کنند.

خوانندگان فهیم تر نیز، مجلاتی چون کتاب هفته را جانشین جزوه های هفتگی می کنند البته بعدها و امروز هم پاورقی نوشته می شود اما این نوع ادبی جایگاهی را که در دهه های 1320 و 330 ش داشت از دست داده و به انتهای صحنه ادبی رانده شده است.

گرایشهای نوین ادبی دهه 1320ش فضاهای رشد خود را در ماهنامه های روشنفکرانه ای از قبیل سخن، مردم، پیام نو و جز آنها یافتند.

داستان نویسی تنوعی درخور یافت و علی دشتی (1274-1360ش) نویسنده فتنه (1324ش) داستانهای عشقی _ روانی در بیان نفسانیات زنان اشرافی می نوشت جعفر شریعتمداری (درویش)(متولد 1302ش) نویسنده کعبه (1324ش) همین شیوه را به شکلی عرفانی تر ادامه داد.

پایگاه داستانهای سورئالیستی و تخیلی، مجله خروس جنگی (1329-1330ش) بود که غلامحسین غریب(1302 _1383ش) در آن قلم می زد .

اما نویسندگان دیگری هم پیرو این مشی بودند کاظم تینا(1308-1369ش) نویسنده آفتاب بی غروب (1332ش) و احمد شاملو(1304-1379ش) نویسنده زن پشت در مفرغی(1329ش)، داستانهایی هم از نویسندگان زیر منتشر می شود : محمود اعتماد زاده به آذین (متولد 1293ش) نویسنده دختر رعیت (1331ش)، سیمین دانشور(متولد1300ش)، رسول پرویزی (1298-1356ش) نویسنده شلوارهای وصله دار(1336ش)، ابوالقاسم پاینده (1287-1363ش) نویسنده در سینمای زندگی (1337ش).

پایگاه عمده ترین گرایش ادبی واقع گرایی سایت زده نشریات حزب توده بود.

گرایش ادبی واقع گرایانه به ویژه پس از برگزاری نخستین کنگره نویسندگان ایرانی (1325ش) بر حیات ادبی تفوق یافت.

قطعنامه کنگره تحت تاثیر اندیشه های فاطمه سیاح و احسان طبری بر لزوم برنامه ریزی برای هدایت ادبیات به راه رئالیسم تاکید کرد و از نویسندگان خواست در راه خدمت به توده مردم قلم زنند تاثیر این دید در داستان های تمثیلی هدایت در ولنگاری (323ش)، و حاجی آقا (1324ش)، محسوس است .

نویسندگان نشریات حزبی از قبیل محمدعلی افراشته (1287 _ 1338ش) علی مستوفی (احمدصادق) 1306-1365ش داستانهایی انتقادی، با ارزش ادبی ناچیز نوشتند.

اما برجسته ترین نویسنده این جریان، بزرگ علوی با رمان چشمهایش (1331ش) و مجموعه داستان نامه ها (1330ش) است او در رمان خود تهران خفقان زده عصر رضاشاه را محور کار قرار می دهد اما در اصل به یک ماجرای عاشقانه رمانتیک در طرحی جستجوگرانه می پردازد که یادآور هیجان و تعلیق داستانهای پلیسی است.

صادق هدایت پس از سگ ولگرد (1321ش) داستانهای حاجی اقا و توپ مرواری و رساله پیام کافکا (1327ش) را در ضدیت با جلوه های مادی و معنوی اقتدار نوشت.

محمد علی جمال زاده سکوت بیست ساله خود را شکست و یکی پس از دیگری آثاری منتشر کرد و در تمامی آنها به ناکامی تاثر آور انسانی پاکدل در مصاف با تعصب و سنت به صورتی خاطره ای پرداخت : دارالمجانین(1320 ش)، راه آب نامه (1326ش) سروته یک کرباس(1335ش)، شاهکار (1337ش).

در همین دوران نسل تازه ای از نویسندگان داستان کوتاه پدید آمد که شخصیت های اصلی آن صادق چوبک، جلال آل احمد و ابراهیم گلستان بودند.

اینان متاثر از ادبیات رئالیستی امریکا به نثر و ساختمان داستان توجهی جدی داشتند.

صادق چوبک( 01295-1377ش) آدم های مطرود پایین ترین لایه های اجتماعی را به داستانهایش راه داد و کوشید تا با تولید دیگر بار، لحن آنها شخصیت و راه و روش زندگیشان را به نمایش بگذارند.

داستانهای دو مجموعه خیمه شب بازی (1324ش)، و انتری که لوطیش مرده بود (1328ش) از لحاظ فضاسازی و نمایش روابط شخصیتها از ورای گفتگوهای زنده و طبیعی از آثار خواندنی ادبیات ایران بشمار می آیند.

چوبک پس از رمان تنگسیر (1342ش)، رمان سنگ صبور (1345ش) را به شکلی نوگرایانه نوشت و دو مجموعه چراغ آخر (1344ش) و روز اول قبر(1344ش) را منتشر کرد.

جلال آل احمد (1302-1348ش)، نخستین داستانهای خود، دید و بازدید (1324ش) از رنجی که می بریم( 1326ش)، سه تار (1327ش)، و زن زیادی (1331ش) را از نظرگاه آدمی بیگانه از جمع نوشت که در مرز بین اعتقاد و بی اعتقادی معلق است.

ستوده ترین داستان بلندش مدیر مدرسه (1337ش)، را درباره مدیری از نسل شکست خورده از کودتا نوشت که پناهی آرام می جوید و نمی یابد .

نثر شتابناک و محاوره ای خاص آل احمد که در نویسندگان هم دوره اش تاثیر بخشید از همین داستان رخ می نماید.

آل احمد آنگاه رمانهای نون والقلم (1340ش) و نفرین زمین (1346ش) را تحت تاثیر غرب زدگی (1341ش) نوشت، کتابی که او را به عنوان نظریه پرداز بازگشت به سنتها و اصالتهای بومی و مذهبی معرفی کرد.

گلستان، (متولد 1301ش) متاثر از نویسندگانی چون همینگوی و فاکنر،از صناعت داستان نو برای نوشتن آثارش بهره گرفت داستان های آذر ماه آخر پاییز (1328ش) و شکارسایه (1334ش) را در توصیف سرگردانی روشنفکرانی نوشت که آرمانهایی را که به آنها دل بسته بودند پوچ می یابند و در پیدا کردن راه دلخواه سرگردان می شوند در مجموعه جوی و دیوار و تشنه (1346ش)، موسیقی درونی کلمات در پدید آوردن نثری متناسب با موضوع نقشی بسزا دارد.

کتاب مد و مه (1348ش)، که در بردارنده زیباترین داستانهای خاطره ای گلستان است او را به عنوان شاعر تنهایی در داستان نویسی ایران معرفی می کند.

در سالهای پس از کودتای سال 1332ش نویسندگان از سیاست پرهیز کردند و دردهای جاودانه بشری مثل عشق و انزوا و مرگ را در ساختاری دینی _ اسطوره ای مطرح کردند از جمله تقی مدرسی (1311-1376ش)، رمان عاشقانه یکلیا وتنهایی او (1334ش) را براساس قصه های تورات نوشت، بهرام صادقی (1315-1363ش) در رمان ملکوت (1340ش) ترکیب دلپذیری از زندگی واقعی و مفاهیم فراطبیعی ارایه داد.

او در داستانهای واقع گرایانه سنگر و قمقمه های خالی (1349ش)، دیدی تلخ و طنزآمیز و حساسیتی تکان دهنده نسبت به زندگی را، با شناخت دقیق از نوع ادبی داستان نو در می آمیزد هنر او در آن است که روال مالوف زندگی را از چنان زاویه ای نشان می داد که غیرطبیعی بودن آن آشکار می شد.

در میان مهمترین نویسندگانی که کار خود را در این دوره آغاز میکنند می توان از غلامحسین ساعدی، منوچهر صفا (غ.داوود)، نادر ابراهیمی، محمود کیانوش، احمد محمود و بهمن فردوسی نام برد.

در سالهای 1340تا 1357ش توجه به انحطاط فرهنگ و زندگی اهل قلم را به نگرش انتقادی نسبت به شبه مدرنیسم چیره بر جامعه و یافتن راه حل های بومی وا می دارد.

بازگشت به خویش و سنت ها برای ضدیت با تجدد ترویج شده از بالا زمینه را برای رشد جریان های مذهبی_ عرفانی شریعتی و آل احمد، آماده می کند.

داستان های بلند محمود دولت آبادی (متولد 1319ش)، آوسنه بابا سبحان(1347ش)، گاواره بان (1350ش) و سفر (1351ش)، حول مضمون شناسایی محیط روستایی و بازیابی خانه پدری نوشته شده است.

ساختار داستانهای هوشنگ گلشیری (1316-1379ش)، شازده احتجاب(1348ش)، و بره گمشده راعی(1356ش)، براساس جستجوی هویت فردی _ اسطوره ای خویش در فضایی ترس زده و رو به زوال شکل می گیرد.

نویسندگانی از قبیل سیمین دانشور و احمد محمود (1310-1381ش) در رمانهای سووشون 1348ش) و همسایه ها (1353ش)، بخش هایی از تاریخ معاصر را توصیف می کنند که تفسیرهای رسمی خواستار فراموشی آن است.

بازیابی زمانهای از دست رفته بنمایه آخرین آثار علوی، چوبک و گلستان را نیز تشکیل می دهد.

آثاری که در این دوره پدید می آید از حیث کمی و کیفی قابل توجه است به طوری که می توان این سالها را مرحله گذر از آثار تجربی آغازین به ادبیاتی کمابیش شکل گرفته تلقی کرد .

شکوفایی ادبیات معاصر از سویی ناشی از دگرگونی های اجتماعی دهه 1340 ش رشد جامعه شهری و گروه های روشنفکری و از سوی دیگر نتیجه مسدود شدن راه فعالیتهای حزبی و سیاسی است.

در سالهای 1320 _1330ش بیشتر توان روشنفکران، صرف کارهای مطبوعاتی و حزبی می شد در این دوره، این توان به سوی خلاقیتهای ادبی و هنری جریان می یابد.

این خلاقیتها در شاخه های گوناگون تجلی می یابد از جمله می توان به شکل گیری گروهی از زنان نویسنده اشاره کرد که در آثار حدیث نفس گونه خود، زندگی درونی پرمایه ای را به نمایش می گذارند.

مهشید امیرشاهی، گلی ترقی، شهرنوش پارسی پور، میهن بهرامی، غزاله علیزاده و نیز سیمین دانشور که شاهکار خود را در این دوره منتشر کرد.

ادبیات روستایی و اقلیمی به عنوان نشانه ای از تلاش روشنفکران برای راهیابی به درون روستاها، پیوند با خلق و جستجوی هویت بومی، رشدی چشمگیر داشت.

گزارشهای روستایی فراوانی در ج نگهای شهرستانی و مجلاتی از قبیل خوشه (دوره احمد شاملو) و فردوسی به چاپ رسید که از میان پدید آورندگان آنها چند نویسنده سر برآوردند : سید حسین میرکاظمی ( متولد 1321ش)، منوچهر شفیانی (1319 - 1346ش)، امین فقیری (متولد 1323ش) نویسنده دهکده پرملال (1347 ش)، و بهرام حیدری، نویسندگانی چون صمد بهرنگی (1318-1347ش)، محمود دولت آبادی، بهروز دهقانی و علی اشرف درویشیان ( متولد 1320ش)، نویسنده آبشوران (1354ش)، که مشکلات روستا را به شکلی ملموس تر مطرح کردند.

همدردی با مردم بی چیز و احساس معترضانه ای که درباره عدم رعایت عدالت اجتماعی دارند مشخص کننده کار آنهاست.

غلامحسین ساعدی(1314 _ 1364ش) داستان نویس بزرگی است که از راز فضاهای روستایی برای آفرینش رئالیسم وهمناک خود بهره می جوید .

او در عزاداران بیل(1343ش)، وقایع عادی روستا را با اعتقادات کابوسناک مردمی بدوی در می آمیزد و فضایی جادویی و نامتعارف می سازد در واهمه های بی نام و نشان (1346ش)، فقر و جنون دهقانان کنده شده از زمین، روشنفکران آرمان باخته و ولگردان حاشیه نشین را توصیف می کند.

در ترس و لرز (1347ش)، زندگی بدرنشینان جنوب را در چنان فضای شگفتی روایت میکند که پیشتاز سبکی می شود که در زمان ما به رئالیسم جادویی شهرت یافته است.

رمان توپ(1348ش)، وصفی از روستاهای آذربایجان در دوره انقلاب مشروطه است.

ساعدی در گور و گهواره (1350ش)،پنهان داشته ترین فضاحت های زندگی شهری امروز را عیان می کند.

ویژگی های اقتصادی فرهنگی و طبیعی خوزستان سبب رشد ادبیات اقلیم گرایانه در آنجا شد .

احمد محمود، در غریبه ها(1350ش)، و پسرک بومی (1350ش)، مسعود میناوری، ناصر تقوایی (متولد 1320ش)، در تابستان همان سال (1348ش)، ناصر موذن و نسیم خاکسار (متولد 1322ش)، را می توان از میان نویسندگان جنوب نام برد در میان نویسندگان شمال کشور اکبر رادی، محمود طیاری، احمد مسعودی، ابراهیم رهبر، مجید دانش آراسته، آثار خواندنی تری نوشته اند.

اما سالهای 1340-1357 ش دوره توسعه مناسبات سرمایه داری و رشد شهرهای بزرگ بود.

نویسندگان متعددی به نوشتن رمان، حماسه زندگی بورژوایی روی آوردند.

جمال میرصادقی(متولد 1312ش) در رمانهای درازنای شب (1349 ش)، و شبچراغ (1355ش)، و چند مجموعه داستان کوتاه، ضمن توصیف زندگی مردم محلات سنتی جنوب شهر و یادآوری خاطرات دوران کودکی، فسادهای زندگی شهری و بی عدالتی های اجتماعی را تقبیح می کند، بر آثار میرصادقی احساسات غلبه دارد.

اما مشخصه داستانهای فریدون تنکابنی (متولد 1316ش)، طنزی اعتراضی است ویژگی داستانهای نادر ابراهیمی (متولد 1315ش)، بینش اخلاقی و نثری خوش آهنگ و آکنده از جملات قصار است.

علی محمد افغانی و...

(متولد 1304ش) در شوهر آهو خانم (1340ش)، جعفر شهری (1293-1378ش) در شکر تلخ (1347ش)، بهمن شعله ور(متولد 1320ش) در سفر شب (1346ش)، زکریا هاشمی (1315ش) در طوطی (1348ش)، رضا دانشور(متولد 1327ش) در نماز میت(1350ش)، ایرج پزشکزاد (متولد 1306ش) در رمان طنزآمیز دایی جان ناپلئون (1351ش)، بهمن فردوسی (متولد 1312 ش ) در شب یک شب دو (1353ش)، اسماعیل فصیح ( متولد 1313 ش) در دل کور(1352ش)، محمود گلابدره ای ( متولد 1318ش) در پرکاه (1353ش)، جلوه های متنوعی از زندگی شهری و حیات طبقات اجتماعی گوناگون را توصیف می کنند.

توجه به جلوه های تجدد در آثار برخی از نویسندگان بصورت نفی شیوههای سنتی نگارش و گرایش به سبکهای نوشتاری معطوف به صورت (فورم) تجلی می یابد.

نویسندگانی که حول جنگ اصفهان و اندیشه و هنر گرد آمده بودند به داستان به عنوان پژوهش می نگریستند گلشیری در رمان شازده احتجاب و مجموعه داستانهای مثل همیشه (1347ش)، و نمازخانه کوچک من (1354ش)، با تاکید بر اهمیت صناعت نگارش، آثاری متشکل آفرید.

داستانهای محمد کلباسی، هرمز شهدادی نویسنده رمان شب هول (1357ش) شمیم بهار، علیمرادی فدایی نیا، نویسنده رمان هیجدهم اردیبهشت بیست و پنج (1349ش) و عدنان غریفی نیز نشان از راه جوییهای آنان برای آفرینش داستان مدرن دارد.

نوخیزان از 1357 تا 1377ش پس از انقلاب اسلام و فروریزی نظام شاهنشاهی، ادبیات معاصر ایران به تدریج چنان مشخصات بارزی می یابد که می توان از آن به عنوان آغاز یک دوره تازه ادبی سخن گفت.

دوره ای که ضمن داشتن پیوند با سنت داستان نویسی ایرانی رو به ساختارهای نوین نگارش و مضمونهای جدید دارد.

تغییر نحوه دیدن نسلی که از آتش انقلاب و جنگ و تبعات سیاسی و اقتصادی آنها گذشته است سبب تغییر حساسیتهای ادبی میشود همین تغییرهاست که ادبیات یک دوره را از ادبیات دیگر دوره ها متمایز می سازد.

از همین دوره می توان از شکل گیری ادبیاتی با عنوان ادبیات انقلاب اسلامی یاد کرد.

نخستین آثار داستانی که در این زمینه نوشته شد جنبه گزارشی داشت مانند :لحظه های انقلاب ، اثر محمود گلابدره ای یا گام به گام با انقلاب از اکبر خلیلی که خاطرات نویسندگان آنها از ایام انقلاب است .

آثار متعددی نیز با جنبه استنادی در افشای سیاهکاریهای رژیم شاه پدید آمد.

آنگاه نویسندگانی مانند ناصر ایرانی، اسماعیل فصیح، احمد محمود، محسن مخملباف، قاسمعلی فراست، جواد مجابی و رضا براهنی در قالب رمان موضع انقلاب پرداختند.

در سال 1358 ش حوزه اندیشه و هنر اسلامی به کوشش جمعی از شاعران و نویسندگان تشکیل شد که بر نقش دین در هنر و ادبیات تاکید داشت و داستان نویسان تازه ای ترتیب کرد.

این نویسندگان با شروع جنگ تحمیلی در پایان تابستان 1359 ش ادبیات جنگ را پدید آوردند .

مجموعه داستانهای دو چشم بی سو (1363ش) نوشته محسن مخملباف و شش تابلو (1360ش) اثر عبدالحی شماسی، داستان بلند مرغ آمین (1360ش) از سیروس طاهباز و زمین سوخته (1363ش) اثر احمد محمود را می توان از نخستین آثار ادبیات جنگ دانست .

از سال 1359 ش نوشتن داستان در مورد انقلاب کاستی گرفت و نگارش داستان در مورد جنگ آغاز شد که در سال 1369 ش به اوج خود رسید در طی این دهه نزدیک به 1600 عنوان داستان کوتاه در مجلات و مجموعه داستانها و 46 رمان و داستان بلند انتشار یافت تقریبا هیچ نویسنده ای نسبت به جنگ و پیآمدهایش بی تفاوت نماند به طوری که از 1359 تا 1373 ش بیش از 258 نویسنده از زندگی روزانه در جبهه ها، عملیات نظامی، شکنجه در بازداشتگاههای دشمن، آشفتگی زندگی در مناطق غیرنظامی، جنگ، شهرها و کشته ها و ویرانیها، آوارگی مردم جنگ زده و تعارضهای پدید آمده میان مهاجران و مردم شهرهای مهاجر پذیر نوشتند.

نخستین سمینار بررسی رمان جنگ در ایران و جهان برای بررسی کارهای صورت گرفته در این زمینه در سال 1372 ش برگزار شد .

نهادهای گوناگون، دفاتری برای حمایت و گسترش ادبیات انقلاب اسلامی و جنگ دایر می کنند.

حوزه هنری ضمن تاسیس دفتر ویژه ادبیات انقلاب اسلامی مجله ادبیات داستانی را تاسیس می کند این نشریه از آبان ماه 1371 ش جانشین جنگ سوره میشود که پانزده شماره آن منتشر شد دفتر هنر و ادبیات ایثار از سال 1369 ش نویسندگان را به نوشتن رمانهایی درباره جانبازان فرا می خواند در آذرماه 1367ش دفتر ادبیات و هنر مقاومت حوزه هنری با هدف گردآوری و تدوین آثار ادبی و هنری به جای مانده از دوران دفاع هشت ساله به مسئولیت مرتضی سرهنگی تاسیس می شود و طی یک دهه بیش از چهارصد عنوان خاطره، یادداشتهای روزانه رزمندگان، داستان و نمایشنامه و فرهنگ جبهه انتشار می یابد .

مرکز فرهنگی هنری سپاه پاسداران انقلاب اسلامی نیز از سال 1373 ش به منظور توسعه فرهنگی و ادبیات دفاع مقدس اقدام به چاپ کتاب در این زمینه می کند .

همچنین می توان از بنیاد حفظ آثار جنگ و واحد جنگ وزارت ارشاد اسلامی یاد کرد.

بدینسان آثار گوناگونی در زمینه جنگ و انقلاب پدید می آید مثل باغ بلور 1365ش) محسن مخملباف، ریشه در اعماق(1373ش) ابراهیم حسن بیگی، گلاب خانم (1374ش) قاسمعلی فراست، عشق سالهای جنگ (1373ش) حسین فتاحی، قاصدک(1371ش) و ملاقات در شب آفتابی (1374ش) علی مدنی، ترکه های درخت آلبالو (1368ش)اکبر خلیلی، زمستان 62 (1366ش) اسماعیل فصیح، عروج (1363ش) ناصر ایرانی، خوابهای تلخ عمران (1370ش) سید یاسر هشترودی دوشنبه های آبی ماه (1375ش) محمدرضا کاتب، پل معلق (1381ش ) محمدرضا بایرامی فال خون داوود غفارزادگان، سفر به گرای دویست درجه (1375ش) احمد دهقان، گنجشکها بهشت را نمی فهمند (1376ش) حسن بنی عامری، دل دلدادگی (1377ش) شهریار مدنی پور شعله ها در آب (1378ش) مرتضی مردیها ارمیا (1374ش) رضا امیرخانی و هلال پنهان ماه (1377ش) علی اصغر شیرزادی و آثاری از نویسندگانی چون سید مهدی شجاعی، فیروز زنوزی جلالی و دیگران.

در بررسی ادبیات انقلاب اسلامی نیز آثاری منتشر شده است، به سوی داستان نویسی بومی (1376ش) عبدالعلی دستغیب، تفنگ و ترازو(1380ش) بلقیس سلیمانی، درآمدی بر خاطره نویسی و خاطره نگاشته ها در گسترده ادب مقاومت و فرهنگ جبهه اثر علیرضا کمره ای، نیم نگاهی به هشت سال قصه جنگ (1370ش) رضا رهگذر.

نویسندگان داستانهای جنگ در دهه 1360ش از خط مقدم جهبه گزارش می دادند یا خاطرات رزم و چگونگی به شهادت رسیدن همرزمان را به یاد می آورند و تجربه های شرکت در مخاصمه را به مضمون اصلی داستانهایشان تبدیل می کردند و اما در دهه 1370 ش با پایان یافتن جنگ بخش عمده ای از این ادبیات، بشرح بازگشت رزمندگان از جبهه اختصاص می یابد .

اغلب نویسندگان داستان سربازانی را می نویسند که به خانه بر می گردند و با دنیای تازه ای مواجه می شوند .

ادبیات جنگ طی دو دهه ای که از عمر آن گذشته تغییرات صناعی و مضمونی گوناگونی را گذرانده است .در دو دهه اخیر رمانها و مجموعه داستانهای متعددی منتشر شده است که نشان از روی آوردن بخش عمده ای از جامعه روشنفکری به دیگر حوزه های ادبیات دارد.

تحولات اجتماعی و روان شناختی غربت روحی و تنهاتر شدن انسانها در سیر پر اضطراب زندگی امروز، افزایش باسوادان، تمایل عمومی به ادراک عمیقتر مسایل و رشد کتاب خوانی باعث افزایش خوانندگان ادبیات ایران شد پیش از انقلاب قشر خواننده عمدتا محدود به دانشجویان و روشنفکران بود .

اما در این سالها گروههای اجتماعی متنوع تری به داستان خوانی روی آوردند و گروهی رمان را برای سرگرم شدن می خواند از این رو نویسندگان بسیاری به نوشتن رمانهای عامه پسند روی آوردند.

یکی از این رمانها ، بامداد خمار ( 1374 ش ) ، نوشته فتانه حاج سیدجوادی به دلیل مضمون جسورانه و ساختمان با قاعده اش ، توجه خاص و عام را برانگیخته است .

برخی نیز می کوشند تا به واسطه رمان ، در احوال خود و جامعه بیندیشند و معنی وجودی خود را دریابند .

این نوع رمانها را نویسندگانی می نویسند که برخلاف نویسندگان دهه 1350 ش ؛ چشم انداز اجتماعی مشخصی ندارند .

در جهانی که یکپارچگی اش را از دست داده ، ادراک نویسنده نیز از همه سو در معرض تحریف است .

نظر او هم تنها یکی از امکانها برای کشف حقیقت است .

تردید در یقینهای عقیدتی و نوشتن از تجربه های زیسته ، بارزترین صفات ادبیات این دوره را تشکیل می دهد .

نویسنده ، بی آنکه از پرداختن به مشکلات زمانه بپرهیزد ، داعیه سخن گویی از جانب همگان را ندارد و عمدتا خود را مقابل صناعت نوشتن، متعهد می داند .

این گرایش ، هم ناشی از شرایط فرهنگی _ سیاسی جامعه و هم نتیجه آشنایی عمیق تر نویسندگان با شیوه های تازه نوشتن است .

هیجانهای اجتماعی این دوره چنان وسعتی داشته که شعر، توان طرح مسایل مربوط به آنها را از دست داده است .

زندگی چنان بغرنج شده که همه جانبه ترین و غنی ترین طرز بیان ادبی آن رمان است .

برای بررسی دستآورد ادبی این دوره ، نخست به تازه ترین آثار پیشگامان و نسل میانه می پردازیم و آن گاه تلاشهای نوخیزان را مرور می کنیم .

آثار هدایت و چوبک تا سالها تجدید چاپ نمی شود .

آخرین آثار علوی ، موریانه ( 1368 ش ) و روایت ( 1377 ش ) ، شوقی بر نمی انگیزد .

از گلستان ، داستان خروس ( لندن 1374 ش ) منتشر می شود .

آثار آل احمد به شکلهای گوناگون به چاپ می رسد، اما زندگی نامه خود نوشت او ، سنگی برگوری ( 1360 ش ) فقط یک بار انتشار می یابد .آثار ساعدی یا منتشر نشده یا در مجموعه های خارج از کشور به چاپ رسیده و کمتر در دسترس بوده است .

از میان آثار منتشر شده اش ، مجموعه داستان آشفته حالان بیدار بخت(1377 ش ) ارزش ادبی بیشتری دارد .

در نخستین سالهای پس از انقلاب ، نویسندگان درگیر بحثهای روز و نوشتن برای روزنامه ها می شوند و فرصت تامل و آرامش لازم برای پدید آوردن آثار خلاق نمی یابند .

گزارش روزهای انقلاب ، توصیف مبارزات مردمی و وضعیت زندانیان سیاسی رژیم شاه ، عمده ترین موضوعهای مورد توجه نویسندگان این دوره است .

داستانهای خاکسار ، درویشان ، امیرحسن چهل تن ، هوشنگ عاشورزاده ، رضابراهنی(متولد 1314 ش ) در آوازکشتگان ( 1362 ش ) و رازهای سرزمین من ( 1366 ش ) و سیمین دانشور در رمان جزیره سرگردانی ( 1372 ش ) ، نمونه ای از این نوع ادبیات است.

گروهی از نویسندگان، قهرمان اصول گرای خود را از میان مردم اعماق بر می گزینند تا ضمن توصیف فراز و نشیب زندگی او ، شرحی از تحول تاریخی منتج به انقلاب بدهند .

در این زمینه می توان از رمانهای بادها خبر از تغییر فصل می دادند ( 1363 ش ) نوشته میر صادقی ، سالهای ابری ( 1370 ش ) اثر درویشیان ، طبل آتش ( 1370 ش ) نوشته علی اصغر شیرزادی ( متولد 1323 ش ) مدار صفر درجه ( 1372 ش ) از احمد محمود یاد کرد .ادبیات اقلیمی و روستایی در نوشته های دولت آبادی حیات تازه ای می یابد ، به طوری که رمانهای جای خالی سلوچ ( 1358 ش ) و کلیدر ( 1363 ش ) موجی از داستانهای اعتراضی دهقانی در پی خود می آورد .

رمان دیگر او روزگار سپری شده مردم سالخورده (1369و 1372 ش ) در سه جلد منتشر شده است .

دولت آبادی اضمحلال زندگی قهرمانان خود را بر زمینه فروپاشی نظم تولیدی و معیشتی روستای سنتی پیش می برد .

او و احمد محمود، دو نویسنده برجسته رمان رئالیستی ، شخصیتها را به عنوان محصولات محیط اجتماعی به نمایش در می آورند .بهرام حیدری ، در لالی ( 1358 ش ) و پرویز زاهدی ( متولد 1324 ش ) در کابوس اقلیمی ( 1369 ش ) زندگی مردم بختیاری و شیوه گذران ایلیات را به نحو متقاعد کننده ای تصویر می کنند .

از نویسنگان جوان تر ، که در توصیف فضای جنوب قلم زاده اند ، کار اصغر عبداللهی ( متولد 1334 ش ) و محمد رضا صفدری ( متولد 1333 ش ) از بقیه چشمگیر تر است .

منیرو روانی پور ( متولد 1333 ش ) در رمان اهل غرق(1368ش ) با تکیه بر اعتقادات عامیانه ساحل نشینان جنوب ، فضایی جادویی ساخته است که بی شباهت به فضای رمانهای مارکز نیست .در سالهای پس از جنگ ، با تغییر فضای اجتماعی – روحی ، تلقی نویسندگان از وظیفه ادبیات دگرگون می شود .

پژوهش در صورت و زبان و خیال ورزی بر نظریه پردازی ترجیح داده می شود .

خیال پردازیهای عرفانی – اساطیری ، عشق و خاطره ، مهاجرت گفتارهای مسلط ادبیات این مقطع زمانی را تشکیل می دهد .

گرایش به رئالیسم جادویی ، هم نشینی از ترجمه رمانهای نویسندگان امریکای لاتین است ، و هم نشان دهنده بحران دگرگونی ارزشها.

آنچه وَهم پنداشته می شد به شکلی اغراق آمیز پیش چشمان همگان جریان می یافت و آنچه واقعیتی مطمئن انگاشته می شد وَهمی است که مردم به رنگی در می آید .

پارسی پور در طوبا و معنای شب ( 1367 ش ) مدرسی در کتاب آدمهای غایب ( 1368 ش ) براهنی در رازهای سرزمین من به افسون افسانه ، نوری خیالی بر تاریخ می افکنند تا جلوه های پوشیده از نظر آن را آشکار کنند .

قهرمانان این داستانها در جستجوی مرادی عارفند تا کابوسهایشان را تسلی بخشد ؛ اضطراب و دلهره ای که زندگیشان را فراگرفته ، با احساس و همناکی از غرابت هستی و فروریزی حس زمان و مکان در می آمیزد .

شهریار مندنی پور ( متولد 1335 ش ) در هشتمین روز زمین ( 1371 ش ) و مومیا و عسل ( 1375 ش ) و رضا جولایی ( متولد 1329 ش ) در داستانهای تاریخ گرایانه جامه به خوناب ( 1368 ش ) و شب ظلمانی یلدا و حدیث دردکشان ( 1369 ش ) رازگونگی هستی را در قالب نوعی داستان پژوهشی بازتاب می دهند که خالی از تاثیر نوشته های بورخس و داستان پلیسی نیست.

گلشیری ، از طریق بازگشت به سرچشمه های ادب بومی و پیوند زدن آن با دست آوردهای جهانی داستان نویسی ، طرحی نو در می اندازد .

معصوم پنجم یا حدیث مرده بردار کردن آن سوار که خواهد آمد ( 1358 ش ) رمان آینه های دردار ( 1371 ش ) و مجموعه دست تاریک ، دست روشن ( 1374 ش ) را از میان کارهای او می توان نام برد .

جوان مجابی نیز ، در مجموعه از دل به کاغذ (1369ش ) و رمانهای مومیایی ( 1372 ش ) و جیم ( 1377 ش ) با استفاده از صورت قصه های کهن ایرانی ، تصویری از رابطه انسان امروز با گذشته به دست می دهد در آثار جعفر مدرس صادقی ( متولد 1333 ش ) ، تلاش برای ایجاد نوع تازه ای از رمان که ویژگی افسانه های کهن را داشته باشد ، حس می شود .

گاوخونی ( 1362 ش ) ، سفر کسرا ( 1368 ش ) و ناکجاآباد ( 1369 ش ) ، از میان کارهای متعددش نام بردنی است.

محمد محمد علی ( متولد 1327 ش ) در رمان باورهای خیس یک مرده ( 1376 ش ) ، مضمونی امروزی را با خواب و خیالهای قومی در می آمیزد و ترکیب تازه ای از حکایات نویسی ایرانی و شگردهای داستان نویسی امروزی جهان ارایه می دهد ، عباس معروفی ( متولد 1336 ش ) ، در رمانهای سمفونی مردگان ( 1368 ش ) و سال بلوا ( 1371 ش ) و علی موذنی در رمان نوشدارو ( 1370 ش ) ، به رمانتیسمی عاشقانه ، به عنوان چاره گرسنگی روحی ناشی از خوشونتها می گروند .گلابدره ای در دال ( 1365 ش ) و فصیح در ثریا در اغما ( 1362 ش ) از مهاجرت سخن می گویند و ضمن تعمق در احوال ایرانیان مهاجر ، مروری بر حیات عاطفی و سیاسی نسلی شکست خورده دارند .

در رمان خانه ادریسی ها (1371 ش ) نوشته علیزاده ( 1325 – 1375 ش ) ، خاطره های پراکنده ( 1372 ش ) اثر گلی ترقی ( متولد 1318 ش ) و در داستانهای پارسی پور ( متولد 1324 ش ) ، حسرت « خانه » از دست رفته به جستجوی حسرت آمیز گذشته و وطن مبدل می شود ، و مفهوم خانه با مهاجرت و تبعید ربط می یابد.

نویسندگان بسیاری در عرصه داستان نویسی امروز ایران قلم می زنند و ، با برگزیدن سبکهای نگارشی متنوع ، می کوشند تا خود را از دیگران متمایز سازند .

داستان نویسان متعددی که تجارب اولیه خود را در سالیان قبل به دست آورده اند در این دوره شاهکارهایشان را منتشر می کنند ، مثل فصیح و دولت آبادی .

نویسندگان متعددی نیز کار خود را پس از انقلاب شروع می کنند .

برخی از نامهای مطرح در آخرین سالهای بررسی ما عبارت اند از : سید حسین میر کاظمی با رمان یورت ( 1370 ش ) ، بیژن نجدی ( 1320 – 1376 ش ) ، نویسنده بوزپلنگانی که با من دویده اند ( 1373 ش ) ، بیژن بیجاری ، داوود غفارزادگان، ابوتراب خسروی ، محمد زرین ، علی خدایی ، ناهید طباطبایی ، فرخنده آقایی ، زویا پیرزاد ، حسین سناپور.

مسایل اجتماعی امروز مضمونهای جدیدی را پیش روی نویسندگان قرار داده است ، و آنان برای آنکه از عهده پرداخت این مضامین برآیند ، در پی دستیابی به زبانی غنی تر و صناعتهایی کارآمدترند و همین امر ادبیات داستانی امروز را واجد خصلتی جستجوگرانه کرده است .