تخته سیاه، گچ، نیمکت و زمین بازی، همه آن چیزی نیست که از مدرسه انتظار داریم.
توجه به فضای رنگی و فیزیکی مدارس، چند صباحی است که توجه نظام آموزشی را به خود جلب کرده است.
به طوری که مسؤؤلان تأکید می‌کنند با نشاط کردن فضای آموزشی باید در اولویت برنامه‌های آموزشی و پرورش قرار گیرد.
از سوی دیگر، روانشناسان معتقدند ایجاد فضای شاد، همراه با به کارگیری رنگهای مناسب در کلاسها، در یادگیری دانش‌آموزان مؤثر است و انرژی آنها را دو چندان می‌کند.
دکتر مسعود غفاری، روانشناس با اشاره به اینکه رنگ در روانشناسی همچون موسیقی در ایجاد هیجانات رغبتی، مثبت و منفی مؤثرند و به تبع آن، گونه‌هایی از رفتار را شکل میدهند، تأکید می‌کند: همانطور که هیجانات ناشی از موسیقی، رفتارهای ریتمیک به فرد می‌دهد، در رنگ نیز شدت طول موج رنگ، می‌تواند هیجانات و رفتارهای خاصی را به وجود آورد.
استفاده از رنگها در کلاسهای آموزشی، بسته به آن است که چه هدف رفتاری را برای دانش‌آموز دنبال می‌کنیم.
لذا دیگر امروز نمی‌توان پذیرفت که تنها نقش نور و رنگ، تأمین روشنایی و به وجود آوردن محیطی خوشایند است.
رنگ اشیا، مکانها یا نماها، تنها ویژگی فیزیکی اجسام نیستند، بلکه احساساتی است که از کیفیات معین نور حاصل می‌شود، چشم می‌بیند و مغز آنها را تعبیر و تفسیر می‌کند.
دکتر غلامرضا حاج حسینی نژاد، استاد دانشگاه و متخصص در تکنولوژی آموزشی در توضیح چنین ارتباطی می‌گوید: بعضی عوامل در طراحی محیط از حیث رنگ و نور نادیده گرفته می‌شود، عواملی که واکنشهای انسان را تحت تأثیر قرار میدهند و موجب به وجود آمدن واکنشهای ناسازگارانه‌ای نظیر عصبی مزاج بودن، سردردها، فقدان تمرکز، ناکارآمدی، بدخلقی‌ها، اختلالات دیداری، اضطراب و فشار روانی در انسانها می‌شوند.
به نظر می‌رسد طراحی و رنگ آمیزی محیطهای آموزشی، بخصوص در مقاطع تحصیلی، از اهمیت خاصی برخوردار است، ولی بنا به تحقیقاتی در این زمینه آنچه تاکنون در این راستا انجام شده و هر نوع اقدامی که از سوی مجریان و طراحان آموزشی در جهت استفاده از رنگهای مطلوب و مناسب در کلاسهای درسی صورت گرفته، اهداف مورد نظر را محقق نکرده است.
دکتر حسینی نژاد براساس نتایج یک تحقیق علمی از وضعیت رنگ و نور کلاسها و راهروهای مدارس خبر می‌دهد: نورگیری راهرو مشترک جلو کلاسها در 6/38 درصد موارد طبیعی و در 4/61 درصد موارد مصنوعی است.
رنگ دیوار راهروها در 7/31 درصد موارد خاکستری است.
با توجه به اینکه تعداد زیادی از راهروها از نور طبیعی محروم هستند و در 54 درصد موارد قابلیت انعکاس نور رنگها (خاکستری و کرم) کم بوده، وضعیت رنگ دیوارهای راهروها در 80 درصد موارد متوسط یا بد است، لذا فضاهای مذکور چندان دلپذیر نیستند.
همچنین رنگ تخته سیاه و در بقیه موارد نا مشخص یا متفاوت از دو رنگ است.
محیطهای آموزشی ما بیش از آنکه به تأثیر فیزیولوژیک و روانشناختی عوامل رنگی کلاسها در دانش‌آموزان بپردازند، به عوامل جانبی توجه دارند که البته هر دو در کنار هم می‌تواند محیطی مناسب جهت بارور کردن استعدادهای دانش‌آموزان ایجاد کند.
بهداشت روانی، یکی از عوامل مؤثر در جلوگیری از افسردگی و افزایش انگیزه در مربیان است.
برخی تحقیقات علمی نشان داده است که 85 درصد از دلایل افت تحصیلی دارای جنبه عاطفی است و همچنین پژوهشهای مربوط به مغز نشان می‌دهد که میزان و نوع رنگ بر یادگیری مؤثر است.
دکتر غفاری، نوع رنگ و هیجانات ناشی از آن را به هم مرتبط می‌داند و می‌گوید: هر رنگی با طول موج مشخصی، نوع رفتار را در فرد شکل می‌دهد.
سرگروه رنگهای گرم، رنگ قرمز با بالاترین شدت طول موج رنگ (7000 آنگستروم) فرد را به هیجان دعوت می‌کند و بنفش در رنگهای سرد با (3500 آنگستروم) طرف مقابل را ره سکون می‌خواند و حالا بهتر است در مدارس، رنگی مابین این دو گروه انتخاب شود تا دانش‌آموزان را در جهت رفتارهای مناسب هدایت کند.
به نظر می‌رسد که یکی از این رنگها سبز صنعتی باشد.
طبق نتایج تحقیقات صورت گرفته، تأثیرات فیزیولوژیک رنگهای نامناسب می‌تواند بر گرفتگی عضلانی، سرعت تنفس، ضربان قلب، فشار خون و فعالیت مغزی تأثیر بگذارد تخته سیاه، گچ، نیمکت و زمین بازی، همه آن چیزی نیست که از مدرسه انتظار داریم.
طبق نتایج تحقیقات صورت گرفته، تأثیرات فیزیولوژیک رنگهای نامناسب می‌تواند بر گرفتگی عضلانی، سرعت تنفس، ضربان قلب، فشار خون و فعالیت مغزی تأثیر بگذارد.
همانطور که نور ناکافی در محیط سبب خستگی چشم می‌شود، ترکیب رنگی نامتجانس محیط می‌تواند سبب کاهش واکنش و اختلال در انجام کار باشد.
همچنین روشنایی و رنگ آمیزی مناسب سبب بهبود پردازش بصری اطلاعات و کاهش فشار روانی می‌شود.
بهرام صالح صدق پور، محقق و پژوهشگر در زمینه انتخاب رنگ مناسب برای فضای آموزشی بر اهمیت نقش رنگ در تعلیم و تربیت تأکید می‌کند و در خصوص تأثیرات روانشناختی رنگها در دانش آموزان می‌گوید: رنگهای روشن بویژه رنگهای گرم (قرمز، نارنجی، زرد) سبب هوشیاری ذهنی و افزایش فعالیتهای خاص بهره هوشی می‌شود.
بنابر این، رنگها باید در مدارس بیشتر مورد استفاده قرار گیرند.
کلاس به رنگ آبی روشن یا زرد مایل به سبز، به مراتب اثرات بیشتری از کلاس با دیوارهای خاکستری دارد و یا کتاب با رنگهای حقیقی بهتر از کتاب با تصاویر سیاه و سفید است.
این روانشناس، همچنین به عکس العملهای فردی به نور روشن ویژه اشاره می‌کند و معتقد است: ثابت شده است که در شرایط نور مناسب، حساسیت منفی گرایانه زیادی ایجاد می‌شود و دانش‌آموزان به فضای نورانی تر تمایل نشان میدهند.
در طی آزمایشهای علمی، این نتیجه به دست آمده که پسربچه‌های بی‌قرار و خستگی ناپذیر باید در محلهای نورپردازی شده با نور ملایم قرار گیرند، در حالی که در خصوص کودکان بی‌توجه و مسؤولیت ناپذیر باید از رنگ معکوس استفاده کرد.
لذا استفاده از رنگ مناسب در محیطهای آموزشی، بنا به خصوصیات سنی، فرهنگی و اجتماعی برای هر یک از مقاطع تحصیلی از جمله الزاماتی است که می‌بایست مورد توجه مجریان و مسؤولان آموزشی قرار گیرد.
دکتر حاج حسنی‌نژاد، براساس تقسیم‌بندی رنگها، برای هر مقطع تحصیلی استفاده از رنگهای خاصی را پیشنهاد می‌کند.
در مقطع ابتدایی بهتر است سقف‌ها سفید و دیوارها به دور از شفافیت باشد.
قرمز، آبی، زرد، رنگهای اصلی پیشنهادی هستند که می‌توانند به صورت همراه به کار روند و استفاده رنگ آبی کم رنگ که مسیر سردی را طی می‌نماید، در این مقطع توصیه نمی‌شود.
ولی رنگ آبی با همراهی رنگ زرد و قرمز مناسب می‌باشد.
در مقطع راهنمایی، رنگ نارنجی که نشانه گرمی و محبت اجتماعی است و رفع خستگی را پیوسته با خود همراه دارد، توصیه می‌شود و ارغوانی، آبی و سبز، رنگهای اصلی به کار رفته در این مقطع و به صورت همراه مورد پیشنهاد روانشناسان است که البته در محیطهای آموزش دختران، ارغوان با زرد قابل تعویض است.
در مقطع آموزش متوسطه، 3 رنگ زرد، سبز و بنفش توصیه شده که هر کدام، کارکردهای خاص خود را دارا هستند.
ترکیب رنگ زرد با سایر رنگها پدیده‌های استقلال، بلوغ، هویت، تفکر و انتخاب شغل و اهداف زندگی، مسیر آمادگی و آرام بخشی را برای ذهن شخص می‌نماید، تا جایی که از رنگ زرد، گاهی به عنوان رنگ برجسته بعد از بلوغ یاد می‌شود.
رنگ سبز بخصوص در دوران تغییرات بلوغ همراه با رنگ آبی، نوجوانان دختر و پسر را از نظر انرژی جنسی کنترل می‌کند و نیز رنگ بنفش برای مقطع تحصیلی متوسطه که دو راهی فرد و اجتماعی، روحانیت و مادیت و اخذ تصمیمات قاطعانه و انتخاب رشته تحصیلی و شغل دائم مطرح است، بهترین فضا را برای نقش فردی آماده می‌نماید.
البته هر یک از رنگها از نظر روانشناسی، دارای کارکردهای مشخص هستند، ولی برخی از آنها از لحاظ مسائل تربیتی و آموزشی حایز اهمیت است.
یکی از آنها، رنگ زرد است.
صدق پور در مورد خصوصیات رنگ زرد می‌گوید: این رنگ، برخلاف انتظار از لحاظ مسائل تربیتی و استفاده از آن در اماکن آموزشی و پرورشی بسیار مهم است.
رنگ زرد یک نوع حالت تحریک کننده ذهنی و هوشی دارد که شدیداً موجب تقویت فکر انسان می‌شود.
صاحبنظران و روانشناسان رنگها، معتقدند رنگ زردی که به مقدار کمی آبی داشته باشد (مایل به سبز) آن قسمت از مغز را که حالت جهش فکری دارد، تحریک می‌کند و باعث افزایش حضور ذهن در افراد می‌گردد.
آنچه تاکنون در جهت طراحی و رنگ‌آمیزی اماکن آموزشی انجام شده، تنها استفاده از یک رنگ برای تمام قسمتهای مختلف یک مدرسه بوده است و این در حالی است که دکتر حاج حسینی نژاد به متفاوت بودن رنگ هر یک از دیوارها در یک کلاس درس اشاره می‌کند: در کلاسهایی که دانش‌آموزان با یک جهت مواجه می‌شوند، متفاوت کردن رنگ دیوار جلویی از رنگ دیوارهای پشت و جنبی سودمند و مفید است.
هدف از این کار در این است که وقتی سرشان را از روی میز تحریر بلند کرده و به جلو نگاه می‌کنند، خستگی چشم‌هایشان بر طرف شود و احساس آرامش کنند.
دکتر غفاری نیز بر متفاوت بودن رنگ کلاسها در مدارس با دیگر قسمتها تأکید می‌کند و معتقد است: رنگ محیط آمفی تئاثر، کتابخانه، سالن غذاخوری، سالن ورزش و ...
باید با رنگ کلاسها متفاوت باشد.
بهتر است در انتخاب رنگ آن قسمت ار زنگهایی استفاده شود که طول موج بالایی دارند.
به عنوان مثال برای کتابخانه‌ها می‌توان از زرد کمرنگ یا سبز روشن که آرامش و تمرکز و افزایش می‌دهد، استفاده کرد.
حتی در اتاقها باید یکی دو درجه نسبت به دیوارها، تیره‌تر باشد.
وی در ادامه به اهمیت رنگ مانتو مدارس دخترانه اشاره می‌کند و می‌گوید: مانتوهایی که رنگ متمایل به تیره مثل سبز یشمی دارند، چون طول موج متوسطی دارند، غیر آسیب‌زا هستند.
چرا که مانتو با رنگ طول موج بالا در طول مدت خسته کننده و به رنگی با طول موج پایین رخوت آور تبدیل می‌شود.
لذا رنگهای با طول موج متوسط مناسب‌تر به نظر می‌آیند.
در کشورهای خارجی نیز روانشناسان در زمینه تأثیر رنگ در محیط آموزشی تحقیقاتی کرده‌اند.
مؤسسه روانشناسی رنگها در آمریا یزیتس فرایلینگ ده هزار کودک از نقاط مختلف جهان را آزمود.
یافته‌هایش نشان می‌دهد که برای گروههای مختلف سنی در محیط مدرسه، رنگهای خاصی مناسب است.
به عبارت دیگر، هر گروه سنی رنگ خاصی را ترجیح می‌دهد.
آنها گروههای سنی 5 تا 14 سال را مورد مطالعه قرار دادند.
فرایلینگ به این نتیجه رسید که گروه سنی 9 و 10 ساله رنگهای خاکستری، قهوه‌ای تیره، سیاه، سبز روشن و آبی را دوست ندارند و رنگهای قرمز ـ نارنجی و سبز ـ آبی را ترجیح میدهند.
گروه سنی 11 تا 12 ساله از رنگهای برفام (سیاه، سفید، خاکستری) زیتونی و بنفش بدشان می‌آید.
ترجیح رنگ گروه سنی 13 تا 14 ساله، آبی و نارنجی است.
درکنار نقش رنگ در محیطهای آموزشی، می‌توان به یادگیری از طریق هنرهای بصری و عملی، اشاره کرد که موجب ارتباطات قوی‌تر و تازه‌تری در مغز یاد گیرنده می‌شود.
موسیقی، نقاشی و سایر هنرها در اماکن آموزش و پرورش، برای یادگیری اثر گذارند.
استفاده از زنگهای پیانویی و گوش نواز به جای زنگهای قدیمی که اکثراً باعث تشنج اعصاب می‌شوند، بسیار مؤثر خواهد بود.
پخش نوارهای موسیقی ملایم در طول مدت زنگهای تفریح، موجب تمرکز و آرامش دانش آموزان شده و آنها را از نظر ذهنی برای ساعت جدید درسی آماده می‌کند.
همچنین قرار دادن گلدان‌های گل در راهروها و حتی در کلاسها، باعث انبساط خاطر، شادابی و نشاط آنها شده و محیط درس و کلاس را برای یادگیری هر چه بیشتر خوشایندتر می‌سازد و آنان را به حضور در مدرسه و رغبت به فراگیری مطالب درسی، تشویق می‌کند.
گزارشگر: فریال طهماسبی ایران 25/1/83 ، ص 7