دانلود مقاله اوزان نوحه ها

به نام خدا
معاونت محترم پژوهشی دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد
با ا حترام اینجانب تقی وحیدیان کامیار عضو هیات علمی دانشگاه گروه زبان و ادبیات فارسی به استحضار می رساند که طی سالیان دراز تحقیق در وزن و قافیه شعر فارسی و نوشتن کتابهایی در این زمینه از جمله :
1.

بررسی وزن شعر عامیانه فارسی از انتشارات آگاه
2.

بررسی منشا وزن شعر فارسی انتشارات آستان قدس رضوی
3.

کتاب وزن و قافیه دبیرستان وزارت آموزش و پرورش
4.

کتاب وزن و قافیه دانشگاه انتشارات نشر دانشگاهی
5.

فرهنگ اوزان شعر فارسی دانشگاه فردوسی ‌‌(جهت ویراستاری برای چاپ ارسال گردید )
6.

مقاله در مجلات مختلف در مورد وزن و قافیه
مدتی پیش بر آن شد که اوزان نوحه ها را بررسی کند .

چون نوحه ها گنجینه گرانبهایی از اوزان شعر فارسی بسیار متنوع و ارزنده .

لذا آنرا به عنوان طرحی پژوهی در دانشگاه آزاد ارائه داد ، متاسفانه بعلت اینکه کتاب نوحه در دسترس نبود وقفه ای در کا ر رخ داد و سرانجام مشکل حل گردید .

اینک این کارپر زحمت با استخراج 95 وزن خاص از کتابهای مختلف نوحه تقدیم می گردد .
تقی وحیدیان کامیار







طرح پژوهشی بررسی اوزان نوحه ها
نوحه به معنی اخص کلمه به اشعاری گفته می شود که در مراسم سوگواری امامان شیعه علیهم السلام با صوت حزین و ناله و زاری خوانده می شود .

سرایندگان این اشعار اغلب مردمی ساده و بی سواد هستند که درس شاعری نیاموخته اند و ادعای شاعری هم ندارند و تنها از روی ذوق و سوز دل و عشق و ایمان شعر گفته اند و بهتر است بگوئیم عقده دل گشوده اند .

شاعر نوحه سرای خوش ذوق وقتی ستم هایی را که برخاندان پیامبر گرامی (ص) رفته است در نظر می آورد و برناروائیهایی که جباران و ستمگران دنیاپرست بر این عزیزان ، بویژه بر سرور ازادگان امام حسین (ع)و اهل بیت و یارانش روا داشته اند می اندیشد چنان دلش به درد می آید و جانش آزرده می شود که از خود بی خود می گردد و تاب و تحمل از کف می دهد و بی اختیار عقده دل می گشاید و شعر بر لبش می نشیند و زمزمه کنان در رثای آنان نوحه می سراید .

نوحه شعری ساده است و دور از هر تکلف ، و بی آلایش و پاک ، و چه باک اگر ادیبانه نباشد .نوحه از دل برمیخیزد و لاجرم بر دل می نشیند .

از طرفی این اشعار امتیازات و ویژگیهایی دارند که شعر رسمی فارسی با همه عظمتش در مواردی دست نیاز به سوی آنها دراز کرده و از آنها بهره برده است .
نوحه ها را از دیدگاه های مختلف مثل مضمون ، زبان ، تصویر سازی ، قالب ، قافیه و وزن می توان بررسی کرد .

اما آنچه از همه مهمتر و غنی تر و متنوع تر و زیباتر است اوزان نوحه هاست که ما در این گفتار به بررسی آنها می پردازیم .

سرایندگان نوحه ها گرچه عروض نمی دانند اما از روی ذوق لطیف و سرشار خود تنها اوزان تازه و دلنشین می آفرینند بلکه شیوه های تازه ای نیز در وزن ابداع کرده اند که هرگز به فکر ادیبان و شاعران گذشته هم نرسیده است .

این ویژگیهای اوزان نوحه ها را می توان به سه گونه تقسیم کرد :
1.

کوتاهی و بلندی مصرع ها .
2.

تغییر وزن به اقتضای مضمون و آهنگ
3.

اوزان نو
اینک به بررسی اینها می پردازیم :
1.

کوتاهی و بلندی مصرع ها
در شعر فارسی تمام مصرع های یک شعر از نظر طول مساوی هستند فی المثل تمام صد و بیست هزار مصرع شا هنامه فردوسی از نظر تعداد هجاها برابرند .بنابراین اگر یک مصرع آن مثل به نام خداوند جان آفرین را در نظر بگیریم تمام مصرع های دیگر همین تعداد هجارا دارند (البته قالب مستزاد و بحر طویل عامیانه وضعی متفاوت و مخصوص به خود دارد و از طرفی کاربرد آنها بسیار کم بوده است ) .

البته مساوی آوردن طول مصرع ها کاریست غیر طبیعی ، زیرا طول جمله های زبان با هم برابر نیستند و اینکه شاعران ما مجبور بودند به تبعیت از سنت ، مصرع های هر شعر را مساوی بیاورند کاری نادرست و برخلاف طبیعی و واقعیت زبان است و افتخار بزرگ نیما یوشیج در این است که سنت رعایت تساوی طول مصرع ها را شکست و اشعارش را به اقتضای مضمون در مصرع های کوتاه و بلند سرود .

نیما احتمالا ایده کوتاهی و بلند آوردن مصرع ها را باید از نوحه ها یا اشعار عامیانه و ترانه ها الهام گرفته باشد زیرا در بسیاری از این گونه اشعارعدم تساوی مصرع ها دیده می شود .
مقصود از کوتاهی و بلندی مصرع ها اینست که شاعر نظم میان هجاهای کوتاه و بلند را حفظ می کند اما طول مصرع ها را به اقتضای مضمون با موسیقی و جز اینها کوتاه یا بلند می آورد فی المثل اگر هجای کوتاه را با علامت u و هجای بلند را با علام - نشان بدهیم (1) ممکن است نظم وزن شعری به صورت - u - - (یعنی به ترتیب یک هجای بلند + یک هجای کوتاه + دو هجای بلند ) باشد .

حال اگر شاعر ، سنت گرا است در هر شعرش تعداد هجاهای هر مصرع نیز باید برابر باشد اما شاعر نوپرداز نظم میان هجاها را همه جا رعایت می کند ولی طول مصرع هایش به اقتضای معنی و جز آن متغیر است .

یعنی هر یک از مصرع ها از یک یا چند – ن - - تشکیل می شود و حتی ممکنست مصرعی از یک – u - - هم کوتاهتر باشد یعنی یک یا چند هجا از آخر آن حذف شود چنانکه در این شعر می بینیم *
مقصود از کوتاهی و بلندی مصرع ها اینست که شاعر نظم میان هجاهای کوتاه و بلند را حفظ می کند اما طول مصرع ها را به اقتضای مضمون با موسیقی و جز اینها کوتاه یا بلند می آورد فی المثل اگر هجای کوتاه را با علامت "u" و هجای بلند را با علام "-" نشان بدهیم (1) ممکن است نظم وزن شعری به صورت - u - - (یعنی به ترتیب یک هجای بلند + یک هجای کوتاه + دو هجای بلند ) باشد .

یعنی هر یک از مصرع ها از یک یا چند – ن - - تشکیل می شود و حتی ممکنست مصرعی از یک – u - - هم کوتاهتر باشد یعنی یک یا چند هجا از آخر آن حذف شود چنانکه در این شعر می بینیم * هان کجاست = - u – پایتخت این کج آئین قرن دیوانه ؟

= - u - - / - u - - /- u - - / - یا شبان روشنش چون روز = - u - - /- u - - / - روزهای تنگ و تارش چون شب اندر قعر افسانه - u - - / - u - - / - u - - / - u - - / - (2) (اخوان ثالث) کوتاهی یا بلندی مصرع ها در نوحه ها به صورت های مختلف دیده می شود ولی اغلب به صورت مستزاد یا مستزاد گونه است ، مثل شعر زیر که نظم هجاهای آن به صورت - - ن – است : ای خفته اندر خاک و خون ، بابا علی اکبر ای شبه پیغمبر اندرعزایت نوحه گر نالم برای تو ای غرقه خون جگر ای مه لقاء ای غرقه خون ، بهرتو گریانم آرام جانم ای علی ، با آه و فغان....

(کاروان کربلا) (3) یا این نوحه : اصغر ز قربانگه ، خونین بدن آمد این مرغ خونین پر، اندرچمن آمد اصغر ز میدان شد روان مادر بر او سینه زنان دارد بر او آه و فغان گرید که واویلا ، گل پیرهن آمد ...(کاروان کربلا) یانوحه زیر که نظم آن به صورت - - u u است : حاضر ز پی دادن جان در ره داور شد حر دلاور با دیده گریان به برسط پیمبر شد حر دلاور گفتا به شه تشنه جگر حر وفادار با ناله بسیار با دیده خونبار ...(آزادگان واقعه کربلا)(4) یا این نوحه که نظم آن به صورت - - u - است : شد قتل حیدر ، شد قتل حیدر - - u - / - // - - u - / - / گریان زمین و اسمان الله اکبر مولاعلی مولا علی جان پرور جانها علی آرامش دلها علی شمس جهان آرا علی سرمایه تقوی علی سردفتر معنی علی آن آیت کبری علی آمد به مسجد بنمود آهنگ اذان الله اکبر (مصائب الائمه ) (5 ) در نوحه های فوق گرچه مصرع ها کوتاه و بلند است اما دو یا سه یا چند مصرع هموزن پی هم آمده است ولی در نوحه زیر کوتاهی و بلندی مصرع ها به صورت غیر متوالی نیز آمده است :( باید توجه داشت که در نوحه زیر تغییر وزن نیز هست که به آن نیز می پردازیم ) .

نزدیک شد کرببلا عمه جان زینب کامد نسیم جانفزا عمه جان زینب عمه شمیم دلربای کربلا آید برملا آید هم عطر از گلزار دشت نینوا آید ، سوی ما آید بوی عبیر از گلشن آل عبا آید شد فضا خوشبو نافه آهو آید از هر سو برمشام جان مرا عمه جان آید این شمیم دلربا عموست یا عنبر ، در فضا یکسر (منتخب الامصائب ) (6 ) تغییر وزن : هر شعر فارسی از فرد یا رباعی گرفته تا مثنوی چند ده هزار بیتی طبق سنت باید در یک وزن سروده شود یعنی وزن مصرع اول هر شعر نمودار وزن بقیه مصرع هاست .

از طرفی از آنجا که هر مضمونی باید در وزن مناسب خود سروده شود و از آنجا که به ویژه در اشعار طولانی یعنی مثنوی ها به ناچار تغییرمضمون پیش می آید لذا ثابت بودن وزن در تمام یک شعر منطقی نیست ، چه در یک شعر ممکنست هم حماسه و رزم باشد و هم عشق و دلدادگی و هم پند و اندرز و هم سوگ و مرثیه و غیره و پیداست که هر یک از این مضامین وزنی خاص خود می طلبند و نباید همه در یک وزن سروده شوند*.

زیرا وزن در حقیقت موسیقی متن شعر است و اگر با مضمون ناهماهنگ باشد این دوگانگی به شعر لطمه می زند و اثر نامطلوبی در گوش شنونده می گذارد .

تغییر مضمون در اشعار کوتاهتر نیز ممکنست پیش بیاید .

فی المثل شعری با وصف شب و سکوت و آرامش آغاز گردد سپس ابری سیاه بر آسمان پر بکشد و غرش رعد و صدای رگبار فضا را پر کند یا ناگهان نبری سهمناک سکوت را بشکند و صدای سم اسبان و چکاچک شمشیرها یا غرش توپ و انفجار همه جا بپیچد .

شک نیست که در چنین شعری تغییر وزن به اقتضای مضمون ضروری است .

متاسفانه تا روزگار ما تغییر وزن به اقتضای مضمون در هیچ شعری معمول نبوده است و در این روزگار نیز چند شعری که با تغییر وزن سروده شده است به هیچوجه اشعاری موفق نیست .(7) اما در نوحه ها تغییر وزن به اقتضای مضمون یا موسیقی زیاد دیده می شود .

گاه این تغییر وزن چنان طبیعی صورت می گیرد که خواننده یا شنونده ممکنست متوجه انتقال از یک وزن به وزن دیگر نشود مثلا" در نوحه زیر : فرزند زهرا سبط پیمبر گفتا به زینب الوداع ای جان خواهر الوداع ای جان خواهر(8) (کاروان کربلا ) وزن مصرع دوم به صورت - - u - / - - u - / - - u / - است و مصرع سوم به صورت – u - - / - u - - ولی خیلی عادیست که شعر به طوری خوانده شود که از نظر وزن هجای آخر مصراع دوم با هجای اول مصراع سوم همراه باشد یعنی به صورت - - u - / - - u - / - درآید به عبارت دیگر وزن مصرع سوم را با هردونظم می توان در نظر گرفت .

در نوحه زیر نیز تغییر وزن هست اما چندان محسوس نیست چندان که خواننده یا متوجه تغییر وزن نمی شود یا به راحتی آن را میپذیرد : اکبر مه پیکر لیلا مرو سوی عدوای گل رعنا مرو از برم نو گل رعنا مرو اکبرم ، مادرم ، ترک سفر کن ترک سفر کن (9) نظم وزن این نوحه به صورت - - u – ( با اختیار شاعری نوحه ها و در این شعر –u- هم آمده است که صورت محذوف – u u - است (10).

مثال دیگر از تیغ جفا گشته دو تا تارک حیدر داماد پیمبر دردامن محراب به خون گشته شناور علی ساقی کوثر علی کشته دین است به محراب عبادت رنگین شده از خون جبین چهره صفدر علی ساقی کوثر درخانه حق حجت حق یافت ولادت بنگر به سعادت دربیت خدا شیر خدا یافت شهادت هنگام عبادت...(زمزمه کربلا) وزن این نوحه به صورت - - u/ u - - u /u - - u / u - - است ( و در بعضی مصرعها به صورت - - u / u - - ) اما در برخی مصرع ها به صورت u - - u / u - - در می آید که هموزن دو جزء پایانی وزن اصلی است .

گاه تغییر وزن به صورت محسوس تری است مثلا" در نوحه زیر : مجتبی به زینب گفت خواهر من وقت دادن جان ، باش بر سر من خون شد جگرم خواهر اندر شررم خواهر طشتی تو بیاور طشتی تو بیاور (زمزمه کربلا) نوحه ای دیگر با تغییر وزن : ای گل پرپرم شیرخوار اصغرم اصغرم اصغرم از خون تو احیا شده این دین و قرآن ای طفل نالان نوگل احمرم غنچه پرپرم اصغرم اصغرم از خون تو احیا شده این دین و قرآن ای طفل نالان (کاروان کربلا) اوزان نو بعضی از نوحه ها در اوزانی سروده شده است که در شعر رسمی نیز به کار می رود مانند این نوحه : امشب است آن شب که فردا روز محشر می شود خون دل جاری زچشم خلق یکسر می شود(کاروان کربلا) من زاده علی مرتضایم من شاهباز ملک لافتایم (کاروان کربلا) گلی گم کرده ام می جویم او را به هرگل می رسم می بویم او را (کاروان کربلا) اربعین شاه مظلومان رسید روز آه و ناله و فغان رسید (کاروان کربلا) گفت ای غرقه به خون من به فدای سر تو جان ما در به فدای تو و چشم تر تو ( کاروان کربلا) اما بسیاری از نوحه ها در اوزان تازه سروده شده است که در شعر رسمی دیده نمی شود .بررسی اوزان جدید نوحه ها نیاز به گفتاری دیگر دارد اما اینجا برای نمونه به چند شعر که در اوزان جدید سروده شده است اکتفا می کنیم .

یکی از این اوزان نو را که سنگین و غم انگیز و پرسوز است در این نوحه می بینیم : مران یک دم ساربان اشتر ناقه زینب رفته اندر گل بده ظالم مهلتی آخر زآنکه دارم من ، عقده ها در دل مران ناقه تا که بنشینم بر سر نعش شاه مظلومان مران ناقه زآنکه دارم من از جفای چرخ ، ناله و افغان مران ناقه تاکه گویم من درد دل با این ، پیکر عریان بیا ای مرگ تا شوم را حت زان به مرگ خود گشته ام مایل (کاروان کربلا) وزن این نوحه به صورت : u - - - / - u - - / - / - u - - / - / - u - - / - می باشد .

نوحه ای دیگر : از حرم می رسد صدا به گوش العطش ای عموجان رسان آب بر این این کودکان وزن این نوحه به صورت : - u -/- u - / u – u - / - u – است .

(آثار نوحه سرایان )(11) و نوحه ای دیگر که وزن آن به صورت : - - u - / - - u - / - - u - / u - - می آیم اندر هرشب جمعه به کربلایت مادرشود فدایت مینالم و می گریم و می سوزم از برایت مادرشود به فدایت درهرشب جمعه من ای مادر ز راه احسان آیم به دشت کربلایت با دو چشم گریان ریزم سرشک دیده از خون جگر چوباران برسینه کوبم بافغان گویم حسین حسین جان گردش کنم پیوسته در دور حرمسرایت مادرشود فدایت ازماتمت چون بلبلی بر لب ترانه دارم ترا اندر درون دل نشانه دارم (منتخب المصائب) به هر حال چنانکه دیدم اوزان نوحه ها از نظر تنوع از اوزان شعر رسمی فارسی غنی تر است و از نظر ابداع اوزان جدید ، سرچشمه ای فیاض است چنانکه نه تنها مرتب به تعداد اوزان نوحه ها افزوده می گردد بلکه شعر فارسی نیز از این اوزان به خوبی بهره می برد .

نوحه به زبان گفتار اخیرا بدعت شده که نوحه به زبان گفتارسروده شود حال آنکه حتی نوحه سرایان بیسواد از زبان نوشتار در سرو دل نوحه استفاده می کردند ضمنأ تقطیع این اوزان تابع وزن شنیداری است یعنی فقط از راه گوش می توان آنها را تقطیع کرد ، ناگفته نماند که زبان گفتار برای سر و دل نوحه هیچ مناسب نیست .

دلم می خواهد یه بار دیگه به خیمه ها سر بزنم کنار گهواره برم ، بوسه به اصغر بزنم دلم می خواهد یه بار دیگه رقیه رو بغل کنم برای اون آب ببرم به وعده ام عمل کنم کامرانی دانا ص 223 ناگفته نماند که زبان نوحه ها زبان ادبی به ویژه سنت گرا نیست بلکه زبان نوشتاری معمول و ساده امروز است اما نوحه هایی که بعضی از نوحه سرایان اخیرا سروده اند به زبان گفتار است و این گونه نوحه ها به حق مورد استفاده نیز قرار گرفته است .

امکان خطا در اوزان نوحه اوزان نوحه ها با در نظر گرفتن امکان کوتاه و بلند بودن مصرع ها و امکان تغییر وزن و سرودن نوحه به زبان گفتار در اوزان شینداری یعنی امکان بلند تلفظ کردن هجای کوتاه و برعکس طبق وزن اصلی شعر .

اما در مواردی نیز خطاهایی در اوزان دیده می شود و سبب آ شنا نبودن شاعر با عروض است مانند : برخیز و اینک بابا را نظر کن رحمی به چشم گریان پدر کن ای نور دیده دلبندم اکبر آرام جانم فرزندم اکبر که واژه "بابا" در مصرع اول وزن منفعل 2 بار را مختل ساخته است در دنباله این شعر با فاصله چند بند این شعر آمده است : برخیز و صحرا را به هم در نوردیم (که وزنش مستفعلن است ) با هم به سوی میهن بازگردیم ( که وزنش مستفعلن مفعولن است ) ر.ک نوحه های محرم و صفر گردآورنده حسین باقری ص83 بررسی اوزان نوحه ها در این بررسی 72 وزن جدید در نوحه ها کشف شد که در هیچیک از دیوانهای شعر فارسی در طی قرنها به کار نرفته است .

در حقیقت نوحه ها گنجینه ای از اوزان بدیع شعر فارسی است البته بندرت نوحه در اوزانی سروده شده که گرچه شاعران بدانها شعر نسروده اند اما در کتابهای عروض ذکر شده است شک نیست که نوحه سرایان از جنس اوزانی آگاه نبوده اند .

نوحه ها اغلب سروده شاعرانی هستند که نه وزن و قافیه می شناسند و نه معانی و بیان می دانند و نه اصلا ادعای شاعری دارند .

اوزان این نوحه ها معمولأ ارتباطی با عروض شعر کلاسیک ندارد .

حتی اوزان مشترک میان عروض رسمی و نوحه ها نیز ، ماخوذ از عروض رسمی نیست ، بلکه صرفا در هردونوع شعر ، مشترک است .

بعضی از این اوزان نیز مختص نوحه بوده که شاعران آنها را در شعر رسمی به کار گرفته اند .

از طرفی بسیاری از اوزان نوحه ها ، چندان نو و متفاوت با اوزان شعر کلاسیک هستند که حتی اسمی در عروض کلاسیک برای آنها نمی توان یافت ، به عبارت دیگر ، در قواعد عروض کلاسیک نمی گنجند ، با این همه ما می کوشیم حتی الامکان این اوزان را با همان ارکان عروض کلاسیک تقطیع کنیم و نامی – اگر بشود – برا آنها بیابیم .

اینک به بررسی اوزان نوحه ها می پردازیم ، در این بررسی ، ا ساس تقسیم بندی را نظم میان هجاهای وزن قرار می دهیم و از اوزان کوتاهتر شروع می کنیم به این صورت که هر وزنی که مثلا از تکرار فاعلاتن ( - u - - ) درست شده باشد پی هم می آید و ابتدا از اوزانی شروع می کنیم که ارکان کمتری دارند : 1.

فاعلاتن فع ( - u - - / - ) در هیچ کتاب عروض ، از این وزن یاد نشده است ، اصولا هجاهای اوزان شعر رسمی معمولأ طولانی است ؛ به عبارت دیگر ، میان ده هجا تا شانزده هجاست .( به ندرت هشت هجایی و بیست هجایی نیز دیده می شود و در یک مورد بیست و چهار هجایی نیز سروده شده است ) تنها ، فیض کاشانی – شاعر قرن یازدهم – در این وزن شعر سروده است : جان من بستان دل ببر خون کن این چنین باشد دردم افزون کن البته هر مصرع شعر فیض از دو فاعلاتن فع تشکیل شده است و با این ترتیب در حقیقت با این وزن در نوحه ها که هر مصرعش یک فاعلاتن فع است ، تفاوت دارد .

"سیمین بهبهانی " شعری در این وزن نوحه ها سروده است احتمالا باید نظر به این وزن نوحه داشته باشد .

آسمان سرخ است کهکشان نیز ماه و یرخش روشنانش نیز معمولأ نوحه ها و شعرهایی که در این وزن سروده شده ، به چند بخش پنج مصرعی تقسیم می شود که سه مصرع اول هموزن و هم قافیه است ، اما مصرع چهارم در وزن فاعلاتن فع (دوبار) است و مصرع پنجم ، درهمین وزن اما به صورت ترجیح : شاه مظلومان جگر عطشان بدن عریان جمله حرم زار و حیران مگر امشب شام غریبان است گفت ای داور ازچه دراین دشت عید قربان است مگر امشب شام غریبان است در این شعر چنانکه ملاحظه می شود ، برخلاف عروض کلاسیک ، فعلاتن ، به جای فاعلاتن آمده است .

2.

فاعلاتن فاعلن ( - u - - / - u - ) این وزن را می توان رمل مربع محذوف نام نهاد .

هیچیک از شاعران شعر رسمی در این وزن شعری نسروده اند .

تنها در کتاب " معیارالاشعار" از این وزن با مثال زیر یاد شده است: باده برگیرای صنم رودبردار و بزن الول ساتن ، نیز ضمن نقل مثال معیارالاشعار، این وزن را در گروه اوزانی که شاعران پارسی گوی شعری در آن نسروده اند آورده است .

این وزن در نوحه ها به صورت بیتی یا دو بیت به عنوان ترجیح یا برگردان شعر به کار رفته است : من خدا را مظهرم زاده پیغمبرم ...

بقیه ابیات این شعر ، دروزن " فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن " سروده شده است .

نمونه های دیگر نیز چنین است : نوجوانم کشته شد تن به خون آغشته شد اگر شعر زیر را نوعی مستزاد بدانیم ، وزن آن نیز فاعلاتن فاعلن است و جز الحاقی نیز بروزن فاعلاتن فع است .

3.

فاعلاتن فاعلاتن ( - u - - / - u - - ) این وزن را می توان به صورت فاعلاتن فاعلاتن تقطیع کرد .

در این وزن نیز چنان که الول ساتن مشخص کرده ، شاعران شعری نسروده اند ؛ فقط این بیت – در معیارالاشعار- در این وزن هست که شاید ساخته خود خواجه نصیر باشد : من همیشه مستمندم وزغم عشقت نژندم اما اشعار عامیانه نیز در این وزن وجود دارد مانند : هرکه دارد خال گردن آن نشان سربریدن درنوحه ها و مراثی نیز ظاهرا ابیات ترجیح یا در اشعار چندوزنی بیتی در این وزن هست ،مانند این دو بیت در کتاب نهضت عاشورا: من علی را یادگارم حجت پروردگارم عرش حق را گوشوارم بیکسم در این دیارم بقیه شعر ، در وزن رمل مثمن سالم است و بعد از هر دو بیت ، بیت اول در فوق تکرار شده است مثال دیگر : غرقه در خون اکبر من خفته اندر برمن که در شعری از کتاب " قیام عاشورا" در آغاز شعر و بعد از هر دو بیت تکرار شده است معمولأ این ابیات ، برگردان ، در اوزان رمل مثمن سالم می آید ؛ اما در شعر در وزن ، فاعلاتن فاعلاتن فاعلن آمده است : ....

افسرا بشنو که از عرش برین گوید امشب حضرت روح الامین شام عاشوراست امشب لیله الاسرااست امشب 4.

فاعلاتن فع ، فاعلاتن فع ( - u - - / - / - u - - / - ) این وزن به صورت " فاعلاتن فع ، فاعلاتن فع " تقطیع می شود .

ظاهرا این وزن در قدیم برای شاعران شناخته نبوده است .

اما الول ساتن ، بیتی از ادیب الممالک در این وزن نقل می کند ؛ بدون اینکه اسمی برای این وزن یافته باشد .

ضمنأ طبق آمار الول ساتن ، از 42 نو شاعری که وزن اشعارشان را بررسی کرده تنها ادیب الممالک و آن هم یک شعر ، در این وزن سروده است : بشنو ای فرزند تا از این دفتر خوانمت از بر راز تیموری به هرحال این وزن و بعضی دیگر از اوزان مراثی و نوحه ها را در دوره قاجاریه و بعد ، شاعران شعر رسمی شناخته و به کارگرفته اند ( که بعد از اوزان دیگر از این قبیل اشاره خواهد شد ) .

در این وزن اشعار زیادی سروده شده است ، مانند این نوحه که به نام "نوحه سینه زنی و زنجیرزنی " آمده است : شاه مظلومان ، خسروخوبان ماندچون بیکس دولت عدوان درحرم آمد ، گفت با زینب اصغرم آور، نزدم از احسان ...(174 آزادگان) یا این شعر که در قالب "ترکیب بند " است (به مطلع ): یابن عم بنشین در کنار من بین دم آخر حال زار من (مصائب) 5.

فاعلاتن فع سه بار ( - u - - - / - u - - - / - u - - - ) اگر شعری که در اولین وزن از آن یاد شد به صورتی که در کتاب چاپ شده در نظر بگیریم ، مصرع هایی به وزن فوق یعنی سه بار ، فاعلاتن فع خواهیم داشت که این وزن در شعر رسمی به کار گرفته نشده است : شاه مظلومان ، جگر عطشان ، بدن عریان هجای اول در بخش های دوم و سوم کشیده تلفظ می شود و این ویژگی در بعضی از نوحه ها و در شعر عامیان و اشعار نخستین فارسی دیده می شود .

6.

فاعلاتن فع چهار بار (- u - - -/ - u - - - /- u - - - / - u - - - ) این وزن که به صورت چهار (فاعلاتن فع ) تقطیع می شود ، در شعر رسمی شناخته نبوده است ، این وزن مختص نوحه هاست .

یکی در کتاب " گلچین حقیقی " این شعر به چند سه مصرع تقسیم شده است که در پایان آنها بیتی بروزن فاعلاتن فع ، فاعلاتن فع ، تکرار شده است .

در آغاز شعر نیز این بیت آمده است .

از سه مصرع ، دومصرع اول همقافیه است و مصرع سوم همقافیه با شعر برگردان : امشب ای خواهر شام هجران است آخر عمر نوجوانان است دیدم ای خواهر امشب اندر خواب چه یابم با مادرم زهرا هم به مهمانی خواندنم فردا سوی فردوس جنت الماوا چه را برسر امشب ای خواهر شوق مهمانی ذوق جانان است یا این شعر که مانند قبلی در قالب قصیده است : یا حسین جان ما فدای تو روز و شب نالیم در عزای تو (قیام) در این وزن ترکیب بند نیز ساخته شده است : مانند ترکیب بندهای زیر : یابن عم بنشین در کنار من بین دم آخر حال زار من (مصائب) یا هرشب جمعه ازچنان زهرا کربلا آید با دوصد غوغا( مصائب) یا آمدی بابا کنج ویرانه باصفا کردی این عزاخانه ( گلچین) در صفحه 186 مصائب ، 4 مصرع در این وزن در آغاز آ'ده و بقیه شعر در وزن " مفاعلین فاعلاتن فع ، فاعلاتن فع ، فاعلاتن فع " است .

از بعضی اشعاری که در این وزن هستند برمی آید که این وزن دوری باشد .

مانند : ربی یا الله ، از جهان سیرم چارده سالست زیرزنجیرم ای خداوندا ، اندراین زندان باشم اندربندچون خطاکاران روز میباشم تا به شب نالان کی کند تاثیر آه شبگیرم همدهمم هرشب دانه زنجیر مونسم هرروز ناله شبگیر( ص134 عاشورای گلگون) در درون سه مصرع فوق ، قافیه نیز هست ، اما در بقیه شعر معمولأ چنین نیست مانند : می نشین خواهر ، گوشه خلوت تاکنم با تومن وصیتها کن به جان من صبر و ای خواهر درغم و درد و در مصیبتها شعر دیگر ، از کتاب قیام عاشوراست (ص166 ) که نوشته شده نوحه زمان استراحت سینه زنهاست .

در این شعر ، قافیه درونی گاه بیشتر رعایت شده اما یک بیت آن اصلا قافیه ندارد : زاده زهرا ، روز عاشورا درتف گرما ، اندر آن گره توتن تنها ، تشنه لب شاها جنگ با اعدا، روز عاشورا زاده زاهرا ، ما سیه پوشان درکجا بودیم ، جان فدا سازیم هرچه فرمودی تشنه ام تشنه کس ندادت آب ، تشنه جان دادی...

7.

فعلاتن فعلن ( - u - - /u u - ) این وزن به صورت " فاعلاتن فعلن تقطیع می شود .

ظاهرا شاعری به این وزن شعر نسروده و عروضیان نیز به آن اشاره نکرده اند ، زیرا نه شمس قیس رازی به آن اشاره کرده و نه در مجموعه اوزان شعری فارسی مسعود فرزاد و نه الون ساتن از آن یاد کرده است ( البته مسعود فرزاد به وزنی که هر بخش مرکب از دو مصرع این وزن است اشاره کرده است .

) این وزن در نوحه ها ، به صورت بیت یا دو بیت برگردان در یک شعر است .

وزن شعر اصلی به صورت " فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن " یا به صورت " فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن " است مانند : یا غریب الغربا یا معین الضعفا مالک مملکت طوس غریب الغربا شاه با عزت و ناموس غریب الغربا( عاشورا73 ) یا مثال دیگر : یاحسین کوفه میا زاده خیر النساء چونکه شد مسلم به کوفه بیکس و بیخانمان گفت هردم بادل پرخون و بااشک روان (ازادگان) .

در یک مستزاد ، قسمت الحاقی بر این وزن است .

همچنین ( در یک مورد ) و دو بیت برگردان ، براین وزن است : اهل بیت شد لب تشنه شدند با تب و تاب وارد شام خراب زینب غمزده با اهل حرم چشم پرآب اشکریزان چوسحاب ای فلک شو تو خراب این چه ظلم است و عقاب زاده هند نگر تکیه بربالش پر بندش هیچ خبر ازخداوند بشر(خزامین الاشعار) 8.

فعلاتن فع فعلاتن فع ( u u - - - / u u - - - ) این وزن را می توان به صورت " فعلاتن فع ، فعلاتن فع " تقطیع کرد .

در (کتاب) شمس قیس هست ؛ همراه با بیتی که خود به عنوان شاهد ساخته است : نه غم وصلم نه غم هجران چه کنم زاری چه کنم افغان اما ظاهرا شاعری به این وزن شعر نسروده است .

مسعود فرزاد هم مثالی برای آن نیافته و همان مثال شمس قیس را آورده است .

درمراثی هم ، جز یک شعر ، من به این وزن برنخورده ام که سروده " فراهی " نامی است؛ در دوازده بیت .

شعر به صورت قطعه است ، اما در فاصله میان ابیات ، بیتهایی که هرکدام قافیه مستقل دارد گنجانده شده است .

عنوان شعر ، نوحه و سینه زنی به مناسبت عصر عاشورا و شام غریبان است :