اهمیت تربیت‌معلم
یکى از سازمان‌هاى مهم آموزش و پرورش هر جامعه سازمانى است که در آن معلمان مورد نیاز دوره‌هاى مختلف تحصیلى تربیت مى‌شوند؛ زیرا محصول این نوع سازمان‌ها، معلمانى هستند که نقطهٔ آغاز هر تحول آموزشى و پرورشى هستند و قادر هستند با دانش و مهارتى که کسب کرده‌اند، چهرهٔ سازمان‌هاى آموزشى را دگرگون سازند و فضاى مدارس را به فضاى محبت، رشد و بالندگى روح‌افزا و لذت‌بخش مبدل کنند و با انتقال عناصر فرهنگى به نسل نوخاسته و اِعمال روش‌هاى مناسب تربیتی، موجبات رشد شخصیت کودکان، نوجوانان را فراهم سازند.
نظر به اهمیت نقش معلمان و اعتبار و ارزشى که بر آنان متصور است، سرمایه‌گذارى به‌منظور تربیت و تأمین این رکن مهم تعلیم و تربیت بهترین و سودمندترین نوع سرمایه‌گذارى است.
گسترش این قبیل سازمان‌ها مهمترین وظیفهٔ مدیران رده عالى آموزش و پرورش و مدیران رده بالاى کشور است.
”زیباترین اِصلاح و بازسازى آموزش و پرورش در صورتى‌که معلم به تعداد کافى و با کیفیت مطلوب در اختیار نباشد، با شکست روبه‌رو خواهد شد“ .
سابقهٔ تاریخى و قوانین مهم تربیت‌معلم
قانون تأسیس دارالمعلمین و دارالمعلمات (دارالمعلمین مرکزی)
قانون تربیت‌معلم و تأسیس دانشسراهای مقدماتی
تکریم شخصیت معلمان و توجه به آداب معلمى و متعلمى از دیرباز در فرهنگ اسلامى و ایرانى ما، جایگاه خاصى داشته است.
نگارش دو کتاب ادب‌الصغیر و ادب‌الکبیر (دادبه) و رسالهُالمعلمین (جاحِظ) و آداب‌المتعلمین (محمدبن سحنون) و کتاب تعلیم‌المتعلم، طریق‌التعلیم (زرنوجی) و نوشته‌هاى معلم دوم ابونصر فارابى و تهذیب‌الاَخلاق (ابن‌مسکویه) و آثار و دیدگاه‌هاى ابوعلى سینا و ایهاالولد و کیمیاى سعادت (امام محمد غزالی) و ادب الدنیا و الدین (ابوالحسن ماوردی) و مکارم‌الاْخلاق (شیخ طبرسی) و اخلاق ناصرى (خواجه نصیرالدین طوسی) و مُنْیهُالمرید فى آدابِ‌المفید و المُسْتَفید (شهید ثانی) و مباحثى از گلستان سعدى و غیره مؤید این امر است.
تا زمان تأسیس دارالمعلمین و دارالمعلمات در سال ۱۲۹۷ ش که بحث خواهد شد، معلمان مکتبخانه‌ها و مدارس در مراکزى که اختصاص به تربیت‌معلم داشت، تربیت نمى‌شدند.
معلمان مدارس اغلب از میان طلاب کوشا و با استعدادى انتخاب مى‌شدند که در جلسات استاد با سؤال و جواب، لیاقت خود را نشان مى‌دادند و یا تعلیقاتى بر کتاب‌هاى موجود مى‌افزودند و رساله‌هاى علمى مى‌نوشتند.
از آنجا که استادان در جریان پیشرفت شاگردان خود بودند، اجازه‌اى نیز به آنان اعطاء مى‌کردند.
این اجازه‌نامه را که در واقع دانشنامه یا گواهینامهٔ معلمى بود، استاد هر حوزهٔ درسى به خط خود مى‌نوشت و به تفصیل، موقعیت علمى متعلم را شرح مى‌داد.
مکتبدارى نیز یک حرفهٔ خصوصى بود و افرادى که حوصله و آمادگى براى آموزش کودکان داشتند، به شغل معلمى و مکتبدارى مى‌پرداختند.
براى این امر تا تصویب قانون اساسى معارف و مصوبات شوراى عالى معارف، اجازه‌نامه‌اى لازم نبود.
بعضى از مکتبداران در بعضى از مناطق کشور، دورهٔ مقدمات و در مواردى دورهٔ سطح را نیز در حوزه‌هاى علمیه گذرانده بودند.
در سال ۱۲۹۰ ش به‌منظور بالا بردن سطح سواد معلمان تهران کلاس‌هاى مخصوص (آموزش ضمن خدمت) در مدرهٔ دارالفنون تشکیل شد که علاوه بر تدریس علوم و ادبیات، درس دیگرى با عنوان اصول تعلیم براى آشنائى معلمان با اصول اولیهٔ تربیت اطفال مطرح شد.
در سال ۱۲۹۰ ش به‌موجب قانون، اولین بار با اعزام سى نفر براى تحصیل در خارج از کشور موافقت شد که پانزده نفر از آنها، براى تحصیل در رشتهٔ تعلیم و تربیت و اشتغال در سمت معلمى در نظر گرفته شدند.
در سال ۱۲۹۰ ش به‌موجب قانون، اولین بار با اعزام سى نفر براى تحصیل در خارج از کشور موافقت شد که پانزده نفر از آنها، براى تحصیل در رشتهٔ تعلیم و تربیت و اشتغال در سمت معلمى در نظر گرفته شدند.
قانون تأسیس دارالمعلمین و دارالمعلمات (دارالمعلمین مرکزى) دارالمعلمین عالی قانون تأسیس دارالمعلمین و دارالمعلمات در سال ۱۲۹۷ ش تصویب شد و بدین ترتیب از این تاریخ ایجاد مراکز تربیت معلمان زد و مرد صورت قانونى به‌خود گرفت این مرکز متشکل از دو شعبهٔ ابتدائى و عالى بود.
دورهٔ تحصیل در شعبهٔ ابتدائى سه سال و شرط ورود به آن داشتن گواهینامهٔ شش سالهٔ ابتدائى بود.
در نظامنامهٔ اساسى دارالمعلمین مرکزى به برنامه‌هاى این دو شعبه، هیئت اداری، وظایف رئیس، ناظم، دفتردار، نظم داخلی، روابط معلمان با متعلمان و بودجه و مقررات امتحانى اشاره شده است.
در مادهٔ اول این نظامنامه آمده است: ”دارالمعلمین مرکزی، مدرسه‌اى است دولتى و مجانى تحت ادارهٔ وزارت معارف که براى تعلیمات ابتدائیه و حد معینى از تعلیمات متوسطه تربیت‌معلم مى‌کند و با این نظر منقسم به دو شعبه مى‌باشد؛ یکى شعبهٔ ابتدائی، دیگر شعبهٔ عالی.
مدت تحصیل در شعبهٔ عالى چهار سال تعیین شده بود.“ در این نظامنامه هیئت ادارى دارالمعلمین مرکزى عبارت بود از رئیس، ناظم، دفتردار، کتابدار، یک طبیب مخصوص و چند نفر خدمتگزار.
دارالمعلمین عالى در سال ۱۳۰۷ براى تربیت دبیر مورد نیاز دبیرستان‌ها، دارالمعلمین مرکزى به دارالمعلمین عالى تبدیل و برنامهٔ تربیت‌معلم متوسطه پایه‌گذارى شد و اساسنامهٔ آن به تصویب شوراى عالى معارف رسید.
این مرکز در سال‌هاى بعد به دانشسراى عالى و دانشگاه تربیت‌معلم تغییر نام داد.
طبق این اساسنامه، دارالمعلمین عالى به دو قسمت علمى و ادبى تقسیم شد.
قسمت علمى شامل ریاضیات، طبیعیات، فیزیک و شیمى و شعبهٔ ادبى شامل فلسفه، ادبیات، تاریخ و جغرافیا بود.
دارندگان گواهینامهٔ کامل متوسطه شعبهٔ ادبى و شعبهٔ علمى مى‌توانستند در شعبهٔ ادبى یا علمى این مؤسسه براى تحصیل ثبت‌نام کنند.
طبق اساسنامه‌اى که از طرف وزارت معارف در سال ۱۳۰۸ تصویب و ابلاغ شد، تدریس علوم تربیتى در دارالمعلمین عالى معمول گردید و دانشجویان هریک از شعب این مرکز چنانچه داوطلب شغل معلمى بودند، باید علاوه بر تحصیل در شعبهٔ خود، موارد علوم تربیتى را نیز فرا مى‌گرفتند و امتحان مى‌دادند.
قانون استخدام فارغ‌التحصیلان دارالمعلمین عالى به‌موجب این قانون - که در آذر ۱۳۰۸ به تصویب رسید - دارندگان درجهٔ لیسانس دارالمعلمین عالى از امتیازات استخدامى خاصى برخوردار شدند.
فارغ‌التحصیلان در بدو استخدام با رتبهٔ چهار استخدام مى‌شدند و رتبه‌هاى بعد را سریعتر از دیگر مستخدمان دولت طى مى‌کردند.
وزارت معارف مکلف بود فارغ‌التحصیلان دارالمعلمین عالى را در مدارس دولتى به خدمت بگمارد.
دولت نمى‌توانست تا زمانى‌که وزارت معارف به فارغ‌التحصیلان این مرکز نیاز دارد، آنان را در ادارات دیگر به خدمت بپذیرد.
قانون تربیت‌معلم و تأسیس دانشسراهاى مقدماتى ”به‌موجب این قانون - که در ۱۱ اسفند ۱۳۱۲ به تصویب رسید - دولت مکلف شده است از اول فروردین ۱۳۱۳ تا مدت پنج سال، ۲۵ باب دانشسراى مقدماتى و یک باب دانشسراى عالى دختران در تهران و در ولایات تأسیس کند و دانشسراى عالى پسران را تکمیل نماید.“ در این قانون عنوان‌هاى ”آموزگار“ براى معلم ابتدائی، ”دبیر“ براى معلم متوسطه و ”هنرآموز“ براى معلم هنرستان و ”استاد“ براى معلم مدسهٔ عالى و دانشگاه وضع شد.
براساس این قانون، شرط ورود به دانشسراهاى مقدماتی، داشتن تحصیلات سه سالهٔ متوسطه و شرط ورود به دانشسراهاى عالى داشتن گواهینامهٔ کامل متوسطه بود.
در این قانون مقرر شده است که ”دانشسراها باید جملگى شبانه‌روزى و مجانى باشند و دانشسراهاى مقدماتى براى مدارس ابتدائى آموزگار و دانشسراى عالى براى دانشسراهاى مقدماتى و دبیرستان‌ها معلم تربیت کنند.
رؤسا و استادان دانشسراى عالى باید درجهٔ دکترى و رؤساى دانشسراهاى مقدماتى باید لیسانس دانشسراى عالى داشته باشند“.
”گواهینامهٔ دانشسراهاى مقدماتى از لحاظ استخدامی، معادل دیپلم کامل متوسطه و دانشنامهٔ پایان تحصیلات دانشسراى عالى معادل با لیسانس و داراى مزایاى اختصاصى از لحاظ استخدام بوده است.
به‌موجب این قانون هریک از دانشسراها یک دبستان یا یک دبیرستانِ ضمیمه خواهند داشت و شاگردان سال دوم باید در آنجا تمرین معلمى را انجام دهند“.
علاوه بر نکات یادشده، مقررات مربوط به تعهد خدمت فارغ‌التحصیلان، میزان مقررى آموزگاران و دبیران و شرایط بازنشستگى آنان نیز تعیین شده است.
طبق آئین‌نامهٔ اجرائى این قانون ”نخستین دانشسراهاى مقدماتى در شهرهاى تهران، تبریز، اصفهان، شیراز، کرمان، مشهد، رشت، بیرجند، رضائیه، بروجرد، کرمانشاه، اهواز و یزد تأسیس شد.
میزان پرداخت حقوق ماهانهٔ دبیران و دانشیاران، بالاترین حقوق شروع خدمات دولتى تعیین گردید“.
توسعهٔ دانشسراهاى مقدماتى و تشکیل کلاس‌هاى کمک آموزگارى به‌موجب قانون تعلیمات اجبارى مصوب ۱۳۲۲ ش دانشسراهاى مقدماتى در مناطق مختلف کشور به‌تدریج توسعه یافت و علاوه بر تأمین معلمان مدارس ابتدائى از طریق دانشسراهاى مقدماتى کلاس‌هاى کمک آموزگارى نیز برابر اساسنامهٔ مربوط تشکیل شد.
هرچند براى مدت محدودى تربیت‌معلم از طریق دانشسراهاى مقدماتى متوقف شد، این مراکز تا سال ۱۳۵۸ با تغییراتى از نظر مدت تحصیل، مهمترین مراکز تربیت و تأمین معلمان ابتدائى شهر و روستا بوده است.
دانشسراى کشاورزى و سایر مراکز تربیت‌معلم به‌منظور تربیت آموزگاران فنى براى دبستان‌هاى کشاورزیِ روستائى در ۲۳ اردیبهشت ۱۳۲۸ اساسنامه و برنامهٔ دانشسراى کشاورزى به تصویب شوراى عالى فرهنگ رسید.
فارغ‌التحصیلان این دانشسرا موظف بودند اصول کلى کشاورزى جدید را به‌طور علمى و عملى در قصبات و روستاها تعلیم دهند.
دانشسرای تربیت‌بدنی دورهٔ یکسالهٔ تربیت‌معلم تربیت‌معلم کودکان استثنائی دانشسراهای راهنمائی تحصیلی دانشسرای عشایری مراکز تربیت‌مربی کودک تأمین معلم از طریق سپاه دانش مؤسسهٔ تربیت‌معلم و تحقیقات تربیتی دانشسراى تربیت‌بدنى براى تربیت آموزگاران مرد و زن مخصوص دبستان‌هاى کشور، اساسنامه و برنامهٔ دانشسراى تربیت‌بدنى در دوم مرداد ۱۳۲۷ به تصویب شوراى عالى فرهنگ رسید.
فارغ‌التحصیلان این دانشسراها موظف بودند در مدارس ابتدائى امور ورزش و تربیت‌بدنى را به‌عهده گیرند.
دانشسراى عشایرى هدف از تأسیس این مراکز، تربیت آموزگار براى تدریس در دبستان‌هاى عشایرى بوده است.
اساسنامه و برنامهٔ این مراکز در دى ماه ۱۳۳۴ به تصویب شوراى عالى فرهنگ رسید و نخستین مرکز آن در سال ۱۳۳۵ در شیراز تأسیس شد.
از شرایط ورود به دانشسراى عشایرى ایلى‌بودن، داشتن گواهینامهٔ ششم ابتدائى و قبولى در امتحان ورودى بوده است.
دوره آموزش در دانشسراهاى عشایرى یک سال تمام (دوازده ماه) تعیین شده بود.
دورهٔ یکسالهٔ تربیت‌معلم به‌منظور تأمین معلمان مورد نیاز دورهٔ ابتدائی، دورهٔ یکسالهٔ تربیت‌معلم در ۱۳۳۸ تأسیس شد.
به‌موجب اساسنامهٔ مصوب، داشتن دیپلم کامل متوسطه در یکى از رشتههاى متوسطه از شرایط ورود به آن بوده است.
به فارغ‌التحصیلان این مراکز، فوق‌دیپلم داده مى‌شد.
محل خدمت آنان نیز در مدارس راهنمائى تحصیلى شهر و روستا بود.
مراکز تربیت‌مربى کودک به‌منظور تأمین مربیان مورد نیاز کودکستان‌ها و دورهٔ آمادگی، مراکز متعددى در تهران و شهرستان‌ها تأسیس شد و از سال ۱۳۵۱ به بعد گسترش یافت.
از شرایط ورود به این مراکز داشتن گواهینامهٔ دیپلم کامل متوسطه و مدت تحصیل ابتدا شش ماه و سپس یک سال تحصیلى بوده است؛ فقط بانوان مى‌توانستند در این مراکز تحصیل کنند.
تربیت‌معلم کودکان استثنائى به‌منظور تربیت و تأمین معلمان کودکان استثنائی، اساسنامهٔ این مراکز در سال ۱۳۴۷ از تصویب شوراى عالى آموزش و پرورش گذشت.
داشتن دیپلم کامل متوسطه و توفیق در امتحانات ورودى از شرایط اصلى ثبت‌نام در مراکز تربیت‌معلم استثنائى بوده است.
دارندگان دیپلم کامل متوسطه با گذراندن یک سال تحصیلى و به‌صورت روزانه در مدارس ابتدائى به تحصیل مى‌پرداختند.
تأمین معلم از طریق سپاه دانش با شروع کار سپاهیان دانش، مراکز تربیت‌معلم یک‌ساله به‌تدریج منحل شد و تدریس در مدارس سپاه دانش روستاها به‌عهدهٔ کسانى بود که به‌جاى خدمت سربازى - با دیپلم کامل متوسطه و گذراندن دورهٔ چهارماههٔ آموزشى - به این امر مبادرت مى‌ورزیدند.
دانشسراهاى راهنمائى تحصیلى با تغییر ساختار آموزش و پرورش در سال ۱۳۴۵ و پیش‌بینى دورهٔ راهنمائى تحصیلى در نظام آموزش و پرورش ایران، دانشسراهاى راهنمائى تحصیلى از سال تحصیلى ۱۳۴۹-۱۳۵۰ در تهران و شهرستان‌ها تأسیس شد.
طبق اساسنامهٔ مصوب شوراى عالى آموزش و پرورش در این مراکز، ابتدا رشتههاى تحصیلى علوم تجربی، ریاضی، علوم انسانی، حرفه‌وفن و زبان خارجى دایر و مدت تحصیلى در این مراکز دو سال معین شد.
مؤسسهٔ تربیت‌معلم و تحقیقات تربیتى در سال ۱۳۴۳ دانشسراى عالى منحل شد و به‌جاى آن سازمان تربیت معلم و تحقیقات تربیتى به‌وجود آمد.
این سازمان داراى سه مؤسسهٔ تربیت دبیر، تربیت مدیر و راهنماى تعلیماتى و مؤسسهٔ تحقیقات و مطالعات تربیتى شد.
دانشگاه تربیت‌معلم در مرداد ۱۳۴۶ مجدداً دانشسراى عالى دایر شد و داراى چهار مؤسسه به‌شرح ذیل بود: ۱.
مؤسسهٔ تربیت دبیر براى تربیت دبیران رشتههاى مختلف مورد نیاز وزارت آموزش و پرورش ۲.
مؤسسهٔ تربیت مدیر و راهنماى تعلیماتى ۳.
مؤسسهٔ تدریس ریاضیات ۴.
مؤسسهٔ تحقیقات و مطالعات تربیتى.
در شهریور ۱۳۵۳ دانشسراى عالى به دانشگاه تربیت‌معلم تغییر یافت.
این دانشگاه داراى شعبه‌هائى به‌نام دانشسراى عالى در یزد، زاهدان و سنندج بود.
براى تربیت دبیران مورد نیاز کشور در بعضى از دانشگاه‌ها، دانشکده‌اى به‌نام دانشکدهٔ علوم‌تربیتى ایجاد شد که وظیفهٔ اصلى آنها تربیت دبیر در شعبه‌هاى مختلف بوده است.
در دانشسراى عالى سپاه دانش و مدارس عالى نیز دانشجویانى در رشته دبیرى فارغ‌التحصیل شده‌اند.
قانون الحاق ۲ ماده به قانون اجازهٔ تأسیس دانشسراهاى مقدماتى و عالى به‌موجب این قانون - مصوب خرداد ۱۳۵۴ ش- دانش‌آموزان یا دانشجویان شاغل به تحصیل در مراکز تربیت‌معلم و دبیر یا رشتههاى دبیری، به‌عنوان کارآموز شناخته شده و به آنان حقوق کارآموزى پرداخت مى‌شود.
در ماده یک این قانون آمده است: ”وزارت آموزش و پرورش مى‌تواند داوطلبان ورود به مراکز آموزشى تربیت‌معلم از قبیل مراکز تربیت مربى کودک و دانشسراهاى عشایری، مقدماتی، راهنمائى تحصیلی، عالی، هنرسراهاى مقدماتى و مراکز تربیت دبیر حرفه‌اى را که در امتحانات ورودى قبول مى‌شوند یا در مؤسسهٔ آموزشى که وزارت آموزش و پرورش براى تربیت‌معلم، دانش‌آموز یا دانشجو معین مى‌کند از تاریخ اشتغال به تحصیل به‌عنوان کارآموز در رشته‌اى که تحصیل مى‌کنند، بپذیرد و به آنان حقوقى برابر پایه یک گروه مربوط به مدرک تحصیلى لازم، جهت ورود به رشتهٔ مورد نظر بپردازد؛ مشروط بر اینکه سن داوطلب در موقع ثبت‌نام با اِحتساب دوران رسمى تحصیل از هجده سال تمام کمت نباشد“ به‌موجب تبصره‌هاى این ماده هزینهٔ سرانهٔ شبانه‌روزى داوطلبان تحصیل از حقوق کارآموزى آنان کسر مى‌شود.
مدت تحصیل کارآموزان در صورت استخدام، در حکم خدمت آزمایشى محسوب مى‌شود و فارغ‌التحصیلان مراکز تربیت‌معلم باید دوبرابر مدت سال‌هاى تحصیلى خود در وزارت آموزش و پرورش خدمت کنند.
در این قانون پرداخت وام مسکن و وام ضرورى کارکنان وزارت آموزش و پرورش و هزینهٔ درمان دانش‌آموزان طبق آئین‌نامه‌اى مورد تأکید قرار گرفته است.
تربیت‌معلم پس از انقلاب اسلامى (قوانین و مقررات آن) س از انقلاب اسلامى در اساسنامه‌ها و آئین‌نامه‌ها و برنامه‌هاى مراکز تربیت‌معلم و تربیت دبیر دانشگاه‌ها تغییراتى به‌وجود آمد و در مورد کارآموزان این مراکز آموزشى و استخدام آنان قوانینى وضع شد و براى تربیت و تأمین معلمان مدارس ابتدائی، استثنائی، راهنمائى تحصیلی، متوسطهٔ عمومى و فنى و حرفه‌اى رشتههاى جدیدى به رشتههاى قبلى افزوده شد.
دانشسراهای تربیت‌معلم گروه هماهنگی تربیت‌معلم تأمین معلم از طُرق دیگر مراکز تربیت‌معلم (دو ساله) مراکز تربیت‌معلم فنی و حرفه‌ای دانشگاه‌های تربیت‌معلم و دانشکده‌های ...
دانشسراهاى تربیت‌معلم براى تربیت و تأمین معلمان دورهٔ ابتدائى بخش‌ها و روستاها مراکزى به‌نام دانشسراهاى تربیت‌معلم در شهرهاى کوچک و بخش‌ها تأسیس شده است.
طبق اساسنامهٔ مصوب اسفند ۱۳۶۲ در شوراى عالى آموزش و پرورش، دورهٔ تحصیل به‌مدت چهارسال تحصیل مى‌کنند و پس از گذراندن امتحانات نهائى موفق به اخذ دیپلم کامل متوسطه در رشتهٔ آموزش و پرورش ابتدائى مى‌شوند.
دارندگان مدرک دوم متوسطه نیز مى‌توانند به‌مدت دو سال در این مراکز تحصیل کنند و دیپلم مزبور را دریافت دارند.
دانشسراهاى تربیت‌معلم معمولاً به‌صورت شبانه‌روزى اداره مى‌شود و به هر دانش‌آموز معلم در مدت تحصیل ماهانه مبلغى به‌عنوان کمک‌هزینهٔ تحصیلى و حقوق کارآموزان پرداخت مى‌شود.
فارغ‌التحصیلان این دوره موظف هستند دو برابر مدت سنوات تحصیلى در وزارت آموزش و پرورش خدمت کنند.
نصب و عزل رؤساى دانشسراهاى تربیت‌معلم با نظر رئیس آموزش و پرورش منطقه و با تأیید مدیرکل استان صورت مى‌گیرد.
یکى از شرایط ثبت‌نام و ارائهٔ تحصیل در این مراکز، بومى‌بودن داوطلبان است.
برنامه‌هاى درسى دورهٔ چهارساله شامل دروس عمومى و دروس تربیتى است.
شرایط ثبت‌نام، ادامهٔ تحصیل، پرداخت حقوق کارآموزی، حضور در محیط شبانه‌روزى و مقررات امتحانى در آئین‌نامه‌هاى آموزشى و تربیتی، انضباطی، مالی، ادارى و امتحانى این مراکز مشخص شده است.
مسئولیت برنامه‌ریزى به‌منظور توسعهٔ این مراکز و نظارت بر فعالیت‌هاى آنها با دفتر تربیت‌معلم کشور است.
مراکز تربیت‌معلم (دو ساله) در اساسنامهٔ این مراکز که مورد تجدیدنظر قرار گرفته و در سال ۱۳۶۲ به تصویب شوراى عالى آموزش و پرورش رسیده است، اهداف این مراکز، مدت دوره، شرایط داوطلبان، رشتههاى تحصیلی، شرایط و شیوهٔ انتخاب رؤساى مراکز، مورد بحث قرار گرفته است.
براساس مفاد این اساسنامه: - هدف از تأسیس مراکز تربیت‌معلم، تربیت معلمان صالح، ذى‌فن، آگاه و معتقد به ولایت فقیه، براى تأمین نیروى انسانى مورد نیاز آموزش و پرورش دوره‌هاى قبل از دبستان، دبستان و راهنمائى تحصیلى سراسر کشور است.
- دورهٔ تحصیل در این مراکز دو سال است.
- مراکز تربیت‌معلم معمولاً به‌صورت شبانه‌روزى اداره مى‌شود.
- دانشجویان مراکز تربیت‌معلم ”دانشجو معلم“ نامیده مى‌شوند.
- دانشجو معلمان در طول مدت تحصیل برابر قانون مربوط از حقوق کارآموزى استفاده خواهند کرد و پس از فراغت از تحصیل موظف به دست‌کم پنج سال خدمت در وزارت آموزش و پرورش هستند.
- داشتن مدرک تحصیلى دیپلم متوسطه در یکى از رشتههاى تحصیلى مورد نیاز و موفقیت در مسابقات ورودى از جمله ضوابط ورود به مراکز تربیت‌معلم است.
- رشتههاى تحصیلى این مراکز عبارت است از: ۱.
آموزش ابتدائى ۲.
ادبیات فارسى ۳.
زبان خارجى ۴.
هنر ۵.
علوم ریاضى ۶.
علوم اجتماعى ۷.
تربیت‌بدنى ۸.
علوم تجربى ۹.
علوم دینى و عربى ۱۰.
حرفه‌وفن ۱۱.
امور پرورشى ۱۲.
کودکان استثنائى (نابینا، ناشنوا و عقب‌ماندهٔ ذهنى).
- به فارغ‌التحصیلان، گواهینامهٔ فوق دیپلم تخصصى در رشتهٔ مربوط اعطاء مى‌شود.
- رؤساى مراکز تربیت‌معلم با پیشنهاد مدیرکل آموزش و پرورش استان و تأیید دفتر تربیت‌معلم و با حکم معاون تربیت و تأمین نیروى انسانى منصوب مى‌شوند.
گروه هماهنگى تربیت‌معلم به‌منظور بررسى و تصویب برنامه‌ها و مقررات آموزشى مربوط به مراکز تربیت‌معلم دوساله و فراهم‌کردن زمینهٔ اولیهٔ تحصیل فارغ‌التحصیلان این مراکز در سطح کارشناسى در دانشگاه‌هاى کشور، تشکیل گروه خاصى به‌نام گروه هماهنگى تربیت‌معلم در تاریخ ۱۳/۱۲/۶۴ به تصویب شوراى عالى انقلاب فرهنگى رسید که ریاست این گروه برعهدهٔ وزیر آموزش و پرورش گذارده شد و اعضاء آن با موافقت وزراى فرهنگ و آموزش و پرورش انتخاب مى‌شوند.
به‌موجب این مصوبه، گروه هماهنگى تربیت‌معلم یکى از گروه‌هاى هفتگانهٔ شوراى عالى برنامه‌ریزى وزارت فرهنگ و آموزش عالى تعیین شد.
براساس مصوبات گروه هماهنگى تربیت‌معلم و تأیید مفاد آنها در شوراى عالى برنامه‌ریزى وزارت فرهنگ و آموزش عالى مقرر شد: - گزینش دانشجو براى مراکز تربیت‌معلم دو ساله از طریق کنکور سراسرى دانشگاه‌ها انجام گیرد.
- دورهٔ دو سالهٔ مراکز تربیت‌معلم، دورهٔ کاردانى تلقى شود و مقررات آموزشى دانشگاه‌ها از نظر ترمى بودن و واحدى کردن دروس و غیره در این مراکز نیز اجراء شود.
- دروس مراکز دوساله مانند دروس کاردانى شامل دروس عمومی، تربیتى و اختصاصى باشد.
- به فارغ‌التحصیلان، مدرک فوق دیپلم داده شود و این مدرک ارزش علمى و استخدامى داشته باشد.
- جدول ساعات دروس و برنامهٔ تفصیلى هر درس در تمام رشتههاى تحصیلى مورد بررسى و تجدیدنظر قرار گیرد.
براى این امر، گروه‌هاى مطالعاتى متعدد در سازمان پژوهش و برنامه‌ریزى آموزشى وزارت آموزش و پرورش با حضور استادان و کارشناسان ذى‌ربط تشکیل شود.
- رشتههاى تحصیلى مورد نیاز وزارت آموزش و پرورش در سطح کاردانى مربوط به تربیت‌معلم عمومى و فنى و حرفه‌اى مشخص شود.
- سیاست‌هاى کلى به‌منظور ایجاد و گسترش دوره‌هاى کارشناسى پیوسته و ناپیوسته براى فارغ‌التحصیلان مراکز تربیت‌معلم دوساله مشخص شود.
علاوه بر موارد فوق، کلیهٔ رشتههاى دبیرى دانشگاه‌ها و برنامهٔ درسى آنها با توجه به نیازهاى وزارت آموزش و پرورش مورد تجدیدنظر قرار گیرد.
مراکز تربیت‌معلم فنى و حرفه‌اى این مراکز به‌منظور تربیت و تأمین دبیران مورد نیاز در رشتههاى فنى و حرفه‌اى و طبق اساسنامه مصوب ایجاد شده‌اند.
در این مراکز علاوه بر تحصیل در دورهٔ کاردانی، تعدادى از فارغ‌التحصیلان آموزشکده‌هاى فنى و حرفه‌اى در سطح کارشناسى تحصیل مى‌کنند و پس از اتمام دورهٔ تحصیل در هنرستان‌هاى فنى و حرفه‌اى به تدریس مى‌پردازند.
تأمین معلم از طُرق دیگر با توجه به روند رشد دانش‌آموزان در مدارس شهرى و روستائی، وزارت آموزش و پرورش همه‌ساله به تعداد بسیارى آموزگار و دبیر نیاز دارد که علاوه بر تربیت و تأمین آنان از طریق دانشسراها و مراکز تربیت‌معلم و تربیت دبیر دانشگاه‌هاى کشور، از طرق زیر نیز احتیاجات دوره‌هاى مختلف تحصیلى این وزارتخانه را تأمین مى‌کند: - استفاده از سرباز معلم براى روستاهاى دورافتاده براساس مفاد قانون معلمان، پزشکان و پیراپزشکان وظیفه - استخدام و به‌کارگیرى آموزشیاران نهضت سوادآموزى - پرداخت حق‌التدریس به معلمان شاغل در دوره‌هاى مختلف تحصیلى - استفاده از داوطلبان تدریس در بعضى از مناطق شهرى و روستائى به‌صورت قراردادى و پیمانى - استفاده از دانشجویان رشتههاى مختلف دانشگاه‌هاى کشور.
دانشگاه‌هاى تربیت‌معلم و دانشکده‌هاى علوم‌تربیتى و تربیت دبیر دانشگاه‌ها یکى از سازمان‌هاى مهم کشور که مجاز است هر سال صدهزار نفر از فارغ‌التحصیلان مراکز تربیت‌معلم و دانشگاه‌ها را به‌عنوان کادر آموزشى و ادارى خود استخدام کند، وزارت آموزش و پرورش است.
تربیت و تأمین درصد بسیارى از این نیروى انسانى مورد نیاز، برعهدهٔ دانشگاه‌هاى تربیت‌معلم و دیگر دانشگاه‌ها و مؤسسات عالى کشور گذارده شده است.
پس از انقلاب اسلامى علاوه بر دانشگاه تربیت‌معلم تهران به‌تدریج در تبریز، زاهدان، یزد و سنندج دانشگاه تربیت‌معلم به‌صورت شعبه یا مستقل تأسیس شده و رشتههاى دبیرى در تعداد زیادى از دانشگاه‌هاى تهران، استان‌ها و شهرستان‌ها توسعه یافته است.
دانشجویان رشتههاى دبیرى برابر قانون مربوط، حقوق کارآموزى دریافت مى‌دارند.
درصدى از دانشجویان دانشگاه‌هاى مختلف نیز که شاغل در وزارت آموزش و پرورش هستند، از مأموریت تحصیلى استفاده مى‌کنند.
قانون متعهدان خدمت در آموزش و پرورش یکى از قوانین مهمى که مى‌تواند آثار مثبتى بر بهبود روند تأمین و تربیت نیروى انسانى وزارت آموزش و پرورش بگذارد و مکمل قوانین مربوط به تربیت‌معلم باشد، این قانون است که مشتمل بر ۱۰ ماده و ۳ تبصره است که در خرداد ۱۳۶۹ به تصویب رسیده و مبیّن مزایائى است که داوطلبان خدمت در آموزش و پرورش مى‌توانند از آنها برخوردار شوند.
نکام مهم این قانون عبارت است از: - دانش‌آموزان دانشسراها و دانشجویان مراکز تربیت‌معلم و دانشگاه‌هاى تربیت‌معلم و رشتههاى دبیرى دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالى مکلف هستند در آغاز تحصیل خود به وزارت آموزش و پرورش تعهد خدمت بسپارند و تحصیل آنان در مراکز تحصیلى مربوط، منوط به سپردن تعهد خدمتى به وزارت مذکور یا اعلام نیاز آن وزارت است.
- وزارت آموزش و پرورش مى‌تواند جهت تأمین نیروى انسانى آموزشى خود، از دانشجویان داوطلب دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالى و طلاب حوزه‌هاى علمیه تعهد خدمت اخذ کند.
- متعهدان خدمت مکلف هستند پس از فراغت از تحصیل به میزان دو برابر مدت تحصیل که از پنج سال کمتر نخواهد بود، در هر محلى که وزارت آموزش و پرورش تعیین مى‌نماید، خدمت کنند و هیچ‌یک از وزارتخانه‌ها و سازمان‌ها و مؤسسات دولتى و شرکت‌هاى دولتى و وابسته به دولت و شهردارى‌ها نمى‌توانند قبل از پایان یا لغو تعهد، نسبت به استخدام این قبیل متعهدان اقدام نمایند.
- دانشجویان و دانش‌آموزان متعهد به خدمت از آغاز سال تحصیلى خود به استخدام آزمایشى وزارت آموزش و پرورش درآمده و از حقوق و فوق‌العاده شغل مربوط به مدارک تحصیلى لازم، جهت ورود به دورهٔ تحصیلى مورد نظر برخوردار خواهند شد.
- پس از استخدام رسمی، حداکثر مدت دو سال از مدت تحصیل دانجشویان دورهٔ کاردانى و حداکثر چهار سال از مدت تحصیل دانشجویان دورهٔ کارشناسى و دانش‌آموزان دانشسراهاى تربیت‌معلم، جزء سابقهٔ رسمى آنان منظور و از نظر ترفیع (پایه، گروه بازنشستگی) محاسبه خواهد شد.
قانون معلمان، پزشکان و پیراپزشکان وظیفه به‌منظور تأمین معلمان مورد نیاز روستاهاى دورافتادهٔ کشور و تأمین آموزشیاران کلاس‌هاى سواد‌آموزی، به‌ویژه در مناطق محروم، به استفاده از مشمولان وظیفه که مدرک تحصیلى دیپلم و بالاتر دارند توجه شده و براین اساس، قانون مربوط در مهرماه ۱۳۶۹ به تصویب رسیده است.
نکات مهم این قانون عبارت است از: - وزارت دفاع و پشتیبانى نیروهاى مسحل جمهورى‌اسلامى ایران همه ساله تعدادى از مشمولان وظیفه را که مدرک تحصیلى دیپلم و بالاتر دارند، پس از انجام دورهٔ آموزش نظامى براى انجام بقیهٔ خدمت دوره ضرورت به‌منظور خدمت در وزارتخانه‌هاى آموزش و پرورش، بهداشت، درمان و آموزش پزشکى و نهضت سوادآموزى براى انجام دادن فعالیت‌هاى اصلى این وزارتخانه در بخش‌هاى محروم کشور و نقاط محروم آموزشى به‌صورت مأمور در اختیار وزارتخانه‌هاى مذکور و نهضت سوادآموزى قرار مى‌دهد.
- مشمولان وظیفه علاوه بر طى دورهٔ آموزش نظامى موظف به گذراندن دورهٔ آموزش مهارت‌هاى حرفه‌اى طبق برنامه‌اى که هریک از وزارتخانه‌ها و نهضت سوادآموزى تدوین و اعلام مى‌کنند، هستند.
- پس از پایان دورهٔ آموزش نظامى و مهارت‌هاى حرفه‌ای، مشمولان دیپلمه‌اى که در آزمایش‌هاى نهائى موفقیت به‌دست آورند، به درجهٔ گروهبان سومى نائل خواهند شد.
- به مشمولان این قانون در مدت خدمت ضروری، حقوق و مزایائى معادل درجهٔ استحقاقى و هزینهٔ خوراک، پوشاک و مسکن طبق ضوابط مورد عمل نیروهاى مسلح پرداخت خواهد شد.
آموزش ضمن خدمت دورهٔ آموزش‌های ضمن خدمت و پاره‌ای از مقررات آنها قال رسول‌الله (ص): ”اطلبواالعلم من المهد الى اللحد“ (زگهواره تا گور دانش بجوى) پیشرفت‌هاى سریع علوم تجربی، ریاضی، فنى و علوم انسانی، به‌ویژه علوم تربیتی، روانشناسى و تکنولوژى آموزشى در جهان امروز، ایجاب مى‌کند که معلمانِ تمام دوره‌هاى مختلف تحصیلى به‌طور مستمر به دانش‌افزائی، خودسازى و کسب مهارت‌هاى لازم در انتقال عناصر فرهنگى به نسل آینده بپردازند و کودکان، نوجوانان و جوانان را با حاصل تحقیقات و تجربیات و نوآورى‌هاى بشرى با استفاده از شیوه‌ها، فنون و ابزار مناسب آشنا سازند.
این امر معمولاً در دو شکل آموزش پیش از خدمت (تحصیل در مراکز تربیت‌معلم) و ضمن خدمت انجام مى‌پذیرد و در آموزش ضمن خدمت نیز از روش‌هاى حضوری، نیمه‌حضوری، مکاتبه‌ای، خود‌آموزی، آموزش رادیوئى و تلویزیونى و غیره استفاده مى‌شود.
در ایران یادگیرى هنگام یاددهى سابقه‌اى طولانى دارد، اساتید برجستهٔ مدارس نظامیه و مدارس علوم دینى و دیگر سازمان‌هاى تربیتى و آموزشى کشور ما ضمن آموزش به دانشجویان، خود به دانش‌اندوزی، پژوهش، تألیف و تصنیف کتاب‌هاى متعدد همت گماشته‌اند.
با گسترش مدارس ابتدائى و متوسطه به سبک جدید و نیاز معلمان این مدارس به اطلاعات روانشناسى و علوم تربیتى و روش‌هاى تدریس، در دارالفنون کلاس‌هاى آموزش ضمن خدمت تشکیل شد و توجه به آموزش معلمان در حین تدریس در قانون تعلیمات اجبارى و دیگر قانون‌هاى آموزش و پرورش از جمله قانون استخدام کشورى مورد تأکید قرار گرفت.
در تشکیلات ادارى وزارت آموزش و پرورش تا سال ۱۳۴۷ ادارهٔ آموزش کارکنان زیر نظر دفتر تشکیلات و روش‌ها به‌وجود آمد و در سال ۱۳۵۱ در تشکیلات جدید این وزارتخانه براى اولین بار دفترى با عنوان دفتر آموزش ضمن خدمت ایجاد شد.
در سال ۱۳۵۲ در دفتر آموزش ضمن خدمت چهار واحد پژوهش و انتشارات، برنامه‌ریزی، اجراء کارآموزى‌ها و ارزشیابى پیش‌بینى شد.
براى آموزش مدیران رده‌هاى مختلف و کارشناسان وزارت آموزش و پرورش، انستیتوى مدیریت با تشکیلات خاصى در دفتر آموزش ضمن خدمت به‌وجود آمد و اعتبارات و امکانات گسترده‌اى براى آموزش کارکنان ادارى و آموزشى این وزارتخانه اختصاص یافت.
به‌تدریج در تبریز، مشهد و شیراز مراکز آموزش ضمن خدمت توسعه یافت.
تا سال ۱۳۷۰ در تشکیلات و نام این دفتر و حیطهٔ وظایف آن تغییراتى صورت گرفت.
دورهٔ آموزش‌هاى ضمن خدمت و پاره‌اى از مقررات آنها آموزش‌هاى ضمن خدمت کارکنان در وزارت آموزش و پرورش به دو شکل صورت مى‌گیرد: ۱.
آموزش‌هاى کوتاه‌مدت که همه‌ساله گروه بسیارى از کارکنان را دربرمى‌گیرد و شامل دوره‌هاى مختلف کارآموزی، بازآموزی، دانش‌افزائى و گردهمائى‌هاى آموزشى است.
به معلمان و کارکنانى که در هر دوره شرکت مى‌کنند، در صورت موفقیت گواهینامهٔ کارآموزى آموزش ضمن خدمت داده مى‌شود.
معمولاً گذراندن این دوره‌ها علاوه بر دانش‌افزائی، مزایاى استخدامى و مالى نیز دارد.
۲.
آموزش‌هاى بلندمدت یا ادامه تحصیل.
از سال ۱۳۵۶ با تهیهٔ طرح ادامهٔ تحصیل معلمان مدارس راهنمائى تحصیلى از طریق گذراندن کلاس‌هاى حضورى و خودآموزى تا سطح فوق دیپلم، اندیشهٔ آموزش‌هاى بلندمدت معلمان مورد توجه قرار گرفته و این امر هم‌اکنون توسعهٔ فراوانى یافته است.
با مجوزهاى داده‌شده از طرف سازمان امور ادارى و استخدامى کشور و شوراى عالى آموزش و پرورش و شوراى عالى برنامه‌ریزى وزارت فرهنگ و آموزش عالی، معلمان و دیگر کارکنان آموزش و پرورش مى‌توانند از طرق زیر ادامه تحصیل دهند: - دورهٔ کاردانى در رشتههاى مختلف به‌صورت حضورى و خودآموزى - دورهٔ کارشناسى پیوسته در رشتههاى مختلف نظری، فنى و حرفه‌اى - دورهٔ کارشناسى ناپیوسته در رشتههاى مختلف - تحصیل در دوره‌هاى کارشناسى ارشد و دکترى با استفاده از بورس تحصیلى یا مأموریت تحصیلى.
دوره‌هاى آموزش ضمن خدمت بلندمدت در کلاس‌هاى روزانه، شبانه و ایام تابستان انجام مى‌گیرد.
دوره‌هاى فوق را معمولاً دانشگاه‌هاى دولتی، دانشگاه آزاد اسلامی، مرکز مدیریت دولتى و وزارت آموزش و پرورش انجام مى‌دهند.
شرکت‌کنندگان در دوره‌هاى بلندمدت از طریق کنکور سراسرى دانشگاه‌ها، کنکور آموزش ضمن خدمت فرهنگیان و دیگر مسابقات ورودى و طبق سهمیه و ضوابط مقرر پذیرفته مى‌شوند.
براى آگاهى بیشتر به دفترچهٔ کنکور فرهنگیان و جزوه‌هاى منتشره از سوى ادارهٔ کل تربیت‌معلم و آموزش نیروى انسانى وزارت آموزش و پرورش مراجعه شود.
تشکیلات ادارهٔ کل تربیت‌معلم و آموزش نیروى انسانى و اهم وظایف در تشکیلات جدید وزارت آموزش و پرورش مصوب ۱۳۷۴، ادارهٔ کل تربیت‌معلم و ادارهٔ کل آموزش‌هاى ضمن خدمت در هم ادغام گردیده که زیر نظر معاونت برنامه‌ریزى و تربیت نیروى انسانى فعالیت دارد.
در تشکیلات جدید علاوه بر مدیرکل، معاون آموزش و معاون امور دانشجویان پیش‌بینى شده است.
در این تشکیلات ۹۳ پست سازمانى وجود دارد هم‌چنین گروه‌ها و واحدهاى زیر فعالیت دارند که در هر گروه تعدادى کارشناس و کاردان شاغل هستند: ۱.
کارشناس مسئول ارزشیابى ۲.
گروه برنامه‌ریزى آموزش‌هاى ضمن خدمت ۳.
کارشناس مسئول گروه دانشجویان ۴.
گروه برنامه‌ریزى امور توسعه و اشتغال ۵.
گروه برنامه‌ریزى امور اجرائى ۶.
گروه برنامه‌ریزى آموزشى دانشسراها و مراکز تربیت‌معلم.
علاوه بر گروه‌هاى فوق یک مرکز آموزشى با هفده پست سازمانى در تشکیلات این اداره پیش‌بینى شده است.
وظایف اداره کل تربیت‌معلم و آموزش نیروى انسانى متعدد است که اهم آنها عبارتند از: - همکارى با سازمان سنجش کشور در انتخاب دانشجویان مراکز تربیت‌معلم - همکارى با مراجع ذى‌ربط در برنامه‌ریزى آموزشى و درسى مراکز تربیت‌معلم - انجام دادن مطالعات و تحقیقات لازم در مورد برنامه‌هاى مراکز تربیت‌معلم - ارتباط با دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالى در تربیت و تأمین نیروى انسانى مورد نیاز وزارت آموزش و پرورش - بررسى و تعیین نیازهاى آموزش ضمن خدمت (تخصصى و عمومی) داخل و خارج از کشور کارکنان شاغل در وزارت آموزش و پرورش - تهیه و تدوین برنامه‌هاى مستمر آموزشى و کارآموزى‌ها و باز‌آموزى‌هاى درازمدت و کوتاه‌مدت در سطوح مختلف و مهارت‌هاى مورد نیاز - انجام دادن مطالعات و تحقیقات لازم در زمینهٔ محتوا و روش‌هاى مختلف آموزش ضمن خدمت - ارزشیابى مستمر از فعالیت‌هاى مراکز آموزش ضمن خدمت استان‌ها و طرح‌ها و برنامه‌هاى آموزش نیروى انسانى - ایجاد ارتباط لازم با سازمان صدا و سیما، دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالى به‌منظور فراهم‌کردن زمینهٔ ادامه تحصیل کارکنان ادارى و آموزشى وزارتخانه و افزایش اطلاعات و آگاهى‌هاى آنان.
نکته مهم و حائز اهمیت در مورد دانشسراها و مراکز تربیت‌معلم در سال‌هاى تحصیلى ۱۳۷۳ تا ۱۳۷۷ این است که تعداد دانش‌آموز معلمان و دانشجویان مراکز تربیت‌معلم مرتباً کاهش یافته است.
طبق آمار رسمى وزارت آموزش و پرورش در سال تحصیلى ۱۳۷۳ - ۱۳۷۴، ۷۲ هزار و ۹۴۱ دانش‌آموز و دانشجو معلم در ۴۰۱ دانشسراى چهارساله، دوساله و مراکز تربیت‌معلم دوساله تحصیل کرده‌اند.
در سال تحصیلى ۱۳۷۴-۱۳۷۵ این رقم به ۳۲ هزار و ۷۹۵ نفر رسیده است که این تعداد در ۷۷ دانشسرا و ۱۲۱ مرکز تربیت‌معلم تحصیل مى‌کردند و این تعداد در سال ۱۳۷۶ - ۱۳۷۷ به ۶۶ مرکز و ۱۰ هزار دانشجو کاهش یافته است.
در مورد کاهش تعداد دانش‌آموز معلمان و دانشجویان مراکز تربیت‌معلم دوساله مراجع ذى‌ربط مهمترین دلیل را کاهش دانش‌آموزان دورهٔ ابتدائى شهر و روستا و درنتیجه نیاز نبودن به معلمان جدید در دورهٔ ابتدائى و راهنمائى مى‌دانند.
به‌نظر مى‌رسد که تحقیقى جامع در این زمینه صورت نگرفته و برنامه توسعه یا محدودکردن مراکز، کمتر پشتوانهٔ پژوهشى داشته است و عوامل دیگرى نظیر تغییر شاخص‌هاى تأسیس و گسترش مدارس و تعداد دانش‌آموزان و پایه در سطوح مختلف تحصیلى در شهر و روستا و هم‌چنین انتخاب معلمان و دبیران از طرق دیگر در محدودشدن مراکز تربیت‌معلم و دانشسراها مؤثر بوده است.