دانلود مقاله فرهنگ ایثار

مفهوم ایثار یکی از مفاهیم بنیادین علوم انسانی، بویژه فلسفه اخلاق است که می توان رویکردهای متفاوتی به آن داشت.

هم رویکرد معرفت شناسانه و هم رویکرد ایدئولوژیک و دینی.

در نگاه معرفت شناختی می توان ایثار را یک مفهوم نظری (theoric Term) دانست که عام و جهانشمول بوده و اختصاص به فرقه یا اجتماع خاصی نداشته و در باب همه جوامع ساری و جاری است.
کتر سید عبدالحمید ضیایی دکترای فلسفه غرب از دانشگاه سوربن پاریس، دارنده مدال طلایی المپیاد ادبی ۱۳۷۴ و فارغ التحصیل حقوق قضایی و ادبیات از دانشگاه تهران و علامه طباطبایی است.

ارائه مقالات متعدد پژوهشی و علمی در جلسات، کنفرانس ها وهمایش های خارجی و داخلی، تاکنون چند عنوان کتاب از دکتر ضیایی منتشر شده که از آن جمله می توان به کتاب های در غیاب تبار شناسی اندیشه های الحادی در عصر مدرنیته، جامعه شناسی تحریفات عاشورا، نگرش انتقادی به ادبیات عاشورا و ...

اشاره کرد.

گفت وگو با دکتر سید عبدالحمید ضیایی
●ایثار از منظر شما چه تعریفی دارد؟

مفهوم ایثار یکی از مفاهیم بنیادین علوم انسانی، بویژه فلسفه اخلاق است که می توان رویکردهای متفاوتی به آن داشت.

در نگاه معرفت شناختی می توان ایثار را یک مفهوم نظری (theoric Term) دانست که عام و جهانشمول بوده و اختصاص به فرقه یا اجتماع خاصی نداشته و در باب همه جوامع ساری و جاری است.

به طور کلی می توان ایثار را نوعی کنش دیگر خواهانه (اعم از دینی، انسانی یا ملی) و عبور از منافع شخصی به خاطر حفظ مصالح دیگری‎/ دیگران قلمدادکرد.

مهمترین خصیصه مفهوم ایثار، باور معطوف به عمل است.

یعنی ابتدا در ساخت آگاهی فرد اجتماع نوعی دگرگونی استعلایی پدید می آید و سپس این تحول به عرصه فعل و عمل فردی، جمعی راه یافته و در آن نهادینه می شود.

● ایثارگران چه کسانی هستند؟

اگر ایثار را همان عمل دیگر خواهانه بدانیم دایره شمول ایثارگران نیز بسیار گسترده خواهد بود به عبارت دیگر، حتی تحول سوبژکتیو و ذهنی فرد نسبت به ترجیح شیئی یا فرد یا عقیده ای بر خود نیز عملی ایثار گرانه خواهد بود، ولو این که تحقق عینی پیدا نکند.

اما در رویکرد ایدئولوژیک که نسبت آن با نگاه کلان معرفت شناختی و وجود شناختی، عموم و خصوص مطلق است ایثارگر به کسی اطلاق می شود که به خاطر باور یا عقیده ای خاص (که بیشتر صبغه دینی و متافیزیکی دارد.) از جان و منافع خود صرف نظر وعبور کند.

دایره شمول ایثار گری در کشور ما نیز با توجه به وقایع اتفاقیه در صدر انقلاب اسلامی در جنگ تحمیلی تعریف و تبیین می شود.

●اگر روحیه ایثارگری در یک جامعه حذف شود چه اتفاقی می افتد؟

پاسخ به این پرسش، با توجه به تیپولوژی جوامع سنتی‎/ صنعتی متفاوت خواهد بود.

به عنوان نمونه در جامعه ای که شیوه حاکمیت و اقتصاد، آن سرمایه داری متأخر و لیبرالیستی است مفهوم ایثار چندان جایگاهی ندارد و البته این مسأله مشکل چندانی را هم ایجاد نمی کند.

نظام سرمایه داری در ذات خود مستلزم و متضمن نوعی فردگرایی است که نقطه مقابل مفهوم ایثار است.

امروزه شتاب جامعه ما در حرکت به سوی سرمایه داری نیز در تضعیف روحیه ایثار تأثیر گذار است.

●چگونه می توانیم این روحیه را در جامعه تقویت کنیم؟

تقویت روحیه ایثار در جامعه نیازمند توجه به عوامل ایجابی و موانع سلبی است.

با وجود سیاست تعدیل و تثبیت اقتصادی پاره ای از دولت ها و ترویج مصرف گرایی در رسانه های جمعی (اعم از دیداری و شنیداری و مکتوب)، نمی توان چشم امیدی به بقای روحیه ایثار در جامعه داشت اما به نظر می رسد که ایثار و ایثارگران نیازمند تکریم هستند.

●تکریم در جوامع مختلف چگونه انجام می شود؟

به نظر می رسد که بهتر باشد به جای شعار دادن و اعتنا و اتکا به تبلیغات و کنفرانس ها و سمینارهای بی نتیجه، مطالعه دقیقی در کیفیت خدمات رسانی سایر دولت ها و سازمان های بین المللی به خانواده های قربانیان و بازماندگان جنگ ها انجام شود.

قطعاً تبیین وتعبیه یک نظام و سیستم خدمات رسانی عملگرا (practice) و کارآمد، مستلزم تأمل در تجارب دیگران و عبرت آموزی از حسنات و امتیازات آنان خواهد بود.

به عقیده اینجانب، میزان خدمات رسانی به خانواده های قربانیان جنگ در سایر کشورها بسیار چشمگیر و شگفتی آور است.

عرضه خدمات در بعضی از کشورها به تمام امور و حوائج انسانی تسری داده شده است و این کشورها در تجلیل مادی و معنوی از خانواده های قربانیان و بازماندگان جنگ در حوزه هایی مثل مسکن، مسائل درمانی، آموزشی، اشتغال و کاریابی، حقوق و مزایا، تعاون و امور اجتماعی، پرورش و فوق برنامه و ...

سنگ تمام گذاشته اند.

در کشور هایی مثل فرانسه، هند، کانادا، پاکستان و کره جنوبی به خانواده های مزبور، واحدهای مسکونی به طور رایگان واگذار می شود.

خدمات رسانی به معلولان جنگی و خانواده های قربانیان جنگ نیز در کشورهایی مانند فرانسه، کانادا و کوبا کاملاً رایگان است.

در حوزه اشتغال و کاریابی نیز به عنوان نمونه معادن روباز و سطحی در کشور کانادا به معلولان و خانواده های قربانیان جنگ واگذار می شود.

در هند، جهت کار و تولید در بخش کشاورزی به آنها زمین واگذار می شود و در کره جنوبی، دوایر تابعه دولت موظف اند ۲۰ درصد از نیروی انسانی مورد نیاز خود را از ایثارگران ملی و خانواده های آنان انتخاب کنند.

وام خرید زمین کشاورزی با بازپرداخت ۱۰ ساله و بهره ۵ درصد یا بعضاً بدون بهره، وام بازرگانی با پرداخت ۷ ساله و وام حوادث مترقبه با پرداخت سه ساله بدون بهره واگذار می شود.

در خصوص حقوق و مستمری به عنوان نمونه می توان به کشور فرانسه اشاره کرد.

به همسران، فرزندان و فرزند خواندگان و والدین قربانیان جنگ، حقوق و مستمری تعلق می گیرد.

بازنشستگان جنگ نیز مشمول این قاعده اند.

نظامیان معلول و خانواده های قربانیان غیرنظامی نیز در این کشور مورد تکریم و پرداخت مستمری قرار می گیرند.

●بعضاً افراد ایثارگر یا خانواده های آنها به سبب تکریم و حمایتی که از آنان می شود، دچار مشکل شده یا به عبارت دیگر تکریم این افراد باعث ایجاد تنش بین آنان با سایر قشرها می شود.

به نظر شما علت این تنش چیست و چگونه باید آن را برطرف کرد؟

برای پاسخ به این پرسش، لازم است یک توضیح روانشناسانه داده شود.

از دیدگاه روانشناسان، آدمیان دوگونه نیاز دارند.

نیازهای ابتدایی و نیازهای متعالی.

نیازهای ابتدایی یا بدیهی شامل نیاز به شغل، امنیت، مسکن، توالد و تناسل و...

را شامل می شود و نیازهای متعالی مشتمل بر نیاز به اخلاق و عشق و پرستش و ایثار و...

است.

به اجماع روانشناسان، آدمی، بدون عبور از نیازهای ابتدایی، به هیچ وجه نمی تواند به ساحت نیازهای متعالی گام بنهد.

به عبارت ساده تر، انسان هایی که سخن گفتن از اخلاق و مفاهیم والای اخلاقی برای فرد گرسنه، بلاتأثیر و بیهوده است.

در جوامعی که نیازهای ابتدایی برآورده نشده است، حتی خداوند هم در چنبره معیشت بندگان گرفتار می شود و تصویر ذهنی آدمیان، نه یک تصویر الوهی و منزه عرفانی، بلکه خدایی روزی دهنده و رزاق است.

شاید یکی از دلایل حساسیت برانگیزی تکریم از گروهی خاص در جامعه ما این است که شکاف های طبقاتی و اقتصادی عمیقی بین سطوح مختلف جامعه برقرار است وفقر بالسویه تقسیم نشده است (که تقسیم بالسویه فقر هم نوعی عدالت است).

خدماتی که امروزه سازمان ها و نهادهای حمایتی (از قبیل بنیاد شهید وکمیته امداد، سازمان بهزیستی، هلال احمر، تأمین اجتماعی و...) ارائه می دهند.

در بسیاری از کشورهای پیشرفته، خدمات عمومی است که کل جامعه را پوشش می دهد و منحصر به گروهی خاص نیست.

باید کوشش شود تا همه افراد جامعه از این حقوق حقه خود برخوردار شوند.

با این توصیف، هیچ قشری، در عین برخورداری از خدمات عمومی، حق و توان اعتراض به اعطای امتیازات ویژه به گروهی را نمی یابد و شعارها و تلاش دولت اخیر در بسط عدالت اجتماعی، می تواند زمینه ساز تعمیم خدمات به نحو یکسان برای تمام قشرها و گروههای اجتماعی باشد.

با حل و رفع نیازهای ابتدایی، می توان سازمان ها و بنیادهای مزبور را به سمتی سوق داد که بر اساس آن تکریم و تجلیل جدی تر از ایثارگران در ابعاد فرهنگی به عمل آید.

و الا بدون عبور از سنگلاخ حوائج بدیهی انسان ها، مبانی تئوریک تراشیدن، آب در هاون کوبیدن است.

به عنوان مثال یکی از موارد تنش زا در جامعه ما بحث تخصیص سهمیه ورود به دانشگاه به جانبازان، آزادگان و خانواده های شاهد است.

دلیل این امر را مضاعف بر نابسامانی های کنکور ورودی و پریشانی نظام سنجش درایران، باید به نا آگاهی از وضعیت سایر کشورها ارجاع داد.

به عنوان نمونه، در کشور فرانسه تمامی هزینه های مربوط به آموزش های فنی و حرفه ای و کارآموزی معلولان جنگ و فرزندان و خانواده های قربانیان جنگ پرداخت می شود.

در کشور هند، فرزندان قربانیان جنگ با امتیازات و تسهیلات فراوان به دانشکده های فنی، مهندسی و پزشکی (به منظور انجام تحصیلات تکمیلی) فرستاده می شوند.

در پاکستان به فرزندان افراد از کار افتاده جنگی، سهمیه پذیرش در دانشگاه تعلق می گیرد.

در کره جنوبی کمک هزینه آموزشی به دانش آموزان و بورسیه دانشجویی به واجدین شرایط تحصیلات آکادمیک پرداخت می شود.

همچنین در این کشور ایثارگران ملی، همسران و فرزندان قربانیان از پرداخت شهریه ورودی و سایر هزینه های تحصیلی (متوسطه و دانشگاه) معاف هستند.

ضمناً بورسیه تحصیل خارج از کشور در صورت احراز شرایط پرداخت می گردد.

در بقیه کشورهایی که سابقه جنگ را در حافظه تاریخی خود دارند نیز این قوانین و تسهیلات قانونی مشاهده می شود.

●چشم انداز تکریم ایثارگران در آینده ایران چگونه است و به چه نتایجی منجر می شود؟

تکریم از ایثارگران گرامیداشت ایثار به عنوان یک کرامت انسانی است.

ما بیشتر نیاز داریم که ایثار را به عنوان یک مفهوم والای انسانی مطرح کنیم تا یک مفهوم دینی.

ایثار و آزادگی در فلسفه های اخلاقی و فرا اخلاق، یک پارادایم جدی و تأمل برانگیز به شمار می رود.

بخصوص در فلسفه اگزیستانسیالیسم که بحث موقعیت های حدی و مرزی مطرح است و «خشونت عشق» را به عنوان یک امر دلپذیر اخلاقی در برابر «خشونت نفرت» طرح می کنند، اعتبار مقوله ایثار مشخص می شود.

باید علاوه بر این که ما مبناهای نظری مفهوم ایثار و شهادت را ایضاح و تبیین می کنیم، حتماً در بعد علمی نیز به تکریم ایثارگران بپردازیم.

شهدا و ایثارگران، به هیچ واسطه در شأن تکریم قرار دارند و نیازی به تکریم ما ندارند.

تکریم خانواده ها و بازماندگان آنها هم نشان می دهد که فعالیت ها و امور ایثارگرانه، مأجور و مشکور است و هم تضمین کننده امنیت ملی در برابر مخاطرات و حوادث پیش بینی پذیر آینده است.

اگر ایثار مورد تجلیل واقع نشود و ایثارگران قدر ببینندو بر صدر نشینند، در حوادث متأخر نمی توان چشم امید به هیچ یاری و فداکاری دوخت.

تکریم خانواده های شاهد و ایثارگر نباید محدود به تجلیل لفظی و زبانی باشد، باید از کنفرانس ها، همایش ها و حرف زدن ها و شعاردادن های بیهوده بکاهیم و بر ارتقای توانمندی های ایثارگران در ابعاد مختلف بیفزاییم.

فراموش نشود که منظور من از خدمات رسانی، صرفاً تزریق حمایت و خدمات مادی و معیشتی نیست که این کار جزو وظایف بدیهی و ابتدایی هر حکومت بوده و نیاز به سازمان های عریض و طویل دولتی ندارد.

منظور این است که مثلاً در حوزه آموزش عالی و تحصیلات آکادمیک، به جای تزریق سهمیه که توالی فاسده و برچسب و انگ تبعیض را با خود همراه می آورد، کوشش شود که توانمندی های علمی ایثارگران و خانواده های آنان افزایش یابد و زمینه های لازم برای ارتقای آنان فراهم شود.بی شک خیر و صلاح مردم و دولت ما هم در همین خواهد بود.

چیستی فرهنگ ایثار و شهادت «ما راه بازگشت نداریم، محاصره شده ایم.

اگر نمی توانید به کمکمان بیائید، به بچه ها بگوئید ما را حلال کنند!، اگر کاری ندارید، خداحافظ!» این ها آخرین کلماتی بود که از پشت بی سیم، از زبان فرمانده شهید شنیده شد.

آنجا هنگامه ای به پا بود که تاریخ فقط یک بار آن را دیده بود!

سرزمین شور و شعور، سرزمین نیاز و نماز؛ اشک هزار هزار شمع، بال های سوخته هزار هزار پروانه و یک آسمان لاله پرپر.

آنجا زمین بوی بهشت می داد.

آنجا خدا بود و کوچه های «اخلاص» !

نامهربانی سال ها بود که رخت بر بسته بود، دل ها مهربان مهربان.

آنجا هر روزش عید بود- که در آنجا خدا هرگز معصیت نشد.

آنجا منیت ها لجن مال شده بود، شهوت از بی رونقی دق کرده بود، عصیان اسیر سرپنجه های «تسبیح» گشته بود.

آنجا همه اهل «دعا» بودند، همه اهل «تکبیر» همه اهل «مسجد» .

آنجا هیچ ستاره ای غروب نکرد.

آنجا همیشه خورشیدها بر نیزه ها و زیر تانک ها قرآن می خوانند.

آنجا قلب زندگی در چاه های «درد» می تپید، و اشک تنها مرهم دیدگان!

آنجا هیچ فاصله ای نبود، همه یک رنگ، همه یک جامه، خاکی خاکی!

در آنجا گناه، غریبه ای بود که هیچ گاه پایش به دروازه آن شهر نرسیده بود، گناه دیو سیاه افسانه هایشان بود.

آنجا، جای ماندن نبود، خیمه ها همه موقتی بودند.

آنجا مردان همه سرود «رضا» می خوانند و تکبیر هلهله می کردند.

آنجا سرزمین افسانه ها، اسطوره ها، سرزمین ایثار، سرزمین شاهدان شهید، سرزمین خدا بود.

و اینجا...؟

امروز ما در جامعه ای در حال گذار زندگی می کنیم، در نتیجه، بسیاری از ساختارهای موجود در حال تغییرات نسبتاً محسوس است.

ساختارهایی از قبیل معیشت، اهداف روابط کاری و نوع مشاغل، ارز ش ها و فرهنگ، محتویات آموزش در اشکال رسمی و غیررسمی و...

در حال تحول است.

تحولات مذکور بالا، ناشی از عوامل متعددی است که بخشی از آنها درونی و بخشی از آن نیز بیرونی است.

یکی از عمده ترین عوامل تحولات فرهنگی، گسترش ارتباطات و تبادل اطلاعات و همچنین وسایل ارتباط جمعی است و از محصولات آن، فاصله نسل ها است که طبق آن نوجوانان و جوانان، با ارزش ها و هنجارهای سنتی بیگانه شده و از آن فاصله می گیرند (بحران هویت).

به هر حال در شرایط فعلی، شاید بتوان گفت که ما بیش از هر زمان دیگر به دور از شعار و با توجه به واقعیت های جامعه نیاز به ارزشیابی و بازشناسی و نیز برنامه ریزی عملی فرهنگی داریم.

بنابراین در ضرورت پرداختن هر چه جدی تر و واقع بینانه تر به بخش فرهنگ که طبعاً دارای ارتباطات عمیقی با سایر حوزه ها مانند اقتصاد، سیاست و امور اجتماعی و...

است که نمی توان تردیدی اعمال داشت.

فرهنگ دارای ویژگی ها و کارکردهای بسیاری است که وقوف آنها می تواند ما را در انتخاب راهکارهای فرهنگی یاری رساند.

فرهنگ از طریق اجتماعی شدن است که منتقل می شود.

در نتیجه می بایستی برای اشاعه فرهنگ «ایثار و شهادت» مکانیزم های جامعه پذیری را مطالعه نموده و دانست که انسان ها از طریق نهادها است که با یکدیگر ارتباط برقرار می سازند و این معنا یعنی «ایثار و شهادت» ، نمادی است که حاصل ارزش های فرهنگی است و نماد، علامتی است که می تواند مظهر یک چیز عادی و ارزشی شود.

مفاهیم فرهنگ فرهنگ مقوله ای است که بسیاری از اندیشمندان، متفکرین و صاحب نظران علوم اجتماعی درباره آن سخن گفته اند.

جا دارد ابتدا اهمیت فرهنگ را از زبان امام خمینی(ره) بشنویم: «بی شک بالاترین و والاترین عنصری که موجودیت هر جامعه دخالت اساسی دارد، فرهنگ آن جامعه است.

اساساً فرهنگ هر جامعه هویت و موجودیت آن جامعه را نشان می دهد» .

(۱) از فرهنگ، تعاریف بسیار زیادی ارائه شده است، به طوری که تأکیدی خاصی که از کاربرد آنها نشأت گرفته است و می توان به چند دسته تقسیم کرد.(۲) ۱- تعریف های تاریخی: که تکیه بر میراث اجتماعی در طول تاریخ جامعه دارد.

۲- تعریف های روان شناختی: که تکیه بر الگو و روش تسهیل سازگاری با محیط و جامعه دارد.

۳- تعریف های ساختاری: که در آن تأکید بر ایجاد شده ها توسط اجتماع بشری دارد.

۴- تعریف های تشریحی: تأکید بر عناصر تشکیل دهنده فرهنگ دارد و...

اما منظور از این تقسیمات، یک نتیجه گیری مهم است و آن این است که «وسعت قلمرو فرهنگ به وسعت حیات اجتماعی است و مهم ترین خصوصیت، این است که امر عرضی نیست.

بلکه انسان آن را در ضمن زندگی در بین مردم به خصوص فرا می گیرد.

انسان با فرهنگ به دنیا نمی آید، بلکه ضمن رشد در داخل یک فرهنگ خاص، ذخایر اندیشه و میراث های معنوی شکل گرفته و در طول سال های پیشین می آموزد» اگر از تعاریف فرهنگ عبور کنیم، باید به سه ویژگی مهم فرهنگ اشاره کنیم که عبارتنداز: ۱- مشترک بودن؛ ۲- اکتسابی بودن؛ ۳- قابلیت انتقال؛ با توجه به توانایی خارق العاده انسان در یادگیری، انسان شناسان و جامعه شناسان در مورد دو ویژگی اخیر فرهنگ و نیز این موضوع که یادگیری و انتقال فرهنگ، از طریق اجتماعی شدن و به وسیله نهادها انجام می پذیرد، اتفاق نظر دارند.

در یک تقسیم بندی محتوایی فرهنگ ایثار و شهادت را می توان به صورت زیر تقسیم بندی کرد:(۳) ۱- فعالیت های آموخته شده و مشترک نظیر ایثار کردن و از جان گذشتن؛ ۲- افکار و اندیشه ها، نظیر از جان گذشتن در راه خدا و مقابله با کفر، جهاد و...؛ ۳- محصولات اجتماعی و مشترک نظیر لباس ها، مقبره ها و گنبدهای شهدا؛ ۴- فن آوری، ابزارهایی که محصولات مادی مربوط به شهادت و ایثارگری را می سازد؛ ۵- سازمان اجتماعی، نهادهایی نظیر بنیاد شهید و...

که در این زمینه فعالیت می کنند؛ ۶- ایدئولوژی، نظیر ارزش ها و باورهایی که پشتوانه فرهنگ ایثارگری و شهادت است.

معنا و مفهوم فرهنگ ایثار و شهادت ایثار در لغت به معنی «برگزیدن، عطاکردن، غرض دیگران بر غرض خویش مقدم داشتن، منفعت غیر را بر مصلحت خود مقدم داشتن» (۴) و شهادت یعنی «مجموعه باورها، آگاهی ها، آداب و اعتقادات و اعمالی که موجب وصول انسان به عالی ترین درجه کمال، یعنی مرگ آگاهانه در راه خدا می شود.» (۵) ایثار، که یک واژه عام است، در همه مکتب ها و فرهنگ ها وجود دارد، ولی در اسلام مفهوم آن از یک برتری خاصی برخوردار است و هر تلاش، فداکاری، بخشش و جایگزینی را ایثار نمی گویند، بلکه ایثار در اسلام، دارای پیش زمینه ای چون اخلاص در راه خدا بودن دارد.

ایثار بیانگر رشد و معرفت انسانی است و این موقعی است که انسان به یک تکامل روحی دسترسی پیدا کند.

ایثارگری از آنجایی که حامل پیام هایی همچون: خداخواهی، دین باوری، خدایابی، انسان دوستی و دگرخواهی، شهادت، رشادت، از خودگذشتگی، عزت و عظمت و...

است، در بین ما تقدس پیدا کرده و ما از این که افرادی ایثارگر را در بین خودمان داریم، احساس امنیت می کنیم.

لازم به تذکر است که صفت ایثارگری در سطح زندگی اجتماعی نیز تبلور پیدا می کند و کارکردهای مثبتی دارد و باعث ایجاد همبستگی های اجتماعی و انسجام جامعه است و مناسب نیست که این وجه آن نادیده گرفته شود.

ایثار یک هیجان زودگذر و بروز یک احساس آنی نیست، بلکه استکمال شعوری است که در یک انتخاب تجلی می یابد: ایثار از خود گذشتن است، برای یافتن مفهومی برتر و والاتر در عرصه عملیاتی، ایثار در زمین است.

اما نگاه ایثارگر، به آسمان ها است.

براساس ویژگی های فرهنگ، یعنی «عمومی بودن» و «ناآگاهانه بودن آن» ، این تعریف قابل نقد و بررسی است.

زمانی رفتار، ویژگی یا عقیده ای جزء فرهنگ مردم محسوب می شود که از حالت عمدی و آگاهانه درآید.

اگرچه همه عوامل فرهنگی، ابتدا عمدی و آگاهانه بوده اند.

اما زمانی فرهنگ محسوب شده اند که درونی(۶) و ملکه ذهن مردم شده باشند.

بعضی از خصلت های یادشده ایثارگری و شهادت در واقع خصلت فرهنگی ندارند و گرچه بسیار ارزشمند هستند، ولی در مقوله فرهنگ قابل طرح نیستند.

در ضمن باید بین «ایثارگری و شهادت» و «فرهنگ ایثارگری و شهادت» تفاوت قایل شد.

اگر بخواهیم ایثارگری و شهادت را گسترش دهیم به صورت فرهنگی و جامعه شناختی نمی شود.

زیرا یکی از عناصر مهم شهادت و ایثارگری، آگاهی، عقلانیت و خدامحوری است و این را نمی شود به صورت رفتارهای خود جوش ترویج کرد.

اما اگر قصد داریم ارزش ها، هنجارها، عرف و قوانین و آداب و رسوم مربوط به فرهنگ ایثارگری و شهادت را گسترش دهیم، به نحوی که در مردم اقدام به آنها نهادینه شود، از طریق فرهنگی و جامعه شناختی امکان پذیر است.

این تعریف فاقد ویژگی عمومیت است.

زمانی ما چیزی را فرهنگ می دانیم که در اکثریتی از مردم یک کشور، شهر یا قوم وجود داشته باشد.

باز عقلانی بودن و آگاهانه بودن ایثارگری و شهادت، از قدرت عمومیت آن می کاهد، علاوه بر این برخی از ویژگی های ذکر شده در این تعریف، قابل سنجش نیست و تازه اگر به سنجش درآیند، از ارزش آنها کاسته می شود.

زیرا افراد اجتناب دارند که در این زمینه منویات خود را بروز دهند و کسانی که بروز می دهند، ممکن است برای منافع مختلف دیگری باشد.

ویژگی هایی مانند خدامحوربودن، در مسیر کمال حرکت و رضای خدا را به رای خلق ترجیح دادن و...

مفاهیمی دیگر که بیان شد که خود نیاز به توضیح و تعریف دارند.

فلسفه وجودی فرهنگ ایثار و شهادت از نظر اسلام آیین مقدس اسلام؛ آیین توحید، عقل، فطرت، رشد، کمال، صلح، صفا، مهر، محبت و آیین تعلیم و تربیت است.

اسلام عشق و علاقه دارد، قلوب انسان ها را از راه ارتباط با شرک و کفر، بت و بت پرستی و بندگی نسبت به بندگان پاک کند.

اسلام دعوتش را با دلیل و برهان و موعظه و حسنه و جلال حسن شروع می کند و از این راه سعی می کند، انسان منحرف از فطرت توحیدی را به صراط مستقیم برگرداند.

اسلام، موضع گیری علیه فطرت توحیدی را که به ضرر خود موضع گیران و مزاحم مؤمنان پاکدل است، نمی پسندد و چنانچه ببیند دشمن عالم یا معاند جاهل، در زمینه رشد انسان و انسانیت مانع ایجاد می کند، خود را به خاطر اقامه حق، مجبور به جهاد می بیند و برای او جهاد ابتدایی یا دفاتر فرقی نمی کند.

آنچه برای او اهمیت دارد، پاکسازی حیات انسان از آلودگی شرک، کفر، فسق و فجور بت و بت پرستی است.

(۱) اکنون که روشن شد برای چه هدف والایی در اسلام، سخن از جهاد و مبارزه به میان آمده است، ضروری است به بررسی ارزش های ایثار و شهادت در آیین جهاد و مبارزه پرداخته شود.

ایثار و از خودگذشتگی امری است دینی، اخلاقی و انسانی و بسیار نیکو و پسندیده که در هر آیین و مذهبی ستوده شده و درباره آن سفارشات زیادی شده است.

ایثار در فرهنگ اجتماعی، سیاسی و اقتصادی اسلام به عنوان اوج وارستگی مؤمن و نشانه بارز پیوستگی به خدا و مکتب تلقی شده و در قرآن، از آن برای آزمودن صلاحیت رهبری امامت نام برده شده است.

ضرت ابراهیم (ع) پیش از رسیدن به امامت، با ایثار آزمایش شد و امام علی (ع) و حضرت فاطمه (س) به خاطر ایثار مورد ستایش قرآن قرار گرفتند.

علی (ع) در ایثار جان، آن چنان پیش رفت که حتی بر جبرئیل و میکائیل پیشی گرفت و ملایک و عالم آسمان ها را به حیرت واداشت و عامل مباهات پروردگار عالم شد.

همچنین واقعه عاشورای حسینی، نقطه اوج و قله ای از ایثار و شهادت در طول تاریخ تشیع به شمار می رود که سرشار از نکات عبرت آموز برای تمام شیعیان و مسلمین جهان اسلام به شمار می آید.

فرهنگ ایثار و شهادت از دیدگاه امام خمینی (ره) حضرت امام خمینی (ره) برای شهادت چنان ارزش و اهمیتی قایل بود که در آثار مکتوب و بیانات خویش آن را توصیف و تبیین نموده است.

ایشان از آن به «فوز عظیم» «توفیق عزت» ، «عزت ابدی» ، «سعادت همیشگی» ، «چراغ هدایت ملت ها» ، «افتخار جاودانی»، «اوج بندگی و سیر و سلوک در عالم معنویت» ، «هدیه ای برای افراد لایق» ، «آزادی روح» ، «رهایی از زندان» ، «عامل پیروزی»، «دیدن جمال جمیل و جل و جلا» ، «شیرین تر از عسل» و...

یاد می کند و ایثارگری و شهادت را میراثی گرانبها می داند که از اولیاء و انبیاء به ارث رسیده است.

بنابر آنچه گذشت، ایثار را می توان با استناد به روایات و احادیث نوعی آزمایش الهی برای مؤمنان و رهروان راه حق برشمرد که از طریق آن به ندای پروردگار خود لبیک می گویند و در برابر فرامین و دستورات الهی سر تعظیم و تسلیم فرود می آورند.

درونی کردن ارزش های فرهنگ ایثارگری و شهادت ارزش ها و آرمان های حاکم بر جامعه باید توسط نهادهای اجتماعی آن جامعه نهادینه و درونی شود.

آموزش و پرورش و نهاد خانواده از مهم ترین نهادهای اجتماعی هستند که مستقیما به اجتماعی کردن و تعیین نقش مناسب برای نسل جدید می پردازند.

در بحث نهادینه کردن ارزش ها باید به این نکته توجه کنیم که چنانچه خانه و مدرسه اهداف، آرمان ها و عملکردهای یکدیگر را تأیید نکنند، نسل جوان دچار تعارض و تضاد شده و از هم نوایی و تعامل با آن پرهیز خواهد کرد.

در اینجا درونی کردن ارزش ها و آرمان ها، دچار اشکال شده و بقا و دوام جامعه آرمان گرا نیز تضمین نخواهد شد.

این نکته را نیز باید اضافه کنیم که نهادینه کردن مطلوب ارزش های فرهنگ ایثارگری و شهادت حاکم بر جامعه نیازمند بررسی خصوصیات آرمان ها و ارزش هاست.

نظام اجتماعی و ارزش ما زمانی خواهد توانست در وجود همه افراد جامعه نفوذ و رخنه نماید که از آرمان هایی برخوردار باشد که بتوانند پاسخگوی همه نیازها مطالبات مشروع افراد جامعه باشد.

مطلوب ترین شیوه در القای اهداف و آرمان ها، شیوه ای است که از هرگونه اجبار، اکراه، خشم، خشونت و انسداد راه عقل و منطق، منتفی باشد.

استفاده از عنصر عقل و منطق، باور قلبی و شهود، ارضا و اقناع توأم با اخلاق و حفظ کرامت نوجوان و جوان مهم ترین نقش در پیاده کردن این روش است.

به همراه موارد فوق باید بسترهایی را نیز فراهم کرد که مهم ترین این بسترها آزادی تفکر و اندیشه، تکریم شخصیت، ترویج اخلاق مشارکت جویانه در امور جامعه، ارتباط دو سویه و منطقی بین جوانان و مسئولین و ارایه چهره ای ملایم و زیبا از دین است.

برای انتقال آرمان ها و درونی کردن آن در نسل جدید احتیاج به برنامه درازمدت است.

بدین منظور برای انجام این مهم شرایط زیر ضروری است و عدم وجود این شرایط، به منزله عدم تحقق درونی شدن ارزش ها و آرمان های جامعه خواهد شد: ۱.

قبل از هر چیز باید خود مسؤولین جامعه، آرمان گرا و معتقد به آرمان های جامعه بوده و عامل به انجام و پیگیری آن باشند و صادقانه مشکلات جامعه را با مردم در میان نهاده و از هرگونه پنهان کاری پرهیز کنند.

۲.

جلوگیری از تنزل ارزش های دفاع مقدس از سطح ملی _ مردمی به سطح ارزش های گروهی (گروه رزمندگان) از طریق شکستن حصر ارزش ها و منحصر ندانستن آنها به گروهی خاص و زمینه سازی برای اهمیت یافتن این ارزش ها از طریق تبیین میانی عقلانی آنها.

۳.

باورپذیر کردن ارزش های دفاع مقدس از طریق اجتناب جدی از تبلیغاتی کردن آنها و در نظر گرفتن مخاطبان این ارزش ها.

۴.

استفاده از نمادهای بدیل به منظور بازآفرینی فرهنگی ارزش های دفاع مقدس در عین حفظ روح کلی آنها.

۵.

هماهنگی بین بخش فرهنگ با سایر بخش های جامعه.

۶.

اطلاع رسانی درست از مسایل جامعه.

۷.

از بین بردن تعارض بین صاحب نظران در تعریف ارزش ها و مسائل مختلف فرهنگی و اجتماعی.

۸.

از بین بردن جاه طلبی و سابقه الگوهای دینی و فکری جامعه برای رسیدن به قدرت.

۹.

از بین بردن مظاهر ضدارزشی در سطوح مختلف جامعه.

۱۰.

تعلیم و تربیت غیرمستقیم و جذاب مطالب و مباحث عینی و عملی فرهنگ ایثار و شهادت از جمله: برشمردن برجستگی های مرگ شهادت طلبانه و تفاوت آن با مرگ طبیعی؛ تبیین اصل دفاع مشروع که اصلی عام، عقلایی و انسانی است؛ تبیین این مدعا که آدمیان در کنار حق، نسبت به دیگران مکلف نیز هستند و تقدیر و استدلال عقلی و نقلی بر این مدعا که انسان در مقابل یکدیگر وظیفه دارد؛ تبیین اصل و ضرورت وجود امنیت و پیوند این اصل با فرهنگ ایثار و شهادت؛ استفاده از ادبیات داستانی، فیلم های جذاب، اردوها و بازدیدهایی از مناطق جنگی به منظور تقویت روحیه تعادل، تعامل و تفاهم جوانان و نوجوانان در زندگی اجتماعی و...

مجموعه موارد یادشده راهکارهایی را سامان می دهد که موشکافی و تبیین دقیق و یافتن ابعاد کاربردی آنها برعهده پژوهشگران فرهنگی کشور است.